Morgunblaðið - 21.08.1997, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
FIMMTUDAGUR 21. ÁGÚST 1997 27
VI.
Kaflinn um utanríkisverzlun er
mikill að vöxtum og geymir ýmislegt
efni, sem hefur ekki birzt áður.
Þarna er að finna verzlunartölur all-
ar götur aftur til ársins 1624. Þarna
sjáum við svart á hvítu, að við flutt-
um meira inn af mat, einkum kjöti,
smjöri og osti, en af fatnaði öll árin
frá 1914 til 1920. Viðskiptafrelsis-
andi Jóns Sigurðssonar forseta sveif
þá enn yfir vötnum. Búvöruinnflutn-
ingurinn var ekki drepinn í dróma
fyrr en eftir 1930.
Hagstofan hefur birt nákvæmar
verzlunarskýrslur um langt árabil,
þ.e. skýrslur um innflutning og út-
flutning eftir vöruflokkum, þar sem
niðurstöðutalan er vöruskiptajöfn-
uður við útlönd. Stjórnmálamenn og
blaðamenn hafa iðulega misskilið
eða mistúlkað þessar upplýsingar.
Þegar við Islendingar vorum að
sökkva okkur í erlendar óreiðuskuld-
ir á 8. og einkum 9. áratugnum,
létu stjórnvöld flestar viðvaranir sem
vind um eyru þjóta, enda fluttu
fjölmiðlarnir þjóðinni mánaðarlega
fregnir Hagstofunnar um hagstæð-
an vöruskiptajöfnuð. Grunlaust fólk
gat haldið, að allt væri í himnalagi.
Vöruskiptajöfnuðurinn var áfram
hagstæður (þ.e. við fluttum meira
út en inn af vörum), á meðan þjón-
ustujöfnuðurinn varð sífellt óhag-
stæðari vegna síaukinna vaxta-
greiðsina af erlendum lánum. Árið
1990 var vöruskiptajöfnuðurinn t.d.
hagstæður um næstum 5 milljarða
króna, á meðan viðskiptajöfnuðurinn
var óhagstæður um 8 milljarða. Það
hefði gert þjóðinni meira gagn að
fá fréttir af Hagstofunni og frá
Seðlabankanum um viðskiptajöfnuð-
inn í heild, þar sem bæði vörur og
þjónusta eru taldar með, því að þá
hefðu hagtölurnar þjónað tilgangi
sínum betur með því að lýsa þróun
erlendra viðskipta í heild og ekki
aðeins einum hluta þeirra.
Enn kveður að þessu. Nú um dag-
inn birti Morgunblaðið flennifrétt um
hagstæðan vöruskiptajöfnuð, þótt
hitt skipti miklu meira máli, að við-
skiptajöfnuðurinn er nú óhagstæðari
en hann hefur verið síðan 1982, svo
að erlendar skuldir eru nú aftur
byijaðar að hrannast upp með gamla
laginu, m.a. vegna mikillar lántöku
til stóriðjuframkvæmda. Að nota
vöruskiptajöfnuð sem mælikvarða á
erlend viðskipti er eins og að meta
fjáreign sína með því að skoða að-
eins eitt hólfið í réttinni. Þarna eim-
ir eftir af þeirri gömlu grillu, að
vörur séu merkilegri en þjónusta.
Öxi skil ég og vatn í könnu, sagði
Jón Hreggviðsson, en það var á 17.
öld.
Þetta dæmi vekur erfiða spurn-
ingu. Það er yfirleitt ekki í verka-
hring Hagstofunnar að túlka þær
tölur, sem hún reiðir fram; það eiga
aðrir að gera. Á Hagstofan þá að
haga framreiðslu sinni á staðtölum
með því móti, að girt sé eftir föngum
fyrir mistúlkun af hálfu stjórnmála-
manna og annarra? Ég svara þess-
ari spurningu játandi fyrir mitt leyti,
en ég kannast við, að erfiðara getur
þá reynzt en ella að draga mörkin
á milli íhlutunar og hlutleysis. Ein-
mitt þess vegna þurfa embættis-
menn að vera óháðir stjórnmála-
mönnum í einu og öllu. Hæfir og
óháðir embættismenn eru sérstak-
lega mikilvægir í löndum, þar sem
stjórnmálastéttin er ráðvillt og veik.
Styrkur Austur-Asíulandanna á
efnahagssviðinu undangengna ára-
tugi hefur fólgizt m.a. í þessu.
VII.
í samgöngukaflanum eru raktar
ýmsar upplýsingár um skipaferðir
að og frá landinu allt frá 1661. Þarna
er einnig yfirlitstafla um algengustu
bílategundir í gegn um tíðina. Árið
1931 voru Chevrolet og Buick eftir-
lætisökutæki Islendinga, en Ford
skaut þeim ref fyrir rass árið 1940.
Bæði 1950 og 1960 var Willy’s jepp-
inn vinsælastur. Árin 1970 og 1980
var Ford aftur í fyrsta sæti og
Volkswagen í öðru. Árið 1990 var
Ford síðan kominn niður í 5. sæti
listans. Nú hafði Japan - og Rúss-
land! - haldið innreið sína á íslenzk-
an ökutækjamarkað: Toyota var
komin í efsta sætið, Lada í annað,
Mitsubishi í þriðja og Mazda í fjórða.
Eg hef það til marks um Rússann
í okkur Islendingum, að mér finnst
ég hvergi sjá Lödur í umferð að
neinu ráði nema hér heima og í
Rússlandi og þar um slóðir.
Og þarna fáum við einnig að sjá,
að erlendum farþegum til landsins
hefur fjölgað úr 4 þúsundum árið
1947 í 142 þúsund árið 1990. Er
þetta mikið eða lítið? Til viðmiðunar
er árlegur fjöldi ferðamanna í nokkr-
um nálægum löndum svipaður fólks-
fjöldanum (þetta kemur ekki fram í
Hagskinnu). Þetta á t.d. við Frakk-
land og Spán - og um írland, þótt
afskekkt sé. Af þessu virðist mega
ráða, að við íslendingar ættum að
geta tekið við mun fleiri ferðamönn-
um en við gerum nú.
Svo er þarna langur kafli um laun,
tekjur, verðlag og neyzlu. Þar sjáum
við, að hlutur matvæla í neyzluútlát-
um heimilanna var nálægt helmingi
árið 1914, þriðjungi árið 1968 og
fimmtungi árið 1992; í hittiðfyrra
(1995) var þetta hlutfall komið niður
undir sjöttung, en Hagskinna nær
ekki svo langt. Af þessu má ráða,
hversu svigrúm heimilanna til að
kaupa annað en brýnustu nauðsynj-
ar hefur aukizt með árunum. Þó
hefur matarkauphlutfallið fram á
allra síðustu ár verið hátt hér heima
miðað við flest nálæg lönd, þar sem
það er nú yfirleitt nálægt sjöttungi
eða sjöunda parti, svo að efnahagur
íslenzkra heimila hefur verið miklu
þrengri en hann þyrfti að vera og
er enn. Þetta stafar af óheyrilega
háu matvælaverði hér heima gegn-
um tíðina, af því að landbúnaðar-
stefnan er röng og hefur verið röng
a.m.k. síðan 1930.
Þarna eru einnig nokkrar töflur
um neyzlumynztur þjóðarinnar,
þ.á m. fróðlegt yfirlit um áfengis-
neyzlu. Þar kemur fram, að þjóðin
innbyrti árið 1990 um 4 lítra af
hreinum vínanda á mann borið sam-
an við 2 lítra um aldamótin síðustu,
brot úr potti á bannárunum (!) og
1,5 lítra um miðja öldina. Um miðjan
7. áratuginn fór neyzlan aftur upp
fyrir 2 lítra á mann og rauk svo úr
rösklega 2 lítrum árið 1983 upp í
næstum 4 árið 1990. Hlutur léttvíns
í heildarneyzlu var um eða undir 10%
fram undir 1970 og þokaðist síðan
með auknum utanferðum upp í þriðj-
ung eftir 1980, en hrapaði síðan
niður í 15% árið 1990, eftir að sala
á sterku öli var leyfð aftur með lög-
um. Neyzla sterkra drykkja hefur
þó staðið nokkurn veginn í stað,
nálægt 2 lítrum af hreinum vínanda
á mann á ári, síðan á síldarárunum.
Fjórir lítrar af hreinum vínanda á
mann: er það mikið eða lítið? Það
er næstum ekki neitt borið saman
við nágranna okkar. A.m.k. 10 Evr-
ópuþjóðir neyta 10 lítra eða meira
á mann á ári, án þess að þar sjái
nokkurn tímann vín á nokkrum
manni, a.m.k. ekki á almannafæri
og sárasjaldan heima við. Úkraínu-
menn og Tyrkir eru einu þjóðir álf-
unnar, _sem innbyrða minni vínanda
en við Sslendingar skv. World Drink
Trends - Úkraínumenn væntanlega
af efnahagsástæðum og Tyrkir af
trúarástæðum.
VIII.
í bankakaflanum eru raktar tölur
um peningamagn í umferð, innlán
og útlán síðan 1886 auk yfirlits um
efnahag viðskiptabanka og spari-
sjóða frá upphafi. Þarna sjáum við,
að fjárfestingarsjóðirnir hafa vaxið
bönkum og sparisjóðum yfir höfuð:
útlán fjárfestingarsjóðanna komust
upp fyrir útlán banka og sparisjóða
árið 1989. Af þessu má ráða, hversu
brýnt það er að skoða bankakerfið
í heild, þ.e. banka, sparisjóði og Qár-
festingarsjóði, þegar fjallað er um
peningamál, í stað þess að sleppa
fjárfestingarsjóðunum, eins og
stundum er gert. Það sakar ekki að
riija það upp hér, að útlánatap
bankakerfisins í heild, að fjárfesting-
arsjóðunum með töldum, hefur verið
svipað undangengin ár og útlánatap-
ið annars staðar á Norðurlöndum,
þar sem bankakreppan vakti heims-
athygli og kallaði á hörð viðbrögð.
Hér heima hafa tölur um útlánatap
banka og sjóða verið birtar á víð og
dreif og voru því síður lagðar sam-
an, enda hafa yfirvöld bankamála
reynt að breiða yfir bankakreppuna
hér heima til að skjóta sér undan
ábyrgð á henni. Þannig hafa rösk-
lega 60 milljarðar króna farið í súg-
inn í bönkum og sjóðum undangeng-
in ár, án þess að nokkur hafí þurft
að sæta ábyrgð á þeirri óreiðu, sem
að baki bjó. Þetta kemur Hagskinnu
að vísu ekki við, enda lýkur henni
yfirleitt árið 1990. Mestur hluti útl-
ánatjónsins átti sér stað eftir það.
í þjóðhagsyfirliti eru birtar tölur
um þjóðarframleiðslu aftur til ársins
1901. Þær sýna, að framleiðsla á
mann óx um 2,5% á ári að jafnaði
fyrstu 90 ár aldarinnar. Það er mik-
ill vöxtur, um hálfri prósentu meiri
en t.d. í Danmörku á sama tíma,
og felur í sér tíföldun tekna á mann
frá aldamótum hér heima á móti
sexföldun í Danmörku til saman-
burðar. Þetta þætti að vísu þunnur
þrettándi í Austur-Asíu, þar sem
tekjur á mann hafa sums staðar tí-
faldazt á aðeins 40 árum. Hagvöxt-
urinn hér hefur haldizt í hendur við
samfelldan, en að vísu skrykkjóttan
viðskiptakjarabata alla öldina. Þarna
virðumst við hafa notið þess, að fisk-
verð hefur smám saman farið hækk-
andi á heimsmarkaði frá aldamótum
vegna þess, að ofveiði rýrir fiski-
stofna og dregur með því móti smám
saman úr framboði á fiski og knýr
verðið upp á við.
Svo er þarna kafli um opinber
fjármál. Þar eru rakin útgjöld ríkis-
sjóðs og tekjur frá 1876, og er m.a.
stuðzt við rannsóknir dr. Gísla
Blöndal, en hann var að minni
hyggju einn mætasti embættishag-
fræðingur landsins um sína daga.
Hann var hagsýslustjóri um margra
ára skeið, en varð smám saman af-
huga embættisstörfum á íslandi og
hvarf þá til starfa fyrir Alþjóðagjald-
eyrissjóðinn í Washington og starf-
aði þar til dauðadags árið 1988. Á
Ameríkuárunum birti hann m.a.
prýðilega bók á ensku um ríkisfjár-
mál iðnríkjanna. En höldum áfram
með Hagskinnu: útgjöld ríkisins juk-
ust úr 3% af landsframleiðslu um
aldamótin síðustu í 39% árið 1990.
Það er að sönnu minni aukning en
sums staðar í löndunum fyrir austan
okkur, en það er ekkert til að hreykja
sér af í landi, þar sem þjónusta ríkis-
ins við þegnana er í lágmarki:
menntakerfið er að miklu leyti í
lamasessi vegna lágra launa, lækn-
arnir og hjúkrunarfólkið eru á flótta
til annarra landa af sömu sökum,
vísindamennirnir eru í viðbragðs-
stöðu, og annað er eftir þessu. Ef
við gætum státað af almannaþjón-
ustu á heimsmælikvarða og léttri
skattbyrði í ofanálag, þá gætum við
sett okkur á háan hest, en því er
ekki að heilsa.
IX.
í heilbrigðiskaflanum kemur þetta
fram auk annars: meðalþyngd ís-
lenzkra karla jókst úr 68 kílóum
árin 1920-1923 upp í 85 kíló árin
1988-1989. Þetta er engin smáræð-
isaukning - 25%. Við lengdumst um
5 cm á sama tíma, eða innan við
3%. Aukningin hefur því verið mest
á þverveginn. Konur þyngdust og
lengdust miklu minna.
Svo kemur dómsmálakafli með
fangatali og fleiru, en mig langar
heldur að íjalla um menntamálakafl-
ann, sem kemur næst á eftir. Þar
sést, að rösklega helmingur allra
tvítugra stúlkna og þriðjungur allra
tvítugra pilta tóku stúdentspróf árið
1990. Árið 1977 tók aðeins tæplega
fjórðungur allra tvítugra Islendinga
af báðum kynjum stúdentspróf.
Fram að því tóku mun færri stúlkur
en piltar stúdentspróf. Nú hefur
þetta sem sagt snúizt við. Og svo
er þarna tafla um íslenzka náms-
menn í háskólanámi erlendis, og
gefst þá tækifæri til að sannreyna
fullyrðingu, sem heyrist oft, og hún
er þessi: Islendingar hættu að sækja
háskólanám til Bretlands, eftir að
ríkisstjórn Thatchers tók upp á því
að leggja skólagjöld á erlenda stúd-
enta. Er þetta rétt? Nei, segir Hag-
skinna. Þar kemur fram, að íslenzk-
ir háskólastúdentar á Bretlandi voru
161 árið 1979, þegar Thatcher
komst til valda. Þeim fækkaði í 88
árin 1982-1983 og fjölgaði síðan
smám saman upp í 253 árið 1990.
Nú er ný ríkisstjórn Verkamanna-
flokksins brezka búin að ákveða að
ganga skrefi lengra og leggja skóla-
gjöld einnig á innlenda stúdenta, 120
þúsund íslenzkar krónur á hvern á
ári. Lúmúmbaháskólinn í Moskvu
tekur 140 þúsund íslenzkar krónur
í skólagjöld af hveijum stúdent á
ári til samanburðar og þykir sjálf-
sagt.
Svo er þarna önnur tafla um ís-
lenzka námsmenn erlendis. Þar kem-
ur fram, að þeim hefur ekkert fjölg-
að miðað við aðra háskólanema síðan
1929. Þriðjungur íslenzkra háskóla-
stúdenta sækir til útlanda nú (1990)
eins og þá. Flestir læra listir, næstf-
lestir tæknigreinar og verkfræði, og
viðskiptafræði og hagfræði skipa 3.
sætið. Mikil aðsókn að listanámi
endurspeglar þá einföldu staðreynd,
að listamenn eru nú orðið ein fjöl-
mennasta starfsstéttin í okkar
heimshluta.
Lokakaflinn fjallar um kosningar.
Þar er misvægi atkvæðisréttar eftir
búsetu kortlagt langt aftur í tímann.
Þarna kemur það t.d. fram, að at-
kvæðisrétturinn var mun ójafnari
árið 1991 en hann var við upphaf
núverandi kjördæmaskipanar árið
1959 í þeim skilningi, að sumir kjós-
endur úti á landi höfðu næstum fjór-
faldan atkvæðisrétt á við Reykvík-
inga árið 1991 á móti rösklega þre-
földum atkvæðisrétti árið 1959.
Forfeður okkar hefðu betur hlustað
á Hannes Hafstein, þegar hann var-
aði við hættulegum afleiðingum
ójafns atkvæðisréttar árið 1905.
X.
Ég hef stiklað á stóru, og samt
er þessi texti orðinn allmiklu lengri
en ég ætlaði. Ég hef reynt að segja
kost og löst á þessu mikla verki,
eins og það horfir við mér. Og þá
vaknar lokaspurningin: Hvað vant-
ar? Hvaða upplýsingar á Hagstofan
- og ekki bara hún, heldur einnig
aðrar efnahagsstofnanir ríkisins -
að grafa upp og reiða fram í skýrsl-
um sínum? Hún þarf augljóslega að
velja og hafna, bæði um efnisöflun
og birtingu.
Ég sakna einkum tvenns í Hag-
skinnu umfram það, sem ég hef
þegar nefnt. Ég hefði viljað sjá þarna
meira af upplýsingum um mennta-
mál. Margir, sem fylgjast vel með á
þeim vettvangi, þykjast sjá ýmis
merki um afturför í menntamálum
okkar mörg undangengin ár. Hið
sama er að gerast t.d. í Svíþjóð og
nokkrum öðrum nálægum löndum.
Mér hefði þótt fróðlegt að sjá tölur
um námsástundun og árangur, um
menntun mannaflans eftir atvinnu-
vegum og landshlutum og um af-
köst menntunar af ólíku tagi, svo
sem þörf er á til að geta myndað
sér skynsamlega skoðun á því,
hversu alvarlegt ástandið í mennta-
málum er í raun og veru. Og til að
hægt sé að leggja mat á slíkar töl-
ur, þarf að setja þær í samhengi við
sambærilegar upplýsingar frá öðrum
löndum.
Ég hefði einnig viljað sjá eitthvað
um skiptingu auðs og tekna á ís-
landi. Það er t.a.m. afleitt, að engar
opinberar tölur skuli enn vera til í
hagskýrslum um þá gríðarlegu
eignatilfærslu, sem átt hefur sér
stað í skjóli aflakvótakerfisins und-
anfarin ár. Alþjóðabankinn birtir
nú reglulega tölur af þessu tagi, svo
að menn geti gert sér grein fyrir
því, hvar jöfnuður er mestur í heim-
inum og hvar hann er minnstur og
þess háttar, en ísland vantar enn í
alþjóðasamanburð af þessu tagi.
Það virðist líklegt, að við íslending-
ar höfum dregizt niður eftir jafnað-
arlistanum að undanförnu, en um
þetta er þó ekki hægt að fullyrða
neitt, fyrr en tölurnar eru til. Tölur
af þe'ssu tagi eru í raun og veru
forsenda þess, að menn geti myndað
sér skynsamlega skoðun um sum
mikilvægustu álitamálin á vettvangi
stjórnmálanna. Hvernig eiga menn
t.d. að geta tekið afstöðu með eða
á móti íhaldsstefnu eða jafnaðar-
stefnu, ef menn hafa engar hald-
bærar tölur um jöfnuð og ójöfnuð
í samfélaginu af völdum ólíkra
stjórnarhátta? Þetta er grundvallar-
atriði.
Þessar ábendingar breyta þó engu
um það, að það er mikill fengur að
Hagskinnu. Hún treystir grundvöll-
inn undir skynsamlegum umræðum
og ákvörðunum um efnahagsmál á
íslandi. Hún varpar skýru ljósi liðins
tíma á líðandi stund. Hún er beiniín-
is bráðskemmtileg og öllum aðstand-
endum sínum til sómp.
Þorvaldur Gylfason
W sr e/i • *SI ZZZmm * Fjórði fyrirlestur „Laxnessársins" í Norrœna húsinu í dag f{l. ij. /5: Hetjan snýr aftur
Íj/t4 Aí^ - Jón Karl Helgason rœðir um Halldór Laxness og Nóbelsverðlaunin
Jón Karl Helgason bókmenntafræðingur heldur í dag fyrirlestur á vegum Laxnessklúbbsins og Vöku-Helgafells í Norræna húsinu sem nefnist: Hetjan snýr heim — Halldór Laxness og Nóbelsverðlaunin. Erindið hefst klukkan 17.15, er öllum opið og aðgangur ókeypis.
í erindi sínu mun Jón Karl ræða um Halldór og Nóbelsverðlaunin í samhengi við átök í íslensku menningarlífi á fimmta áratugnum, ekki síst milli Halldórs Laxness og Jónasar frá Hriflu. Oft og tíðum einkenndust þessar deilur af mikilli hörku og má sem dæmi nefna að Halldór var sóttur til saka fyrir að stafsetja íslenskar fornsögur að nútímahætti! Jón Karl Helgason hefur undanfarin ár verið bókmenntaritstjóri Ríkisútvarpsins, auk þess að vera starfandi dagskrárstjóri Rásar 1 um skeið. Hann er með doktorspróf í bókmenntum frá University of Massachusetts.
Fyriri.estur í 4»
Norræna húsinu VAKAHELCAFELL
IDAG KL. 17.15 Laxnessklúbburinn