Morgunblaðið - 09.01.1998, Blaðsíða 24

24 FÖSTUDAGUR 9. JANÚAR 1998
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
FEÐUR og synir er nú-
tímaleg saga þótt hún hafi
fyrst komið út fyrir rúm-
um 130 árum (1862).
Árekstramir sem hún fjallar um á
milli feðra og sona er raunar sígilt
viðfangsefni. Synir munu alltaf gera
uppreisn gegn feðrum sínum og feð-
ur munu alltaf óskapast yfir nýj-
ungagirni sona sinna. En þær deilur
sem Túrgenjev lýsir í verki sínu
gætu allt eins hafa átt sér stað í
dag, að breyttu breytanda. Synirnir
trúa ekki á neitt. Þeir afneita öllum
gömlum gildum, rífa niður heims-
mynd feðranna. I staðinn kemur
ekkert, tómið. Það er enginn sann-
leikur til, enginn tilgangur og síst af
öllu guð. Þeir kalla sig níhílista,
tómhyggjumenn. Feðumir sjá enga
glóm í þessu.
Það kemur Alexsei Borodin leik-
stjóra ekki á óvart þegar ég segi að
þessar deilur minni nokkuð á orða-
hnippingar sem urðu hér fyrr í vet-
ur á milli póstmódemista og rök-
greiningarheimspekinga. Hinir síð-
arnefndu sökuðu póstmódernistana
um að fylgja öfgafullri niðurrifs-
stefnu og afstæðishyggju sem hlyti
að enda með því að éta sjálfa sig,
hlyti að enda í algjöm tilgangsleysi
og tómi. Og póstmódernistamir
svömðu fyrir sig með því að segja
að gagnrýni rökgreiningarheim-
spekinganna byggðist á fordómum
gagnvart nýjum straumum og
mistúlkun á helstu forsprökkum
hennar. Póstmódernistar vora hér í
hlutverki hinna uppreisnarfullu
sona sem vilja kollsteypa viðteknum
gildum en rökgreiningarheimspek-
ingarnir í hlutverki feðranna sem
telja sig hafa fundið leiðina að réttu
svörunum, sannleikanum, og eiga
erfitt með að umbera aðför að þeirri
staðfestu.
„Ég er samþykkur því,“ segir
Borodin, „að átökin á milli feðra og
sona eru sígilt viðfangsefni. Þetta
er eilíft vandamál. Ef þessi barátta
milli kynslóða væri ekki fyrir hendi
myndi lífið stöðvast. Feður og syn-
ir em náttúrulegar andstæður. Og
að mínu mati er ekki hægt að segja
til um hvorir þeirra hafa rétt fyrir
sér. Hvorirtveggju hafa rétt fyrir
sér á sinn hátt. Feðurnir standa
ekki á sínu að gamni sínu heldur
em þeir líka að leita fyrir sér, þeir
eru að leita sér leiðar. Ég þekki
þetta sjálfur, bæði persónulega og
af vinum mínum af sömu kynslóð.
Ég þekki líka uppreisnargirni
yngri kynslóðarinnar, bæði barna
minna, nemenda og ungra leikara.
Uppreisnargirni þeirra gleður mig
mjög því að hún færir okkur eitt-
hvað nýtt. Unga fólkið er heldur
ekki að afneita því gamla bara til
að afneita einhverju. Þeim þykir
allt vera orðið úr sér gengið og em
að leita nýrra leiða. Þessar deilur
feðra og sona mega bara ekki snú-
ast upp í illindi. Eg held að það sé
boðskapur Túrgenjevs: Þessar
deilur mega ekki verða til þess að
sundra okkur. Þessi barátta er
nauðsyn, hún er lífið. Verkið lýsir
þeirri sannfæringu að allt sé ein
heild og henni megi ekki sundra.
Sú niðurstaða Túrgenjevs dregur
hins vegar ekkert úr alvöra þessa
vandamáls, að feður og synir eiga
eilíft í deilum."
SKÁLDSAGAN Feður og
synir kom fyrst út í Rúss-
landi árið 1862. Nokkrar
leikgerðir hafa verið gerðar
eftir sögunni en sú sem hér verður
sýnd er eftir leikstjórann, Borodín.
Það var hugmynd Þórhildar Þor-
leifsdóttur að taka til sýningar leik-
gerð upp úr Feðrum og sonum, að
sögn Borodíns.
„Ég las fjölda annarra leikgerða
á sögunni en mér þótti þær allar
fara heldur frjálslega með textann,
ekki sýna Túrgenjev nægilega holl-
ustu. Mér fannst áferð skáldsög-
unnar vera ýtt út í hom. Ég ákvað
því að gera þetta sjálfur. Ég veit
ekki hvernig hefur til tekist en mér
þótti þetta mjög skemmtileg vinna.
Ég þurfti að fara varlega og þurfti
líka að neita mér um margt, ég
þurfti að velja úr það sem skipti
máli. Rökræðumar og deilumar
skipta miklu máli í sögunni en þeg-,
ar ég fór að skoða hana betur sá ég
Tj ái mig í gegnum
líf leikarans
I kvöld verður leikgerð eftir einni kunnustu skáldsögu Rússa,
Feður og synir eftir Túrgenjev, frumsýnd í Borgarleikhúsinu.
Leikstjóri sýningarinnar er rússneskur, Alexsei Borodín, sem er
listrænn stjórnandi við Rússneska akademíska æskulýðsleikhúsið
í Moskvu. Þröstur Helgason ræddi við hann um túlkun hans á
verkinu og leikstjórnaraðferð þar sem hann segist leggja áherslu
að tjá sig í gegnum líf leikarans.
Morgunblaðið/Kristinn
„Ég er samþykkur því,“ segir Borodin, „að átökin á milli feðra og sona em sígilt viðfangsefni. Þetta er eilíft
vandamál. Ef þessi barátta milli kynslóða væri ekki fyrir hendi myndi lífið stöðvast." Sonurinn Arkadí (Bjöm
Ingi) og hinn uppreisnargjarni vinur hans Bazarov (Kristján Franklín) deila við foðurinn (Eggert) og frænd-
ann (Þorstein) um níhflisma.
„Rökræðurnar og deilurnar skipta miklu
máli í sögunni," segir Borodín, „en þegar ég
fór að skoða hana betur sá ég að ástríðumar
skipta líka mjög miklu máli, ástríður milli
kvenna og karla." Ástríðurnar em eldheitar
á milli Bazarovs (Kristján Franklín) og Önnu
(Halldóra).
að ástríðumar skipta líka
mjög miklu máli, ástríður
milli kvenna og karla. Það
liggur mjög djúpt á þessum
ástríðum en þær skipta miklu
máli. Mér finnst þær stækka
verkið."
TÚRGENJEV fæddist
árið 1818. Hann var
yngri en Púshkin
(1799) og Gogol
(1809). Átti raunar eftir að
vera dæmdur í útlegð fyrir
minningargrein sem hann rit-
aði um þann síðamefnda.
Hann var hins vegar þremur
árum eldri en Dostojevskí, tíu
áram eldri en Tolstoj og tölu-
vert eldri en bæði Tsjekhov
(1860) og Gorkí (1868). Hann
átti eftir að hafa áhrif á alla
þessa eftirmenn sína en hann
var einkum kunnur fyrir
raunsæjar en hlýlegar lýsing-
ar á rússnesku bændalífi og
beitta greiningu á samfélagi
rússneskra menntamanna
sem vildu óðir og uppvægir
flytja land sitt inn í nýja öld.
Feður og synir gerist í
Rússlandi um miðja nítjándu
öld. Eins og mörg önnur verk
Túrgenjevs fjallar þetta um
tilfinningar nútímans: til-
gangsleysi, upplausn, sundr-
ungu, merkingarleysi og ang-
istarfulla leit. Ungur stúdent,
Arkadí, kemur með bráðgáf-
aðan læknastúdent og skólafélaga
sinn, Bazarov, heim á sveitaóðal
föður síns. Bazarov gerir árangurs-
lausar tilraunir til að vekja þessa
rótgrónu og efnuðu fjölskyldu af
óhagganlegu andvaraleysi. Honum
er uppsigað við hinn staðnaða heim
óðalsbændanna, lítur á staðfestu
þeirra og öryggi sem hugmynda-
kreppu og afturhaldssemi. Hann
sést hins vegar ekki fyrir í upp-
reisnargimi sinni og afleiðingarnar
verða þungbærar.
Borodín segir að hann hafi viljað
sýna þessi átök kynslóðanna á
aktífan hátt í leiksýningunni. „Við
erum að reyna að gera þetta þannig
að fólk heyri hvað í öðra og út frá
því fæðist þessi barátta. Vegna
þessa eru áhrifin af sýningunni
kannski ekki mjög kröftug en það á
að vera ákveðið jafnvægi í sýning-
unni. Þegar Túrgenjev skrifaði
verkið var hann mest hræddur við
að hún vekti einhver tilfinningaleg
viðbrögð. Það urðu allir mjög reiðir
þegar bókin kom út í Rússlandi.
Feðurnir sögðu að þetta væri ekki
sannleikurinn um sig og það
sama sögðu synimir. Túr-
genjev varð sárlega móðgað-
ur og spurði: Hvemig er
hægt að segja svona? Sann-
leikur lífsins fæðir af sér
sannleik listarinnar og það er
eftir honum sem ég fer. Túr-
genjev var 44 ára þegar hann
skrifaði þessa sögu og sagðist
auðvitað vera alveg eins og
þessir feður.
En ég sjálfur get gert grín
að sjálfum mér og þeim um
leið, og það þrátt fyrir að ég
sé í sömu stöðu og þeir. Baz-
arov er mér aftur á móti al-
gjörlega ókunnur. Samt lað-
ast ég að honum. Mér líkar
við hann og ég set mig í hans
spor. Það er þetta jafnvægi
sem ég vil að sé í sýningunni.“
ÞAÐ hefur væntan-
lega ekki farið fram
hjá íslenskum leik-
húsáhugamönnum að
síðastliðin ár hafa litháískir
leikhúsmenn sett upp þrjár
sýningar í Þjóðleikhúsinu.
Leikstjórinn Rimas Tuminas
hefur þótt beita óvenjulegum
og nýstárlegum aðferðum við
uppsetningu sýninganna enda
hafa þær vakið mikla athygli
og deilur á meðal íslenskra
leikhúsgesta og gagnrýnenda.
Aðferð Tuminasar hefur verið
kennd við leikstjóraleikhús
þar sem hann hefur þótt leggja mik-
ið upp úr sinni persónulegu túlkun á
verkunum. Sýningarnar hafa verið
afar sjónrænar; myndmál leikhúss-
ins hefur verið látið vinna með túlk-
un leikstjórans á textanum. Fyrir
bragðið hefur sumum þótt sem text-
inn, inntak hans og bókmenntalegt
gildi, fengi ekki að njóta sín sem
skyldi.
Eftir því sem best verður séð
beitir Alexsei Borodín ekki sömu
leikstjómaraðferð og Tuminas en
báðir sóttu þeir menntun sína til
Moskvu. Borodín segist hins vegar ■
hafa séð tvær af uppfærslum Tum-
inasar og hrifist mjög.
„Ég sá Mávinn og Þrjár systur og
báðar þessar sýningar höfðu mikil
áhrif á mig. Mér finnst hann sem
manneskja vera mjög einlægur. Og
ég skil sársaukann sem gegnsýrir
uppfærslur hans mjög vel, þessi
sársauki er líka sársauki minn. En
svo er það allt annað mál hvert
markmið okkar er með leiksýningu. i
Er verkefni okkar að gefa hetjun- .
um, persónunum á sviðinu, líf eða
eigum við að jarða þær? Við Tum-
inas höfum kannski ólíkar skoðanir
á því.
AÐFERÐ Tuminasar er
leikstjóraleikhús eins og
þú sagðir og sú leið er
, mjög áhugaverð og virð-
ingarverð. Stundum fellur þessi að-
ferð alveg að leikaranum sjálfum. i
En stundum kemur hún í staðinn ,
fyrir líf mannsins, þetta lifandi líf
sem er hér og nú. Ég spyr mig
stundum: Til hvers koma áhorfend-
ur í leikhús? Þeir fara ekki í bíó eða
horfa á sjónvarp heldur koma í leik-
húsið. Af hverju? Vegna þess að í
leikhúsi sjá þeir lifandi manneskju
uppi á sviði. Rithöfundurinn er einn
þegar hann skrifar. Málarinn er
einn þegar hann málar. Við sjáum
ekki sköpunarferli þeirra. Við lesum I
og skoðum niðurstöðuna. I leikhúsi |
þykir mér langskemmtilegast þegar
áhorfandinn sér sköpunarferlið. Við
eram ekki bara að endurtaka það
sem er búið að gera, fullvinna, held-
ur er sköpunarferlið endurtekið á
hverri einustu leikæfingu og hverri
einustu leiksýningu. Þetta ferli er
sífelld endurfæðing. Það er ekki
verið að líkja eftir því sem var full-
unnið heldur að skapa upp á nýtt.
Ég vinn með hinn sálfræðilega þátt,
skoða inn í alla útkima sálarinnar.
Ég vil sem sé skoða og nýta þann
texta sem er inni í hverjum einstak-
lingi uppfærslunnar, texta sem
hann hefur lesið áður og upplifað.
Ég vil tjá mig í gegnum líf leikar-
ans. Þetta er grannurinn að mínum
vinnuaðferðum. í ferli leikritsins
fæðist líf mannsandans.
Þessi aðferð krefst þess að áhorf-
andinn sé mjög einbeittur og taki
þátt í ferlinu; það er ekki hægt að
sitja bara og skoða og segja þetta er ,
ómögulegt eða þetta er í lagi. Það
verður að vera kveikt á áhorfandan-
um. Með þessari vinnuaðferð sýnum
við áhorfandanum mikið traust. Og
einnig leikaranum. Það era ekki
bara einhver merki uppi á sviði
heldur einmitt ferli. Ég veit ekki
hvort þama sé munur á mér og
Tuminasi. Mér finnst kannski að
hann sé líka að reyna að ná þessu
fram en sýn hans á leikhúsið er
mjög ákveðin og það sem meira er, ,
hann er mjög einlægur í vinnu sinni,
hann trúir einlægt á aðferð sína
eins og ég. Slík einlægni er við-
kvæm og varnarlaus gegn áreitni."
BORODÍN segir að það
breyti ekki miklu að hann
skuli vera að vinna á ís-
landi og með íslenskum
leikuram. „Mitt prinsipp er að vera
mjög nærgætinn í samskiptum við
fólk. En mér þykir alltaf sú mann-
eskja áhugaverð sem er hún sjálf
við hvaða aðstæður sem er. Og ég
reyni einnig að fara eftir þeirri leið.
Ég hef reynt eftir fremsta megni að
vera ég sjálfur hér. Þegar við byrj-
uðum að æfa leikritið þá kynntist ég
leikuranum smámsaman og þau
kynntust mér; þannig unnum við
þetta.“
Með aðalhlutverk í sýningunni
fara Kristján Franklín Magnús
(Bazarov) og Björn Ingi Hilmarsson
(Arkadí). Feðurna tvo leika Eggert
Þorleifsson og Pétur Einarsson.
Aðrir leikendur eru Þorsteinn
Gunnarsson, Guðlaug Elísabet
Ólafsdóttir, Halldóra Geirharðs-
dóttir, Sóley Elíasdóttir og Guðrún
Ásmundsdóttir.
Um hljóð sá Baldur Már Arn-
grímsson, dansar era í höndum Þór-
hildar Þorleifsdóttur, lýsing er
hönnuð af Lárasi Bjömssyni og
leikmynd og búninga gerir Stan-
islav Benediktov. Verkið þýddi
Ingibjörg Haraldsdóttir.