Morgunblaðið - 21.08.1997, Blaðsíða 36

36 FIMMTUDAGUR 21. ÁGÚST 1997
AÐSENDAR GREIIMAR
MORGUNBLAÐIÐ
Valdmörk forsetans
FORSETAEM-
BÆTTIÐ hefur notið
virðingar allt frá önd-
verðu. Þrátt fyrir að
oft hafi orðið harðvít-
ug átök við forseta-
kjör, hefur jafnan ríkt
góður friður um emb-
ættið.
Bjarni Benedikts-
son, fyrrverandi for-
sætisráðherra, skil-
greindi stöðu forseta
Islands sem hyggins
og margreynds föður
þjóðarinnar, er sé af-
skiptalítill hversdags-
lega, en mannasættir
ef deilur séu úr hófi
og skeleggur úrskurðamaður ef í
öngþveiti kemst.
og valdmörk. Tilefnið
var að forsetinn gaf
út umdeildar yfirlýs-
ingar af pólitískum
toga á blaðamanna-
fundi vestur í Was-
hingtonborg.
Athyglisverð
greining
I þessu sambandi er
fróðlegt að riija upp
að forseti íslands, Óaf-
ur Ragnar Grímsson,
ritaði og gaf út bókina
íslenska þjóðfélagið
þegar hann var pró-
fessor í stjórnmála-
fræði við Háskóla ís-
lands, ásamt með Þorbirni Brodda-
syni, þáverandi lektor. í bókinni er
EinarK.
Guðfinnsson.
Mótun embættisins í sátt við
þjóðina
Að jafnaði er fremur lítið rætt
um hlutverk forsetans nema í að-
draganda forsetakjörs. Kosninga-
barátta hefur oft verið sá tími sem
umræður um stöðu embættisins
hafa farið fram. Þess á milli hefur
f umræðan hljóðnað, enda forsetarn-
ir notið almennrar virðingar og
trúnaðar þjóðarinnar. Þannig má
segja að mótun forsetanna á emb-
ættinu hafí verið í sátt við þjóðina,
og því ekki gefið sjálfstætt tilefni
til umræðu um embættið.
Að lokinni för núverandi forseta,
Ólafs Ragnars Grímssonar, til
Bandaríkjanna og Kanada hafa
orðið nokkrar umræður um for-
setaembættið, stöðu þess, hlutverk
Þessi fræðilega greining
á valdsviði forseta er,
segir Einar K. Guð-
finnsson, afar athyglis-
verð.
í einum kafla sérstaklega fjallað
um forsetaembættið með eftirfar-
andi hætti:
„Formleg lýsing stjórnarskrár-
innar á verkefnum forseta gefur
til kynna að þjóðhöfðingjaembætt-
ið sé valdameira en reynslan sýn-
ir. Ákvarðanir sem forseti gefur
formlegt gildi eru í raun teknar
af öðrum enda segir í 13. gr. „For-
setinn lætur ráðherra framkvæma
vald sitt.“ í 15. gr. stjórnarskrár-
innar segir: „forseti skipar ráð-
herra“ og „hann ákveður tölu
þeirra _og skiptir störfum með
þeim“. í raun eru fjöldi ráðherra,
verkaskipting og val á mönnum í
embætti ákveðin af þeim stjórn-
málaflokkum sem mynda rík-
isstjórnina. í 22. grein segir að
„forseti lýðveldisins gerir samn-
inga við önnur ríki“ en í reynd
annast ríkisstjórnin það verkefni.
I 26. grein er forseta veitt heimild
til að synja lagafrumvarpi stað-
festingar; þar eð enginn forseti
hefur beitt þessu ákvæði er það í
reynd dauður bókstafur."
Skýr afstaða
Af þessu má ráða um afstöðu
höfundanna til valdmarka embætt-
isins. Niðurstaða hinna fræðilegu
greiningar þeirra á forsetaembætt-
inu er skýr: „Formleg lýsing stjórn-
arskrárinnar á verkefnum forseta
gefur til kynna að þjóðhöfðingja-
embættið sé valdameira en reynslan
sýnir.“ Og enn fremur: „Ákvarðan-
ir sem forseti gefur formlegt gildi
eru í raun teknar af öðrurn."
I ljósi þeirrar umræðu sem skap-
aðist á dögunum er þessi fræðilega
greining á valdsviðj forseta íslands
afar athyglisverð. í formála bókar-
innar er lýst því markmiði höfunda
að „varpa ljósi á helstu einkenni
íslensks þjóðfélags". - Hvað for-
setaembættið áhrærir er það gert
með ofangreindum hætti.
Höfundur er 1. þingmaður
Vestfjarða.
Sameignin
HUGTÖKIN sam-
eign og þjóð koma upp
í kenningum frönsku
hugmyndafræðing-
anna á síðari hluta 18.
aldar. Síðan eru þessi
hugtök „helguð“ af
rómantíkerunum og
sameignarsinnum,
þ.e. sósíalistum á 19.
og 20. öld. Á 20. öld
voru viðbjóðslegustu
glæpaverk framin
undir formerkjum
þessara helguðu hug-
taka. Þegar þjóðar-
hugtakið var tekið í
guða tölu varð ein-
staklingurinn að víkja.
Hann var aðeins hluti
hinnar helgu heildar, þjóðarinnar
og þar með varð þjóðin eigandi
allra gæða lands og lagar og þeir
aðilar sem þjóðin valdi til að fara
með ráðstöfunarrétt eigna sinna,
mótuðu stefnuna, sem var að
standa „vörð um hagsmuni þjóð-
&
arinnar, efnahagslega
og andlega".
Hugtakið sameign
kemur fyrst fyrir í
prentuðum íslenskum
textum í Nýja testa-
menti Odds Gott-
skálkssonar 1540 í
bréfi Páls postula til
Efesusmanna í 3. kap-
ítula, 9. versi. Merk-
ingin var andlegs eðl-
is, „sameign leyndar-
dómsins“. Hugtakið
kemur fyrst fyrir í
veraldiegri merkingu
í riti Sveins Sölvason-
ar: Tyro Juris, eður
Barn í Lögum 1754,
bls.^162. Þar er merk-
ingin eign hóps, fjölskyldu eða
ættmenna etc. á hlutum, verkfær-
um etc. - Heimild: Orðabók Há-
skólans.
Sameignarmaður kemur fyrir í
riti Gísla Biynjúlfssonar, Norður-
fara, 1848-49. Það er bein þýðing
á orðinu kommúnisti.
Sameignarstefnan — kommún-
Fyrri tíðar menn voru
skýrari í hugsun en svo,
segir Siglaugur Bryn-
leifsson, að þeir notuðu
óijós og fljótandi hugtök
í ritum sínum.
isminn — kemur upp í núverandi
merkingu á síðari hluta 18. aldar
og fullkomnast í kenningu Karls
Marxs, en arftakar þeirra kenn-
inga voru og eru þeir flokkar sem
kenna sig við sósíalisma — jafnað-
arstefnu — jafnaðarmenn, þjóðern-
is-jafnaðarmenn, kommúnista, en
stefnu þeirra tveggja síðast nefndu
svipar mjög saman í heildarhyggju
og forsjárhyggju ríkisvaldsins.
Nú er mikið talað og ritað um
„þjóðareign eða sameign þjóðar-
innar“ á landi, auðlindum og mið-
um umhverfis landið. Almenningar
og fiskimiðin umhverfis landið voru
notuð samkvæmt hefðbundnum
venjum, byggðarlög áttu rétt til
upprekstrar og sjávarbændur og
landbændur gerðu út báta og skip
t-il veiða, sá átti fiskinn sem gerði
út skipið og nokkur hluti aflans
skiptist milli áhafna, hluturinn.
Not auðlindanna voru bundin af-
notarétti. Form afnotaréttar var í
raun bundið séreignarrétti og hefð-
bundnum rétti jarðeigenda og
byggðarlaga.
Hvað varðar opinberar eignir,
sem nú væru nefndar „sameignir",
þá voru þær taldar eign „ríkisins“
eða res-publica. Gísli Magnússon
(Vísi-Gísli) samdi rit á latínu 1647,
þar sem getið er lausafjár íslenska
ríkisins — res-publica — sem var
aðeins ein klukka... - Heimild
Eiríkur Jónsson: Rætur fslands-
klukkunnar. Sú brotna og hljóm-
daufa klukkan sem Gísli Magnús-
son nefndi var að þeirrar tíðar
mati alls engin sameign þjóðarinn-
ar. Þeirrar tíðar menn voru skýr-
ari í hugsun en svo að þeir notuðu
óljós og fljótandi hugtök í ritum
sínum.
Notkun óljósra og oft merk-
ingarlausra hugtaka er höfuð-ein-
kenni „ideologanna" — hugmynda-
fræðinganna. „Sá sem hneigir rétt,
hugsar rétt.“ Tungumálið er
grundvöllur siðaðra samfélaga
samkvæmt vestur-evrópskri menn-
ingarhefð. En notkun óljósra, inn-
antómra hugtaka eru ær og kýr
„vitgrannra framagosa" eða
lýðskrumara og er þetta einkum
áberandi meðal þeirra einstaklinga
sem telja sig sameignarsinna og
sósíalista. Ríkið getur eignað sér
land og mið og talað um þessar
uppsprettur auðsins sem „sam-
eign“ eða „þjóðareign". En með
notkun þessara hugtaka og „helg-
un“ þeirra, hófst hryllingssaga 20.
aldar.
Höfundur er rithöfundur.
Siglaugur
Brynleifsson
Braut mennta-
málaráðherra
jafnréttislögin?
Opið bréf til menntamálaráðherra,
ASÍ og VSÍ
NÝLEGA mótmælti
Jafnréttisráð skipan í
Rannsóknarráð fs-
lands og ekki að
ástæðulausu. Af 11
manna ráði eru ein-
ungis 2 konur. Þetta
kemur í kjölfar gagn-
rýni á ríkisstjórnina á
Álþingi á nýliðnum
vetri. Ég og fleiri
gagnrýndum þá harð-
lega að ríkisstjórnin
hefði skipað nefnd um
framtíðarsýn ríkis-
stjórnarinnar um upp-
lýsingaþjóðfélagið,
þar sem í sátu 20
manns, þar af aðeins
2 konur. Eru ráðherrar þessarar
ríkisstjórnar þeirrar skoðunar að
upplýsingaþjóðfélagið og rann-
sóknir komi konum ekki við eða
halda þeir að konur hafi ekki vit
eða áhuga á þróun og stefnumörk-
un á þessum mikilvægu sviðum?
Telja þeir að það sé óhætt eða
nauðsynlegt að bijóta lög til þess
að útiloka konur frá áhrifum á
þessum sviðum?
Þessu er mikilvægt að fá svör
við, ekki síst í ljósi svara mennta-
málaráðherra vegna skippnar í
Rannsóknarráð Islands. í frétt
Morgunblaðsins af mótmælum
Jafnréttisráðs (15/8, bls. 6) er haft
eftir formanni Jafnréttisráðs Elínu
Líndal: „Þetta samræmist ekki
framkvæmdaáætlun ríkisins um
skipan í opinber ráð og nefndir sem
miðar að því að rétta hlut kvenna
í þeim.“ Það er vissulega rétt en
mér er spurn: Er þessi émbættis-
færsla í samræmi við íslensk lög?
í 12. grein laga um Jafna stöðu
og jafnan rétt kvenna og karla nr.
29/1991 segir:
í nefndum, stjórnum og ráðum á
vegum ríkis, sveitarfélaga og fé-
lagasamtaka skulu, þar sem því
verður við komið, sitja sem næst
jafnmargar konur og karlar og skal
ávallt á það minnt þegar óskað er
tilnefningar í hlutaðeigandi stjórnir,
nefndir og ráð.
í áðurnefndri frétt Morgunblaðs-
ins er haft eftir Birni Bjarnasyni
menntamálaráðherra: „Ég fór eftir
þeim tilnefningum sem ég fékk.“
En hvetjir tilnefna í Rannsóknar-
ráð?
I fyrsta lagi eru þrír skipaðir
samkvæmt tilnefningum skóla á
háskólastigi og stofnana á sviði
þjóðlegra fræða og Vísindafélags
Islendinga. Aðrir þrír eru skipaðir
samkvæmt tilnefningu rannsóknar-
stofnana atvinnuveganna og ann-
arra rannsóknarstofnana utan
verksviðs menntamálaráðuneytis.
Þessir tveir aðilar tilnefndu þær
tvær konur sem hafa verið skipaðar
í ráðið.
I þriðja lagi eru þrír skipaðir
samkvæmt tilnefningum ASI og
VSÍ. Engin kona_ var tilnefnd af
Alþýðusambandi Islands og engin
af Vinnuveitendasambandi Islands.
Hvers vegna ekki? Voru þessir aðil-
ar ekki minntir á 12. grein jafn-
réttislaganna þegar beðið var um
tilnefningar eins og lögbundið er?
Eða var það vandkvæðum bundið
að finna hæfar konur sem væru
tilbúnar að sitja í Rannsóknarráði
fyrir ASÍ og VSÍ?_Óskað er eftir
svari frá ASI og VSÍ á síðum Morg-
unbiaðsins því hér er um grundvall-
aratriði að ræða.
í fjórða lagi skipar menntamála-
ráðherra tvo menn í Rannsóknar-
ráð án tilnefningar, í samráði við
ríkisstjórn. Ráðherra skipaði tvo
karla og um það segir
hann í áðurnefndri
Moi'gunblaðsfrétt: „Ég
hafði ekki þessi sjónar-
mið sem jafnréttisráð
hefur þegar ég í sam-
ráði við ríkisstjórnina
skipaði í Rannsóknar-
ráð. Ég mat þetta út
frá hæfni einstakl-
inga.“
Af þessu tilefni, og
með hliðsjón af fyrir-
spurn minni á Alþingi
sl. vetur um skipan
nefnda og stöðuveit-
ingar á vegum ráðu-
neyta (337. mál) þar
sem fram kom að mik-
ið vantar á að 12. grein jafnrétti-
slaganna sé virt í reynd, vil ég
leggja eftirfarandi spurningar fyrir
menntamálaráðherra og óska eftir
svari á síðum þessa blaðs:
1. Var minnt á ofannefnda laga-
grein þegar óskað var eftir tilnefn-
ingum í Rannsóknarráð eins og lög-
bundið er?
2. Hvers vegna hafði ráðherra
ekki ofannefnd sjónarmið í huga
þegar hann skipaði sjálfur í Rann-
sóknarráð?
Þetta bréf er skrifað til
að komast til botns í
því, segir Guðný Guð-
björnsdóttir, hvers
vegna aðeins tvær kon-
ur voru skipaðar í Rann-
sóknarráð íslands.
3. Ber að skilja tilvisun ráðherra
til hæfni einstaklinga á þann veg
að hann telji að ekki hafi verið
hægt að finna konu til setu í Rann-
sóknarráði sem sé jafnhæf og þeir
sem tilnefndir voru?
Tekið skal fram að með þessum
spurningum er alls ekki verið að
kasta rýrð á þá mætu einstaklinga
sem hafa verið skipaðir í Rannsókn-
arráð íslands.
Hér er hins vegar um lögbundið
réttlætismál að ræða og sætir
furðu hve hægt gengur að ná
markmiðum 12. greinar jafnrétti-
slaganna. Því er nauðsynlegt að
átta sig á hvernig og hvers vegna
það gerist að konur eru ekki skip-
aðar til jafns við karla í nefndir
og ráð ríkisins þegar því verður
við komið, eins og lög kveða á um.
Gleymist að minna á 12. grein jafn-
réttislaganna þegar beðið er um
tilnefningar, eru konur ekki til-
nefndar, eða eru þær ekki skipaðar
þrátt fyrir tilnefningar? Tíðkast
lögbrot þegar beðið er um tilnefn-
ingar í opinberar nefndir og ráð
eða eru fordómar ríkjandi gagn-
vart konum hjá þeim sem tilnefna
og skipa? Ber stjórnvöldum ekki
að fara að jafnréttislögum sem
öðrum lögum, jafnvel þó að pólit-
ískur vilji sé af skornum skammti?
Þetta bréf er skrifað til að kom-
ast til botns í því hvers vegna að-
eins tvær konut; voru skipaðar í
Rannsóknarráð Islands þrátt fyrir
gildandi jafnréttislög.
Með von um skjót svör og að lög
verði virt af stjórnvöldum og til-
nefningaraðilum í framtíðinni.
Höfundur er þingkona
Kvennalistans.
Guðný
Guðbjörnsdóttir