Morgunblaðið - 09.01.1998, Blaðsíða 40

MORGUNBLAÐIÐ
: 40 FÖSTUDAGUR 9. JANÚAR 1998
SKOÐUN
BEINN OG OBEINN
EIGNARRÉTTUR
AÐ LANDI
TILEFNI þessara
skrifa er grein Páls
Þórhallssonar „Ríki og
sveitarfélög á einskis-
mannslandi", sem birt-
ist í Morgunblaðinu á
Þorláksmessu. Þar
fjallar hann m.a. um
Þjóðlendufrumvarpið
og segir í inngangi
þetta: „Nú er raunin
sú að eignarréttindi að
landi geta verið með
mismunandi hætti.
Land í byggð er jafnan
eignarland, ínllkomið
*,eignarland, eins og
stundum er sagt. Ofan
byggða gætir fleiri til-
brigða. Þar má finna
fullkomið eignarland eins og þegar
jarðir teygja sig langt inn á öræfi.“
I þessu sambandi nefnir hann Ut-
hlíð í Biskupstungum og Reykjahlíð
við Mývatn, en nefnir svo Geitland í
Borgarfirði sem umdeiidara.
Heimaland og afréttnr
Ég er ekki sammála þessari skoð-
.. un Páls varðandi lögbýlin Úthlíð og
'Reykjahlíð. Hann gerir ráð fyrir
fullkomnum eignarrétti jarðanna
innan þinglýstra landamerkja, en
ég bendi á að gera verður greinar-
mun á heimalandi og afréttarlandi,
sem hvort tveggja rúmast innan
landamerkjanna. Þessi greinai-mun-
ur er glögglega gerður í lögum um
afréttarmálefni og íjallskil, í skoð-
unum fræðimanna og t.d. í HRD
varðandi Öxarfjarðarheiðina
(1980-1225) og síðast í dómi HR
frá 25/9 1997, þar sem veiðimaður
var sýknaður af ákæru um ólögleg-
ar fuglaveiðar vegna vafa um bein-
an eignarrétt að landi og var harfn
þó sannanlega innan þinglýstra
landamerkja lögbýlisins Neðri
* 'Hundadals, Dalabyggð. Afréttur er
í uppruna sínum ákveðinn réttur,
sem fylgir jörð (leiddur af eignar-
rétti jarðarinnar), aðallega beitar-
réttur og getur fylgt einni jörð eða
fleirum, allt eftir landsháttum. Al-
menningar eru svo allt annað svæði
(land, sjór eða vatn I byggð sem
óbyggð, sem ekki fylgir eignarrétti
ákveðinna jarða. Þar sem undir-
lendi er mikið í byggð tíðkast afrétt-
ir sem fylgja mörgum jörðum, en
þar sem er landþröng í byggð og
heiðar uppaf byggðinni, tíðkast
einkaafréttir. Beinn eignarréttur er
að heimalandinu, en afréttarréttur
(óbeinn eignarréttur) að beitiland-
inu ofan heimalandsins í flestum til-
'vikum. Munurinn stafar fyrst og
fremst af því að heimalandið var
numið til eignar, en afrétturinn var
tekinn til afnota. Dómar HR á þess-
ari öld hafa í einungis
einu tilfelli (Reyðar-
vatnsdómur) dæmt að-
ila beinan eignarrétt
að afréttarlandi og
byggðist það á því að
landsvæðið hafði eitt
sinn verið hluti jarðar,
en lagt til afréttar.
Til þess að átta sig
betur á því hvers
vegna afréttur var tal-
inn fylgja frekar en að
vera hluti af jörð er
vert að skoða gamlar
matsreglur jarða, sem
notaðar voru til að
meta jarðir til hund-
raða. Þau atriði sem
meta átti eru þessi: 1.
Jarðarhundrað í túni. 2. Engi, 3.
Gott hagbeitarland fyrir málnytju-
kúgildi. 4. Afrétti og heiðarlönd. 5.
Skógur og torfnám. 6. Hlunnindi. 7.
Akurlendi. 8. Húsakostur. Afrétti
og heiðarlönd átti að meta til helm-
inga á við beit í heimaiöndum.
Afréttir voru þannig annars flokks
land og ekki metnir sérstaklega
heldur með jörðinni, sem þeir til-
heyrðu. Um afrétti hafa alla tíð gilt
aðrar notkunarreglur, en um
heimalönd jarða.
Landamerki
Vert er að hafa í huga að öll
landamerkjabréf hérlendis eru rituð
að lagaboði fyrir rúmum 100 árum,
er sett voru fyrstu lög um landa-
merki og segja ekkert til um inntak
eignarréttar. I fjölmörgum tilvikum
eru þessi landamerki dregin lengra
til heiða, en sjá má af fyrri afsölum,
þar sem landamerkja er getið. Meg-
inregla í eignarrétti er að enginn
öðlist rýmri rétt, en sá sem réttur
er leiddur af átti. Þannig er ekki
hægt að afsala afréttarlandi sem
eignarlandi, né gera almenning að
eignarlandi eða afrétti með gerð
einhliða landamerkjabréfs. Landa-
merkjabréf eru ekki lögleg, nema
varðandi þau mörk þeirra, sem
samþykkt eru af til þess bærum að-
ila ágreiningslaust. Landamerki í
byggð eru ávalit samþykkt af eig-
anda þess lands, sem að mörkum
liggur, en inni í óbyggðum er yfir-
leitt ekki neinn látinn samþykkja
merkjalýsingu, enda engum eig-
anda til að dreifa.
Eftir lögtöku landamerkjaiag-
anna 1882 þurfti t.d. að ákveða
landamörk jarðanna Möðrudals á
Fjöllum, Skjöldólfsstaða og Arnórs-
staða í Jökuldal og Hofskirkju í
Vopnafirði. Allar töldu þessar jarðir
sig eiga land inn á Jökuldalsheiðina.
Hofskirkja afrétt, en hinar jarðirn-
ar eignarland. Vitnisburðir í dóms-
Gera verður greinar-
mun á heimalandi og
afréttarlandi, segir
—?---------------------
Olafur Sigurgeirsson,
sem hvort tveggja rúm-
ast þó innan landa-
merkja.
máli um miðja 19. öldina milli ábú-
anda heiðarbýlis og Skjöldólfsstaða-
eiganda voru á þá lund, að talið væri
að mörk fyrrgreindra landareigna
mættust á miðri heiðinni. I sam-
ræmi við þetta álit og óglöggar
heimildir í máldögum kirkna þess-
ara, en allt voru þetta kirkjujarðir,
var öll heiðin lögð undir býlin með
landamerkjum, sem sumpart voru
ákveðin með samningum milli aðila,
eða í sérstökum merkjamálum, þar
sem landshættir voru látnir ráða
mörkum.
Á þessari heiði voru fyrrum sel,
sem einungis mátti reisa í almenn-
ingum og svo eigandalaus eyðibýli,
sem samkvæmt skýrum dómi
Landsyfirréttar 1873 (Vfiborgar-
kotsdómur) urðu almenningar.
Máldagar eru eins og kunnugt er í
dag fyrst og fremst einhliða skrán-
ingar kirkjustaða í kaþólskum sið á
eignum sínum, aðallega hlunnindum
og ítökum, sem öfluðu stöðunum
tekna. Á þessu landsvæði voru reist
16 nýbýli á síðustu öld, en skv. til-
skipun konungs 1776 mátti slíkt ein-
ungis gera í eigandalausu landi.
Þrátt fyrir þessi landamerkjabréf
er alls óvíst, hvort jarðirnar eiga
þarna beinan eignarrétt eða óbein-
an afréttarrétt eða hvort heiðin er í
uppruna sínum almenningur, en
skv. Jónsbók, sem gilt hefur til
þessa dags má ekki hefða almenn-
inga.
Mín skoðun er sú, að gerð margra
landamerkjabréfa á ofanverðri síð-
ustu öld, séu mesta aðför bænda-
veldisins íslenska að almannarétti
hér á landi.
Einhliða yfirlýsingar um landa-
merki hafa komið til skoðunar í
Hæstarétti, m.a. í málum út af Auð-
kúluheiði og svo Eyvindarstaðaheiði
og í þeim dómum segir Hæstiréttur,
að einhliða yfiriýsingar um landa-
mörk heiðanna styðji ekki kröfur
um eignarrétt.
Frumstofnun landréttar
Allan landrétt verður að leiða af
upprunalegum rétti og talið er að
hér á landi hafi komist á nokkuð
föst skipan mála á landnámsöld,
sem talið er að ljúki 930. Þá eða litlu
síðar er landsvæði hér á landi skipt
í jarðir, afrétti og almenninga.
Stofnun þessa beina eignarréttar,
sem nú er svo oft rætt um, varð til
með þeim hætti, að þeir sem nefndir
eru landnámsmenn námu eða tóku
land undir sig, fyrst stjórnlaust, en
síðar eftir ákveðnum reglum. Byggð
reis síðan í þessum landnámum. Of-
an skógar- og hrísmarka var land
svo smátt og smátt tekið til beitar-
-kjarni málsins!
ALHLIÐA TÖLVUKERFI
HUGBUNAÐUR
FYRIRWINDOWS
Verölaunagetraun á vefsíðu
www.islandia.is/kerfisthoun
KERFISÞRÓUN HF.
Fákafeni 11 • Sími 568 8055
www.islandia.is/kerfisthroun
ALHLIÐA TOLVUKERFI
HUGBUNAÐUR
FYRIRWINDOWS
Fyrir árið 2000
KERFISÞRÓUN HF.
Fákafeni 11 • Sími 568 8055
www.islandia.is/kerfisthroun
Ólafur
Sigurgeirsson
afnota, aðallega fyrir sauðfé til að
framleiða ull og síðan vaðmál, sem
var helsti gjaldeyrir landsmanna og
útflutningsvara. Ekki var hægt að
beita fé í hrísi, því þá gekk af því
ullin. Þessi afnotataka hefur tekið
lengri tíma, en hið eiginlega land-
nám, en þegar á þjóðveldisöld er
farið að greina á milli beitilanda,
sem einstök býli áttu rétt til og
þeirra landsvæða, sem fjórðungs-
menn áttu jafnan rétt til og síðar
eftir að fjórðungar lögðust af, allir
landsmenn og kallaðir voru almenn-
ingar.
í Jónsbók 1281 53. kafla lands-
leigubálks var ákvæði um að al-
menningar skyldu vera, sem að
fornu hafa verið og girti það fyrir,
að almenningar væru numdir eða
teknir undir jarðir sem afréttir.
Væri ágeiningur um hvort land væri
séreign, afréttur eða almenningur
átti að lögfesta landið af þeim, sem
kallaði til eignar og stefna ágrein-
ingi til þings og skera úr með dómi.
Síðari löggjöf um afréttarmálefni og
fjallskil, þar sem kveðið er á um að
afréttir skuli vera sem að fornu hafa
verið eru væntanlega frekar sett til
varnar ásælni landeigenda til af-
rétta, frekar en að vernda almenn-
inga, sem áttu sér enga málsvara,
nema þá ríkisvaldið. Konungurinn
yfir Islandi taldi sér t.d. heimilt með
tilskipun frá 1776, að heimila stofn-
un nýbýla í almenningum og á eyði-
jörðum og Nýbýlalög nr. 15/1897
heimiluðu stofnun nýbýla í afrétt-
um, sem sveitarfélög eiga og al-
menningum, ef sveitarstjómir
þeirra sveitarfélaga, er afréttina
eiga eða eiga hagsmuna að gæta í
almenningnum, leyfa það og sýslu-
nefndin veitir til þess samþykki sitt.
Stofnun nýbýla eftir heimildum í til-
skipuninni eða eftir reglum þessara
nýbýlalaga eru einu löglegu land-
námin eftir að landnámsöld lauk, en
vera kann að í einhverjum tilvikum
hafi stofnast til eignarhefðar að
landi.
Beinn eignarréttur að landi
Ein kenning um eignarrétt að
landi, kennd við John Lockes, er á
þá lund að í öndverðu hafi guð gefið
mannkyninu jörðina og allt, sem á
henni er, en séreign hvers einstak-
lings sé allt það land sem hann legg-
ur vinnu sína í. Sú vinna sem helgar
mönnum eignarrétt að landi sam-
kvæmt þessari kenningu er allt það
land, sem maður plægir, sáir í, bæt-
ir, ræktar og nýtur góðs af.
Germanskir þjóðflokkar, voru
fyrrum hirðingjar, sem fyrir um
4000 árum fóru að leggja stund á
akuryrkju. Við það fóru að stofnast
fastir bústaðir. Skógar voru ruddir,
akrar gerðir, byggingar reistar,
áveitur og skurðir. Síðar bættist við
kvikfjárrækt, tún, engi, gi’ipahús og
afgirt svæði. Land sem var ekki
nýtt á þennan hátt var sameiginlegt
þjóðflokknum, ættinni. Eftir að
þessu stigi var náð og þjóðflokkarn-
ir höfðu þróað með sér séreignar-
réttinn að landi, fór fólk þetta að
streyma til Norðurlanda. Þá voru
þar fyrir þjóðflokkar, sem lifðu
hirðingjalífi, eins og enn má finna í
dag, en það eru Samar í norðurhér-
uðunum. Fólk þetta var flæmt í
brott og landið tekið eða numið eftir
germönskum reglum. Byggðir voru
reistar og land brotið til ræktunar.
Þessu stjórnaði höfðingi og deildi
hann síðan landi meðal liðsmanna
sinna. Land utan byggðar var sam-
eiginlegt, eins og í upprunalegu
heimkynnunum og svo er enn í dag.
í nyrstu héruðum Skandinavíu hafa
hirðingjar náð að halda velli og á
þessari öld reyndu Samar í Svíþjóð
að fá dómsviðurkenningu á beinum
eignarrétti að hreindýrasvæðum, en
töpuðu því máli 1974. Séreignar-
rétturinn á Norðurlöndum virðist
því bundinn við germanska hluta
þjóðanna og vera arfur frá uppruna-
legum heimkynnum.
Landnám Islands fór fram með
sama hætti. Papar voru flæmdir
brott og fyrstu landnámsmenn
námu stór flæmi, en deildu svo
löndum með liðsmönnum sínum og
jafnvel öðnim, sem síðar komu.
Þannig komu þeir strax á séreign-
arréttinum, sínum germanska arfi.
Eftir þessi fyrstu landnám vora
settar fastar reglur um námið og
mátti karlmaður ekki nema meira,
en hann gat farið um eldi á einum
degi og kona mátti ekki nema meir,
en hún gat leitt tvævetra kvígu um-
hverfis milli sólaruppkomu og sól-
arlags. Eðlilegt sýnist að ætla að
búsældarlegustu svæðin hafi verið
numin, en menn ekki sólundað
þessum nauma tíma sínum til að
klífa háfjöll eða heiðar, enda era fá-
ar heimildir til um landnám, nema
þar sem nú er byggð.
Heimildir um landnám hér er að
finna í Landnámabók og fslend-
ingabók. Því hefur verið haldið
fram með rökum, að Frum-Land-
náma hafi framar öðru verið samin í
þeim tilgangi að skrásetja eignar-
heimildir höfðingjaættanna fyrir
þeim jarðeignum, sem þeir áttu eða
þóttust eiga í upphafi 12. aidar.
Talið er af sumum, að höfuðból og
útjarðir hafi verið eignir ættanna,
fremur en einstaklinganna. Höfuð-
bólum hafi ekki verið skipt milli út-
arfa, heldur héldust í eigu ættanna
og brigðaréttur ótakmarkaður, ef
jarðir komust úr ætt án heimildar.
Hefð var ekki í lögum á þjóðveldis-
öld. Samkvæmt þessari skoðun var
Landnámabók í upphafí framar öllu
heimild um jarðeignir höfðingja-
ætta á öndverðri 12. öld, en í dag er
þetta eina heimildin hérlendis um
framstofnun beins eignaraéttar að
landi og í vaxandi mæli á þessari
öld hefur Hæstiréttur litið til henn-
ar, þegar aðila í dómsmálum hefur
gi’eint á um inntak eignarréttar.
í frumlöggjöf íslands sést mun-
urinn á beinum eignarrétti og
óbeinum best á því, að í löggjöf eru
ekki ákvæði um nýtingu eignar-
landa. Eigandinn réð hvenær og
hvernig hann beitti landið, hvenær
eða hvort hann sló tún eða engi.
Réð þannig að öllu leyti hvernig
hann notaði sína jörð. Varðandi af-
rétti og almenninga voru hins vegar
settar víðtækar lagareglur um nýt-
ingu. Ekki mátti slá í afréttum eða
reisa sel. Reisa mátti sel og slá í al-
menningum og síðan voru ýmsar
reglur um hvernig og á hvaða tím-
um mátti beita fé á þessi lönd.
Hagsmunir tengdir beinum
eignarrétti
Það er ekki fyrr en á þessari öld, að
það fer að skipta máli, hvert sé inn-
tak eignarréttar að landi. Var það
fyrst vegna virkjana fallvatna, svo
vegna veiðiréttar á fuglum og síðast
vegna lagafrumvarps um þjóðlend-
ur. Varðandi virkjanir er verulegur
munur á bótagreiðslum, hvort
beinn eignarréttur er að virkjunar-
landi eða ekki og varðandi fugla-
veiðar er svo komið að almannarétt-
ur til fuglaveiða er á öllu landi,
nema því, sem beinn eignarréttur
nær til. Deilur og málaferli, sem
orðið hafa og verða munu eru að
veralegu leyti því að kenna, að
hvergi í nýrri löggjöf er að finna
ákveðnar reglur og skilgreiningar á
hugtökunum beinn eignarréttur, af-
réttur og almenningur. T.d. er í lög-
um 64/1994 sagt að landeiganda séu
einum heimilar dýraveiðar í landar-
eign sinni og svo er í orðskýringum
í 1. gr. laganna sagt að landareign
sé jörð eða annað landsvæði sem sé
háð beinum eignarrétti einstaklings
eða lögaðila. Þetta þýðir það, að ut-
an beins eignarlands hefur almenn-
ingur rétt til dýraveiða og ekki þarf
að velta sér upp úr spurningunni
um hvað sé afréttur eða almenning-
ur. Sönnunarbyrðin um beinan
eignarrétt hvílir á landeigandanum.
Það kann í fyrstu að virðast ein-
falda málin verulega að fá þessa
orðskýringu á landareign og vissu-
lega er það, en flestur vandi væri þó
leystur, ef í lögum væri einhver
ákveðin skýring og skilgreining á
beinum eignarrétti og ekki þyrfti að
leita í fræðikenningar og gamlar
heimildir. Ekki síst væri til bóta að í
eitt skipti fyrir öll væri gerð úttekt
á öllu landsvæði hér, eins og mun
hafa verið gert í Noregi. Því miður
er ekki svo og þar sem vafatilvik
hljóta að vera mörg má búast við
áframhaldandi deilum og málaferl-
um, væntanlega þar til markmiðum
þjóðlenduframvarpsins verður náð.
Höfundur er hæstaréttnrlögmaður.