Morgunblaðið - 21.10.1998, Qupperneq 36

J]6 MIBVIKUDAGUR 21. OKTÓBER 1998
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Veröldin
er vond
Hér er hrópað á harðari rejsingar dóm-
stóla og harðneskjulegri löggœslu. Ott-
inn elur afsér minna umburðarlyndi
gagnvart náunganum, aukna tortryggni
og leiðir til grimmara samfélags.
VIÐ sitjum uppi með
endalausan straum
af upplýsingum í
máli og myndum,
endalausar hug-
myndir annarra um veröldina
streyma að okkur, frásagnir
annarra, skynjun annarra, upp-
lifun annarra umlykur okkur í
upplýsingavænu samfélagi nú-
tímans. Það er nánast sama
hvar borið er niður. Veröldin
umhverfís okkur er stanslaust
túlkuð og skilgreind; nærri læt-
ur að hið eina sem einstakling-
urinn geti fullkomlega treyst að
sé raunveruleg persónuleg
skynjun og
VIÐHORF
eftir Hávar
Sigurjónsson
ekki „mat-
reiddur" veru-
leiki sé það
sem heym
hans og sjón,
snerting, bragðskyn og þeffæri
skynja á því andartaki. Mikil-
vægi persónulegrar skynjunar
er kjarni þeirrar staðhæfingar
að óspillt náttúra sé einhvers
virði. Við þráum snertingu við
hið raunverulega, þörfnumst
þess að upplifa okkur sem hluta
af gangverkinu mikla, fínna
smæð okkar gagnvart náttúr-
unni, anda að okkur ilmi gróð-
urs og moldar, fínna næðinginn
bíta okkm' í kinnar og fleiri
ámóta klisjur.
Vandi nútímamannsins er
ekki bara að finna ósnortinn
blett þar sem hann getur upplif-
að ferskleikann hráan; heldur
þarf hann að koma sér úr hinum
fyrirskipuðu, klisjukenndu upp-
lifunarstellingum, afmá úr hugs-
un sinni að „nú sé upplifun í
gangi“ svo hann geti upplifað
beint án þess að meðvitund
hans sé þrungin þeirri vissu að
nú sé verið að upplifa. Vera
bara í náttúrunni án þess að
leika hlutverk náttúruunnand-
ans. Standast svo þá freistingu
að taka mynd af sér með upp-
lifunina í baksýn. A tímum
myndrænnar miðlunar hvers
konar er sú upplifun lítils virði
sem ekki hefur verið staðfest
með ljósmynd. „Sjáðu mig.
Þama var ég.“ „Geymdu minn-
ingarnar, taktu mynd.“ Skynjun
okkar á eigin fortíð og umfangi
sögulegrar fortíðar takmarkast
sífellt meir af „myndrænni
geymd" af ýmsu tagi. Gleymum
ekki að ljósmynd eða kvikmynd
er ávallt bundin skynjun og
túlkun þess er tók/tekur mynd-
ina. Hinn hlutlægi veruleiki sem
myndavélin skráir er þannig í
raun huglægur og eru það víst
ekki ný sannindi.
Sýnt hefur verið fram á að
hugmyndir fjölda fólks um
sögulega fortíð og mögulega
framtíð byggjast að miklu leyti
á fortíðar- og framtíðarsýn leik-
inna kvikmynda. Fortíðin birtist
sem ofbeldiskenndari en nútím-
inn og framtíðin er ofbeldis-
kenndari en bæði fortíð og nútíð
til samans. Þannig togast á feg-
inleiki yfír að hafa sloppið við
ofbeldið í fortíðinni og kvíði fyr-
ir þeirri ógnaröld sem ríkja
mun í framtíðinni.
Ekki síður eru hugmyndir
fólks um nútímann, sitt eigið
samfélag sem og önnur meira
framandi, byggðar á efni í sjón-
varpi og kvikmyndum. Ein-
strengingslegt efnisval í dag-
skrá sjónvarps getur til lengri
tíma haft veruleg áhrif á skynj-
un fólks á umhverfi sitt og um-
heiminn. Bandaríski fjölmiðla-
fræðingurinn Georg Gerbner
hefur bent á að innrætingará-
hrif sjónvarpsins í þessa veru
séu mun hættulegri en meint
tengsl á milh ofbeldis í sjón-
varpi og ofbeldis í samfélaginu.
Hann dregur ekki úr þeim
tengslum, þau eru raunveruleg
en eru hverfandi lítil í hinu
stærra samhengi þjóðfélags-
gerðarinnar. Gerbner bendir á
að alvarlegustu áhrif sjónvarps-
ins séu fólgin í innrætingu
ranghugmynda um hversu mik-
ið ofbeldi raunverulega við-
gengst í samfélaginu. „Hinn al-
menni borgari er nánast lamað-
ur af ótta,“ segir Gerbner og
kallar þetta „veröldin-er-vond-
einkennið". Þeir sem byggja
heimsmynd sína á sjónvarps-
efni og þjást af „veraldar-
vonskueinkenninu" eru líklegir
til að ofmeta hversu mikið of-
beldi viðgengst í veröldinni og
samfélaginu í kringum þá. Þeir
eru jafnframt líklegri til að trúa
því að glæpatíðni fari vaxandi
hvort sem það er raunverulega
rétt eða ekki. Þeir eru ennfrem-
ur líklegri til að telja það
hættulegt að ganga um göturn-
ar í borginni sinni og að þeir
gætu orðið fómarlömb ofbeldis
ef þeir létu slíkt eftir sér. Þeir
sem haldnir eru slíkum ótta við
umhverfið eru öðrum líklegri til
að búast til varnar, s.s. með því
að kaupa sér skotvopn og
ganga jafnvel með það á sér.
Eingöngu í varnarskyni að
sjálfsögðu. Þannig geta rang-
hugmyndir um ofbeldi í samfé-
laginu orðið til þess að auka á
raunverulegt ofbeldi þegar hin-
ir hræddu og skelfdu byrja að
skjóta mann og annan fyrir að
ganga sömu megin á götunni,
fyrir að fara inn á lóðina þeirra,
fyrir að vera svartur en ekki
hvítur, fyrir ekkert annað en að
vera á röngum stað á röngum
tíma.
I okkar íslenska samhengi
birtist þessi oft á tíðum tilbúni
ótti í annarri mynd. Hér er
hrópað á harðari refsingar
dómstóla og harðneskjulegri
löggæslu. Ottinn elur af sér
minna umburðarlyndi gagnvart
náunganum, aukna tortryggni
og leiðir til grimmara samfé-
lags. í kjölfarið fylgir aukið
raunvenilegt ofbeldi sem verð-
ur kannski best lýst sem skelfi-
legu samspili ímyndunar og
veruleika sem nærist a.m.k. að
hluta til á ofbeldiskenndum til-
búningi afþreyingariðnaðarins
og ofuráherslu fréttamiðla á of-
beldisverk af öllu tagi. Persónu-
leg upplifun okkar flestra kem-
ur engan veginn heim og saman
við þessa mynd af samfélaginu
en við treystum frekar á túlk-
unina heldur en eigin skynjun.
„Veröldin ER vond.“
Um notkun hug-
taksins einkaleyfis
í ÞESSARI grein
eru dregnar saman
ýmsar upplýsingar til
að varpa ljósi á það
hvað felst í hugtakinu
einkaleyfi samkvæmt
einkaleyfalögum.
Nefnd eru nokkur
dæmi um notkun hug-
taksins í öðrum lögum,
hvemig sú notkun
eykur líkur á ruglingi
og hvað kynni að vera
til ráða til að forðast
hann. Þetta er gert í
þeirri trú að umfjöll-
unin geti auðveldað
mönnum að glöggva
sig á sérstöðu einka-
leyfa og því hvað helst skilur á milli
þeirra og leyfa sem ýmist eru nefnd
sérleyfi, starfsleyfi eða rekstrar-
leyfi.
I umræðu um miðlægan gagna-
grunn á heilbrigðissviði hefur notk-
un hugtaksins einkaleyfís ruglað
fjölda fólks í ríminu, sem vænta má.
Sem betur fer vita margir, ekki síst
tæknimenntað fólk, lögfræðingar,
vísindamenn og fleiri, að hugtakið á
fyrst og fremst við um „patent“,
þ.e. einkaréttindi eða leyfisveiting-
ar tæknilegra uppfinninga sam-
kvæmt einkaleyfalögum. Þessi hóp-
ur veit mætavel að umræddur
gagnagrunnur er ekki tæknileg
uppfinning og að hér er á ferðinni
misskilningur eða hugtakarugling-
ur. - En þeir era líka margir sem
halda að orðið rekstrarleyfi sé bara
annað nafn á einkaleyfi, og lái þeim
enginn þvi að hér er ekki allt sem
sýnist.
Ekki við höfunda
frumvarpsins að sakast
Höfundar frumvarps um miðlæg-
an gagnagrunn verða ekki sakaðir
um að eiga þátt í þessum i'uglingi
því hugtakið einkaleyfi er þar
hvergi notað heldur er ýmist talað
um starfsleyfi eða rekstrarleyfi.
Hins vegar gildir ekki það sama um
alla lagasmiði fýrr og síðar. Víða í
lögum má nefnilega sjá hugtakið
einkaleyfi notað um leyfi af allt öðr-
um toga. Þetta hefur brenglað
skilning almennings á
því hvaða hugtaka-
notkun sé rétt eða
skynsamleg eins og
síðar verður að vikið.
Frá því að umræða um
gagnagrunnsfrum-
varpið hófst hafa all-
margir vakið máls á
þessum ruglingi en
betur virðist mega ef
duga skal. Varla líður
sá dagur að hugtakið
einkaleyfi sé ekki not-
að í ræðu og riti í um-
fjöllun um gagna-
gi'unnsframvarpið. -
Niðurstaða undirritaðs
er sú að menn þurfi að
taka höndum saman um að útrýma
smátt og smátt notkun hugtaksins
einkaleyfis í annarri merkingu en
Víða í lögum má sjá
hugtakið einkaleyfi not-
að um leyfi af allt öðr-
um toga, segir Gunnar
Guttormsson, í fyrri
grein sinni í tilefni um-
fjöllunar um miðlægan
gagnagrunn.
þeirri sem það fékk í fyrstu lögum
sem hér voru sett um einkaleyfi ár-
ið 1923.
Lög um einkaleyfi -
alþjóðlegt samhengi -
umfang leyfísveitinga
Einkaleyfalög flestra ríkja heims
styðjast við alþjóðlega samþykkt
um vernd hugverkaréttinda, svo-
nefnda Parísarsamþykkt um vernd
eignarréttinda á sviði iðnaðar, sem
að stofni til er frá árinu 1883. Nú-
gildandi einkaleyfalög okkar tóku
gildi 1. janúar 1992. Þau eru í öllum
meginatriðum hliðstæð norrænum
og evrópskum lögum um þessi efni.
- Til fróðleiks má geta þess að hér
á landi voru í árslok 1997 í gildi um
260 einkaleyfi. Gildistími einkaleyfa
er allt að 20 árum samkvæmt nú-
gildandi lögum. - Gera má ráð fyrir
að á þessu ári sæki yfir 200 aðilar,
innlendir og erlendir, um einkaleyfi
hér á landi. Ætla má að um fimmti
hluti umsóknanna komi frá íslensk-
um aðilum. - Einkaleyfastofan, rík-
isstofnun er heyi'ir undir iðnaðar-
ráðherra, fjallar um umsóknirnar
og veitir (eða hafnar) einkaleyfi hér
á landi að undangenginni ítarlegri
rannsókn á formi þeirra og efni.
Stofnunin leitar samstarfs við er-
lendar einkaleyfastofnanir um
tæknilega rannsókn á þeim upp-
finningum sem sótt er um einka-
leyfi íýrir.
Helstu einkenni einkaleyfísum-
sókna og einkaleyfa
Líta má svo á að með veitingu
einkaleyfis sé samfélagið að veita
hlutaðeigandi uppfinningamanni
eins konar umbun fyrir framlag
hans til nýsköpunar. Hlutaðeigandi
stjórnvöld veita uppfinningamanni
tímabundinn einkarétt á uppfinn-
ingunni gegn því að hann veiti al-
menningi aðgang að henni. Þetta
gerist með birtingu einkaleyfis um-
sóknar í opinberu riti; hér á landi í
ELS-tíðindum sem Einkaleyfastof-
an gefur út.
Með umsókninni verður að fylgja
svo greinargóð lýsing á uppfinning-
unni að fagmaður geti útfært hana.
Til þess að umsókn sé metin giid
verður uppfinningin sem hún lýsir
að fela í sér eitthvað sem talist get-
ur nýjung miðað við þekkta tækni
og hafa einhvern lágmarksfrum-
leika til að bera. Ennfremur verður
að vera unnt að hagnýta uppfinn-
inguna í atvinnulífi.
Meðferð einkaleyfisumsókna lýt-
ur samræmdum, alþjóðlegum meg-
inreglum allt frá því að umsókn er
lögð inn og þar til úr því fæst skor-
ið, með nýnæmisrannsókn og rann-
sókn á einkaleyfishæfi, hvort efni
þykir til að veita einkaleyfi. Ný-
næmisrannsókn felst í því að kann-
að er hvort sams konar eða svipuð
tækni (uppfinning) hafi verið opin-
berað áður en umsækjandi lagði inn
umsókn sína. Ekki er nóg að kanna
Gunnar
Guttormsson
Vaxandi sátt um
sj ávarútveginn
ÞAÐ VIRÐIST sem
vaxandi sátt sé að
skapast um fiskveiði-
stjórnunina í landinu.
Andrúm umræðunnar
er allt annað og betra
nú, en fyrir einu til
tveimur árum og á því
eru vafalítið margar
skýringar. Tíminn hef-
ur unnið með kvóta-
kerfinu; það skilar
efnahagslegum ár-
angri og virðist öflugt
verkfæri í þágu fisk-
verndar. Hugmynd
um sértækan auð- Bjarni Hafþór
lindaskatt á sjávarút- Helgason
veg á sífellt erfiðara
uppdráttar. I samfylkingu félags-
hyggjuflokkanna er alvarlegur
ágreiningur um veiðigjald á sjáv-
arútveg og þingmenn sem bendl-
aðir eru við nýstofnaðan vinstri-
flokk, úthrópa hugmyndina. Sér-
stök auðlindanefnd hefur verið
sett á laggirnar sem er ætlað að
gera úttekt á öllum okkar auðlind-
um og áhrifum skattlagningar á
nýtingu þeirra. Verkefni nefndar-
innar er viðamikið og
flókið. Margir benda
á að það eigi ekki að
skattleggja atvinnu-
starfsemi fyrirfram,
hvort sem hún nýtir
auðlindir í sameign
eða einhverjar aðrar
auðlindir. Skatturinn
skilar sér ef arður er
af starfseminni. Þeir
sem vilja rukka fyrir-
fram, hafa mikið álit á
ríkissjóði.
Miklar breytingar
og nýlegar
Sjávarútvegurinn
hefur upplifað miklar
breytingar á umhverfi sínu á
skömmum tíma. Framsal hefur
verið skert umtalsvert. Ný lög
takmarka aflahlutdeild einstakra
fyrirtækja. Kvótaþingi og Verð-
lagsstofu hefur verið komið á
laggirnar. Frá síðustu áramótum
er bannað að afskrifa aflaheimild-
ir. Þessar breytingar og margar
fleiri hafa átt sér stað á örfáum
mánuðum. Þeim fer fækkandi sem
viðhalda áróðri gegn gi-eininni en
sumir munu þó gera það áfram, á
hverju sem gengur. Það sem er að
skapa almenna sátt um greinina
nú, er að kvótakerfið er að skila
áþreifanlegum árangri sem eng-
inn vill fórna, án þess að vita ná-
kvæmlega hvað eigi að koma í
staðinn. Einnig eru menn að átta
sig á því að nýir auðlindaskattar
era ekki það stórkostlega réttlæt-
Flestir þakka stjórn-
kerfi fiskveiðanna
hve vel hefur tekizt í
sjávarútvegi okkar,
segir Bjarni Hafþór
Helgason, og þeim
fækkar sem sjá ástæðu
til að skattyrðast sér-
staklega út í íslenzkan
sjávarútveg.
ismál sem margir hafa haldið
fram. Ríkissjóður er ekki enda-
stöð réttlætisins.
Eignadreifing í sjávarútvegi
Forsætisráðherra hefur sett
fram nýja hugmynd um eigna-
dreifingu í sjávarútvegi þar sem
almenningi yrði gefinn sérstakur