Morgunblaðið - 06.12.1998, Side 21

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 6. DESEMBER 1998 21
ríkisvald sem virði einstaklinginn
og skerði frelsi hans ekki meira en
nauðsyn krefur.
Við Islendingar eru til dæmis
mjög upptekin af upplýsinga- og
tæknibyltingunni en henni fylgja
líka ný vandamál sem snerta grund-
vallarréttindi. Gagnagrunnsáformin
hafa leitt til þess að við erum meðal
fyrstu þjóða heims sem þurfa að
takast á við flókin viðfangsefni á
nýju sviði þar sem þarf að sam-
ræma frelsi vísindanna og friðhelgi
einkalífs sem hvort tveggja má
fínna í mannréttindayfirlýsingu SÞ.
Lögfesting mannréttinda-
ákvæða
Síðustu árin hefur orðið mikil
hreyfing í þá átt að innleiða mann-
réttindaákvæði í íslenskan rétt.
Mannréttindasáttmáli Evrópu var
lögfestur í heild sinni árið 1994. Ár-
ið eftir var réttindaákvæðum aukið
við stjórnarskrána eins og um tján-
ingarfrelsi, rétt til að standa utan
félaga, réttláta málsmeðferð fyrir
dómi, friðhelgi einkalífs og rétt til
aðstoðar vegna sjúkleika, örorku,
elli og atvinnuleysis. Við þessa við-
bót voru alþjóðlegir mannréttinda-
samningar mjög hafðir til hliðsjónar
en þeir eru aftur byggðir að mörgu
leyti á mannréttindayfirlýsingu SÞ.
Þannig má til dæmis rekja það
orðalag, sem víða er nú í stjómar-
skránni að ekki megi takmarka
frelsi manna nema með lögum og
þegar nauðsyn krefur í lýðræðis-
þjóðfélagi, til mannréttindayfirlýs-
ingarinnar.
Ef við berum stjórnskipulega
vernd mannréttinda eins og hún er
nú saman við mannréttindayfirlýs-
ingu SÞ þá má benda á nokkur at-
riði þar sem hún gengur lengra:
Vernd mannorðs og heiðurs í 12.
gr., rétt til hælis í 14. gr., rétt til að
ganga í hjónaband og stofna fjöl-
skyldu í 16. gr., réttinn til að taka
þátt í stjórn landsmála, beint eða
fyrir tilstilli fulltrúa í 21. gr., rétt
foreldra til að ráða því hvers konar
menntun börn þeirra hljóta í 26. gr.
og réttinn til að taka þátt í menn-
ingarlífi, njóta lista og taka þátt í
ávinningi vísindanna í 27. gr.
Islenska stjórnarskráin gengur
hins vegar lengra á sumum sviðum
eins og að því er varðar vemd eign-
améttarins og bann við afturvirkni
skattalaga. Hún er líka ein af fáum
stjómarskrám í Evrópu að minnsta
kosti sem verndar líkt og mannrétt-
indayfirlýsingin rétt manna til að
standa utan félaga.
Raunhæf vernd réttinda
Það stoðar lítt að lýsa yfir rétt-
indum ef menn eiga þess ekki kost
að fá þeim framfylgt. Gildir það
jafnt á alþjóðavettvangi sem innan-
lands. Ábyi-gð á því að farið sé að
stjórnarskránni hvílir á öllum grein-
um ríkisvaldsins. Sérstöku hlut-
verki gegna dómstólar þó í þessu
sambandi. Þeir eru útverðir mann-
réttinda og frelsis einstaklingsins
gagnvart löggjafanum og fram-
kvæmdavaldinu. Ymislegt bendir til
að samhliða fjölgun réttindaákvæða
í stjórnarski-ánni sé að færast vax-
andi þungi í eftirlit dómstóla með
því að ekki sé gengið á þau réttindi
sem borgurunum eru tryggð.
Nýjasta dæmið er dómur Hæsta-
réttar frá því á fimmtudag um
kvótakerfið.
Þá hafa á síðari árum komið til ný
form eftirlits með stjórnvöldum sem
hafa gefið ákaflega góða raun eins
og embætti umboðsmanns Alþingis.
Hann hefur svigrúm til að beita öðr-
um aðferðum við að gæta réttinda
einstaklinga en dómstólar og hefur
ekki komið að sök þótt niðurstöður
hans séu ekki bindandi. Fjölmiðlar
og frjáls félagasamtök gegna einnig
miklu hlutverki við að vekja athygli
á réttindum einstaklinga og veita
ríkinu og valdaöflum í samfélaginu
aðhald. Þannig sá mannréttinda-
nefnd Sameinuðu þjóðanna ástæðu
til þess að fagna sérstaklega stofn-
un Mannréttindaskrifstofu Islands í
umsögn um nýjustu skýrslu íslands
á þeim vettvangi. Það er því ekki
fjarri lagi að segja að mannréttindi
séu ekki einungis handa öllum held-
ur beri allir ábyrgð á því að þau séu
ekki virt að vettugi.
Mannréttindayfirlýsing
Sameinuðu þjóðanna
SAMÞYKKT á Allsherjarþingi Sameinuðu
þjóðanna hinn 10. desember 1948. Mannrétt-
indayfirlýsingin er ekki þjóðréttarsamningur
og því ekki bindandi að lögum íyrir aðildar-
ríki Sameinuðu þjóðanna. Yfirlýsingin hefur
ekki verið opinberlega birt á íslandi, en hún
var birt í tímaritinu Andvara árið 1951 og
sama ár gefin út sérprentuð að tilhlutan ríkis-
stjórnarinnar. Hér er farið eftir séi'prentaðri
útgáfu, sem var fylgirit með 2. hefti Tímarits
lögfræðinga 1968.
Inngangsorð
Það ber að viðurkenna, að hver maður sé
jafnborinn til virðingar og réttinda, er eigi
verði af honum tekin, og er þetta undirstaða
frelsis, réttlætis og friðar í heiminum.
Hafi mannréttindi verið fyrir borð borin og
lítilsvirt, hefur slíkt í fór með sér siðlausar at-
hafnir, er ofboðið hafa samvisku mannkyns-
ins, enda hefur því verið yfir lýst, að æðsta
markmið almennings um heim allan sé að
skapa veröld, þar sem menn fái notið mál-
frelsis, trúfrelsis og óttaleysis um einkalíf og
afkomu.
Mannréttindi á að vernda með lögum. Að
öðrum kosti hljóta menn að grípa til þess ör-
þrifaráðs að rísa upp gegn kúgun og ofbeldi.
Það er mikilsvert að efla vinsamleg sam-
skipti þjóða í milli.
I stofnskrá sinni hafa Sameinuðu þjóðirnar
lýst yfir trú sinni á grundvallaratriði mann-
réttinda, á göfgi og gildi mannsins og jafnrétti
karla og kvenna, enda munu þær beita sér
fyrir félagslegum framfórum og betri lífsaf-
komu með auknu frelsi manna.
Aðildarríkin hafa bundist samtökum um að
efla almenna virðingu fyrir og gæslu hinna
mikilsverðustu mannréttinda í samráði við
Sameinuðu þjóðirnar.
Til þess að slík samtök megi sem best
takast, er það ákaflega mikilvægt, að almenn-
ur skilningur verði vakinn á eðli slíkra rétt-
inda og frjálsræðis.
Fyi-ir því hefur allsherjarþing Sameinuðu
þjóðanna fallist á mannréttindayfirlýsingu þá,
sem hér með er birt öllum þjóðum og ríkjum
til fyrirmyndar. Skulu einstaklingar og yfir-
völd jafnan hafa yfirlýsingu þessa í huga og
kappkosta með fræðslu og uppeldi að efla
virðingu fyrir réttindum þeim og frjálsræði,
sem hér er að stefnt. Ber og hverjum einum
að stuðla að þeim framförum, innan ríkis og
ríkja í milli er að markmiðum yfirlýsingarinn-
ar stefna, tryggja almenna og virka viður-
kenningu á grundvallaratriðum hennar og sjá
um, að þau verði í heiðri höfð, bæði meðal
þjóða aðildarríkjanna sjálfra og meðal þjóða á
landsvæðum þeim er hlíta lögsögu aðildar-
ríkja.
1. gr.:
Hver maður er borinn frjáls og jafn öðrum að
virðingu og réttindum. Menn eru gæddir vits-
munum og samvisku, og ber þeim að breyta
bróðurlega hverjum við annan.
2. gr.:
1. Hver maður skal eiga kröfu á réttindum
þeim og því frjálsræði sem fólgin eru í yfir-
lýsingu þessari, og skal þar engan greinar-
mun gera vegna kynþáttar, litarháttar,
kynferðis, tungu, trúar, stjórnmálaskoðana
eða annarra skoðana, þjóðernis, uppruna,
eigna, ætternis eða annarra aðstæðna.
2. Eigi má heldur gera greinarmun á mönnum
fyrir sakir stjórnskipulags lands þeirra eða
landsvæðis, þjóðréttarstöðu þess eða lög-
sögu yfir því, hvort sem landið er sjálfstætt
ríki, umráðasvæði, sjálfstjórnarlaust eða á
annan hátt háð takmörkunum á fullveldi
sínu.
3. gr.:
Allir menn eiga rétt til lífs, frelsis og mann-
helgi.
4. gr.:
Engan mann skal hneppa í þrældóm né nauð-
ungarvinnu. Þrælahald og þrælaverslun,
hverju nafni sem nefnist, skulu bönnuð.
5. gr.:
Enginn maður skal sæta pyndingum, grimmi-
legri, ómannlegri eða vanvirðandi meðferð
eða refsingu.
6. gr.:
Allir menn skulu, hvar í heimi sem er, eiga
ki'öfu á að vera viðurkenndir aðilar að lögum.
7. gr.:
Allir menn skulu jafnir fyrir lögunum og eiga
rétt á jafnri vernd þeirra, án manngreinará-
lits. Ber öllum mönnum réttur til verndar
gegn hvers konar misrétti, sem í bága brýtur
við yfirlýsingu þessa, svo og gagnvart hvers
konar áróðri til þess að skapa slíkt misrétti.
8. gr.:
Nú sætir einhver maður meðferð, er brýtur í
bága við grundvallarréttindi þau, sem tryggð
eru í stjórnarskrá og lögum, og skal hann þá
eiga athvarf hjá dómstólum landsins til þess
að fá hlut sinn réttan.
9. gr.:
Ekki má eftir geðþótta taka menn fasta,
hneppa þá í fangelsi eða varðhald né gera þá
útlæga.
10. gr.:
Nú leikur vafi á um réttindi þegns og skyldur,
eða hann er borinn sökum um glæpsamlegt
athæfi, og skal hann þá njóta fulls jafnréttis
við aðra menn um réttláta opinbera rannsókn
fyrir óháðum og óhlutdrægum dómstóli.
11. gr.:
1. Hvern þann mann, sem borinn er sökum
fyrir refsivert athæfi, skal telja saklausan,
uns sök hans er sönnuð lögfullri sönnun fyr-
ir opinberum dómstóli, enda hafi tryggilega
verið búið um vörn sakbornings.
2. Engan skal telja sekan til refsingar, nema
verknaður sá eða aðgerðarleysi, sem hann
er borinn, varði refsingu að landslögum eða
þjóðarétti á þeim tíma, er máli skiptir. Eigi
má heldur dæma hann til þyngri refsingar
en þeirrar, sem að lögum var leyfð, þegar
verknaðurinn var framinn.
12. gr.:
Eigi má eftir geðþótta raska heimilisfriði
nokkurs manns, hnýsast í einkamál hans eða
bréf, vanvirða hann eða spilla mannorði hans.
Ber hverjum manni lagavernd gagnvart slík-
um afskiptum eða árásum.
13. gr.:
1. Frjálsir skulu menn vera ferða sinna og
dvalar innan landamæra hvers ríkis.
2. Rétt skal mönnum vera að fara af Iandi
burt, hvort sem er af sínu landi eða öðru og
eiga afturkvæmt til heimalands síns.
14. gr.:
1. Rétt skal mönnum vera að leita og njóta
griðlands erlendis gegn ofsóknum.
2. Enginn má þó skírskota til slíki-a réttinda,
sem lögsóttur er með réttu fyrir ópólitísk
afbrot eða atferli, er brýtur í bága við
markmið og grundvallarreglur Sameinuðu
þjóðanna.
15. gr.:
1. Allir menn hafa rétt til ríkisfangs.
2. Engan mann má eftir geðþótta svipta ríkis-
fangi né rétti til þess að skipta um ríkis-
fang.
16. gr.:
1. Konum og körlum, sem hafa aldur til þess
að lögum, skal heimilt að stofna til hjúskap-
ar og fjölskyldu, án tillits til kynþáttar,
þjóðemis eða trúarbragða. Þau skulu njóta
jafnréttis um stofnun og slit hjúskapar, svo
og í hjónabandinu.
2. Eigi má hjúskap binda, nema bæði hjóna-
efnin samþykki fúsum vilja.
3. Fjölskyldan er í eðli sínu fi'unieining þjóð-
félagsins, og ber þjóðfélagi og ríki að
vemda hana.
17. gr.:
1. Hverjum manni skal heimilt að eiga eignir,
einum sér eða í félagi við aðra.
2. Engan má eftir geðþótta svipta eign sinni.
18. gr.:
Allir menn skulu frjálsir hugsana sinna, sann-
færingar og trúar. í þessu felst frjálsræði til
að skipta um trú eða játningu og enn fremur
til að láta í ljós trú sína eða játningu, einir sér
eða í félagi við aðra, obinberlega eða einslega,
með kennslu, tilbeiðslu, guðsþjónustum og
helgihaldi.
19. gr.:
Hver maður skal vera frjáls skoðana sinna og
að því að láta þær í Ijós. Felur slíkt frjálsræði
í sér réttindi til þess að leita, taka við og
dreifa vitneskju og hugmyndum með hverjum
hætti sem vera skal og án tillits til
landamæra.
20. gr.:
1. Hverjum manni skal frjálst að eiga þátt í
friðsamlegum fundahöldum og félagsskap.
2. Engan mann má neyða til að vera í félagi.
21. gr.:
1. Hverjum manni er heimilt að taka þátt í
stjórn lands síns, beinlínis eða með því að
kjósa til þess fulltrúa frjálsum kosningum.
2. Hver maður á jafnan rétt til þess að gegna
opinberum störfum í landi sínu.
3. Vilji þjóðarinnar skal vera grundvöllur að
valdi ríkisstjórnar. Skal hann Iátinn í ljós
með reglubundnum, óháðum og almennum
kosningum, enda sé kosningaréttur jafn og
leynileg atkvæðagreiðsla viðhöfð eða jafn-
gildi hennar að frjálsræði.
22. gr.:
Hver þjóðfélagsþegn skal fyrir atbeina hins
opinbera eða alþjóðasamtaka og í samræmi
við skipulag og efnahag hvers ríkis eiga kröfu
á félagslegu öryggi og þeim efnahagslegum,
félagslegum og menningarlegum réttindum,
sem honum eru nauðsynleg til þess að virðing
hans og þroski fái notið sín.
23. gr.:
1. Hver maður á rétt á atvinnu að frjálsu vali,
á réttlátum og hagkvæmum vinnuskilyrð-
um og á vernd gegn atvinnuleysi.
2. Hverjum manni ber sama greiðsla fyrir
sama verk, án manngreinarálits.
3. Allir menn, sem vinnu stunda, skulu bera úr
býtum réttlátt og hagstætt endurgjald, er
tryggi þeim og fjölskyldum þeirra mann-
sæm lífskjör. Þeim ber og önnur félagsleg
vernd, ef þörf krefur.
4. Hver maður má stofna til stéttarsamtaka
og ganga í þau til vemdar hagsmunum sín-
um.
24. gr.:
Hverjum manni ber réttur til hvíldar og tóm-
stunda, og telst þar til hæfileg takmörkun
vinnutíma og reglubundið orlof að óskertum
launum. v
25. gr.:
1. Hver maður á kröfu til lífskjara, sem nauð-
synleg eru til verndar heilsu og vellíðan
hans sjálfs og fjölskyldu hans. Telst þar til
matur, klæðnaður, húsnæði, læknishjálp og
nauðsynleg félagshjálp, svo og réttindi til
öryggis gegn atvinnuleysi, veikindum, ör-
orku, fyrirvinnumissi, elli eða öðrum áföll-
um, sem skorti valda og hann getur ekki við
gert.
2. Mæðrum og bömum ber sérstök vernd og
aðstoð. Öll börn, skilgetin sem óskilgetin,
skulu njóta sömu félagsverndar.
26. gr.:
1. Hver maður á rétt til menntunar. Skal hún
veitt ókeypis, að minnsta kosti barna-
fræðsla og undirstöðumenntun. Börn skulu
vera skólaskyld. Iðnaðar- og verknám skal
öllum standa til boða og æðri menntun vera
öllum jafnfrjáls, þeim er hæfileika hafa til
að njóta hennar.
2. Menntun skal beina í þá átt að þroska per-
sónuleika einstaklinganna og innræta þeim
virðingu fyrir mannréttindum og mann-
helgi. Hún skal miða að því að efla skilning,
umburðarlyndi og vináttu meðal allra þjóða,
kynþátta og trúarflokka og að efla starf
Sameinuðu þjóðanna í þágu friðarins.
3. Foreldrar skulu fremur öðrum ráða, hverr-
ar menntunar böm þeirra skuli njóta.
27. gr.:
1. Hverjum manni ber réttur til þess að taka
frjálsan þátt í menningarlífi þjóðfélagsins,
njóta lista, eiga þátt í framfórum á sviði vís-
inda og verða aðnjótandi þeirra gæða, er af
þeim leiðir.
2. Hver maður skal njóta lögverndar þeirra
hagsmuna, í andlegum og efnalegum skiln-
ingi, er leiðir af vísindaverki, ritverki eða
listaverki, sem hann er höfundur að, hverju
nafni sem nefnist.
28. gr.:
Hverjum manni ber réttur til þess þjóðfélags-
og milliþjóðaskipulags, er virði og framkvæmi
að fullu mannréttindi þau, sem í yfirlýsingu
þessari era upp talin.
29. gr.:
1. Hver maður hefur skyldur við þjóðfélagið,
enda getur það eitt tryggt fullan og frjálsan
persónuþroska einstaklingsins.
2. Þjóðfélagsþegnar skulu um réttindi og
frjálsræði háðir þeim takmörkunum einum,
sem settar era með lögum í því skyni að
tryggja viðurkenningu á og virðingu fyrir
frelsi og réttindum annarra og til þess að
fullnægja réttlátum kröfum um siðgæði,
reglu og velferð almennings í lýðfrjálsu
þjóðfélagi.
3. Þessi mannréttindi má aldrei framkvæma
svo, að í bága fari við markmið og grund-
vallarreglur Sameinuðu þjóðanna.
30. gr.:
Ekkert atriði þessarar yfirlýsingar má túlka á
þann veg, að nokkm ríki, flokki manna eða
einstaklingi sé heimilt að aðhafast nokkuð
það, er stefni að því að gera að engu nokkur
þeirra mannréttinda, sem hér hafa verið upp
talin.