Morgunblaðið - 10.12.1998, Síða 50

50 FIMMTUDAGUR 10. DESEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Nýjar bækur
Morgunblaðið/Árni Sæberg
FULLTRÚAR Hljóðbókaklúbbsins, Helgi Hjörvar og Gísli Helgason,
afhentu Birni Bjarnasyni fjórar íslendingasögur á hljóðbók.
Fjórar íslendingasögur
til viðbótar á hljóðbók
• FULLTRÚAR Hljóðbóka-
klúbbsins afhentu sl. þriðjudag
menntamálaráðherra, Bimi Bjama-
syni, Islendingasögur sem hafa
komið út á þessu ári. Eyrbyggja í
lestri Þorsteins frá Hamri, Ljós-
vetningasaga í lestri Vésteins Óla-
sonar prófessors, Svarfdælasaga og
Valla-Ljótssaga í lestri Jóhanns
Sigurðarsonar leikara og Sigrúnar
Eddu Björnsdóttur leikkonu, Víg-
lundarsaga og Krókarefssaga í
lestri Helgu E. Jónsdóttur leikkonu
og Amar Amasonar leikara. Hljóð-
bókaklúbburinn er nú langt kominn
með að gefa út allar Islendingasög-
umar á hljóðbók. Stefnt er að því
að ljúka útgáfunni um aldamót.
Ritstjórn og umsjón með verkinu
hefúr Ömólfur Thorsson miðalda-
fræðingur. Hljóðbókaklúbburinn
hefur gefíð út alls um 70 hljóðbæk-
ur og um þessar mundir em liðin 10
ár síðan Hljóðbókagerð Blindrafé-
lagsins hóf að framleiða hljóðbækur
fyrir almennan markað. Vegur
hljóðbókanna fer ört vaxandi og
nýtast þær almenningi, börnum
jafnt sem fullorðum.
A þessu ári hafa nú þegar komið
út allnokkrar bækur: Arið hófst
með útgáfu bókarinnar Nokkrir
góðir dagar án Guðnýjar eftir Da-
víð Oddsson, sem hann les sjálfur.
Þá era Norðurljós Einars Kárason-
ar að líta dagsins ljós í lestri höf-
undarins, auk þess sem Borgin bak
við orðin eftir Bjama Bjarnason er
komin út í lestri Hjalta Rögnvalds-
sonar leikara. Þá var Kristrún í
Hamravík í lestri höfundarins og
Arna Tryggvasonar leikara gefin út
í aldarminningu Guðmundar G.
Hagalín. Fleii’i bækur era
væntanlegar.
Sögumar era allar hljóðritaðar
og fjölfaldaðar hjá Hljóðbókagerð
Blindrafélagsins.
Innréttingarnar
BÆKUR
Sagnfræði
ÍSLANDS HLUTAFÉLAG
Rekstrarsaga innréttinganna Safn til
Iðnsögu íslendinga, XI. bindi, eftir
Lýð Björnsson. Ritstjóri. Ásgeir Ás-
geirsson. Hið íslenzka bdkmenntafé-
lag, Reykjavík, 1998, 199 bls.
ALLT frá því í barnaskóla hef
ég lesið sitt af hverju um Innrétt-
ingar Skúla fógeta, eins og ég
heyrði þær oftast nefndar. En
hvort sem það stafar af lítilli eftir-
tekt minni, ónógum lestri eða of
litlu lesefni, finnst mér sem hug-
myndir mínar umn þetta fyrirbæri
hafi verið heldur óljósar og brota-
kenndar. Það er fyrst nú við lestur
þessarar bókar Lýðs Björnssonar,
sagnfræðings, sem ég fæ góða
sýn, að ég held, yfir það mikla fyr-
irtæki sem Innréttingarnar voru.
Þær vora nefnilega hreint ekkert
smáræði, jafnvel á mælikvarða nú-
tímans. Atvinnureksturinn var
margþættur: Margháttuð ullar-
vinnsla og vefnaður af ýmsu tagi,
þófaramylla, sútun, kaðlagerð,
brennisteinsvinnsla, útgerð til
fiskveiða, fjárbúskapur, innflutn-
ingur danskra og norskra bænda
til að kenna kornrækt og jarð-
yrkju. Stofnkostnaður var feikna-
mikill. Heilt þorp var byggt í
Reykjavík, skútur og árabátar
keyptir og öll ósköp af tækjum og
tólum. Um allt þetta var stofnað
hlutafélag, fyrsta hlutafélag Is-
landssögunnar og vora hluthafar
mestu mektarmenn þjóðarinnar:
landfógeti, amt- og stiptamtmenn,
biskup og sýslumenn. En hlutafé
dugði skammt til allra þessara
framkvæmda. Konungur sýndi
fyrirtækinu áhuga og
velvild og lagði því til
ómælt fé.
Eins og áður sagði
vora Innréttingarnar
fyrsta íslenska hluta-
félagið, sem sögur fara
af, og síðar eignar-
haldsfélag, eftir að
aðrir tóku við rekstr-
inum.
Og hvernig gekk
svo? Fyrri lestur minn
skildi eftir sig tilfinn-
ingu um, að þetta hafi
allt gengið á afturfót-
um og tilraunin hafi
mistekist. Aðra sögu
tel ég mig lesa af þess-
ari bók. Innréttingarnar voru ekki
hugsaðar sem gróðafyrirtæki.
Þær vora framar öðra mennta-
stofnun, skóli, fyrsti Iðnskóli Is-
lendinga. Sem slíkur vann hann
töluvert gagn, þó að meira hefði
mátt verða. Og þau ár sem Inn-
réttingarnar vora í eigu hins upp-
runalega hlutafélags og undir
stjórn þess (1752-1764), gekk
reksturinn raunar nokkuð vel
a.m.k. sumir þættir hans, að byrj-
unarerfiðleikum yfirstignum. Mik-
ill fjöldi fólks starfaði við Innrétt-
ingarnar þegar flest var. Höfundi
telst svo til að árið 1760 muni
starfsmenn hafa verið um 94, álíka
margir 1761-1763, en öllu færri á
fyrri hluta sjötta áratugarins. Allt
starfsfólk var íslenskt að undan-
skildum fáeinum yfirmönnum.
Innréttingarnar sameinuðust
Almenna verslunarfélaginu 1764,
sem þá tók við öllum rekstri. 1779
höfðu svo hluthafar selt öll hluta-
bréf sín, og sköðuðust víst ekki.
Almenna verslunarfélagið hafði
hætt rekstri 1774 og yfirtók kon-
ungur þá verslunina
og varð svo til 1787.
Endanlega lauk starf-
semi Innréttinganna
árið 1803, en síðustu
áratugina var hún að-
eins svipur hjá sjón.
Engu að síður var hér
um hálfrar aldar
starfsemi að ræða,
sem vissulega mark-
aði spor í þjóðlífið,
átti meðal annars
stærstan þátt í því að
þéttbýli myndaðist í
Reykjavík.
Höfundur rekur í
þessari bók rekstrar-
sögu Innréttinganna í
stóra og smáu frá upphafi til
endaloka. Það er vissulega fróðleg
lesning og raunar talsvert af henni
að læra fyrir nútímamenn, ef vel
er lesið.
Höfundur hefur rannsakað sögu
Innréttinganna í aldarfjórðung og
er sennilega sá Islendingur, sem
mest veit um allt er að henni lýtur.
Það virðist einnig svo, að við
grannskoðun heimilda hafí hann
um sumt komist að öðrum niður-
stöðum en forverar hans.
Auðfundið er að bókarhöfundur
hefur mjög gott vald á efninu. Þó
að magn þess sé mikið, er frásögn
hans einkar læsileg.
Bókin er prýðilega útgefin eins
og aðrar bækur í þessu ritsafni.
Rammatextar eru allmargir, svo
og myndir.
Aftast í bók er úrdráttur á
ensku og skrár miklar: Tilvísana-
skrá, Heimildaskrá, Myndaskrá,
Atriðisorðaskrá og Nafnaskrá.
Hér er því allt það, sem vera skal í
fræðibók.
Sigurjón Björnsson
Lýður
Björnsson
Tölvuskrímsl-
ið ógurlega
BÆKUR
It a r n a b ó k
KERLING VILL HAFA NOKKUÐ
FYRIR SNÚÐ SINN
Guðrún Hannesdóttir myndskreytti
söguna. Forlagið, 1998. - 26 s.
Á UNDANFÖRNUM áram hafa
komið út myndskreyttar útgáfur af
gömlum íslenskum ævintýrum. Má
þar nefna myndskreytingar Brians
Pilkingtons á Gilitratt og Bakka-
bræðram, myndir Gylfa Gíslasonar
af Sálinni hans Jóns míns og Sög-
unni af Gípu og myndir Hrings Jó-
hannssonar af Búkollu svo einhver
dæmi séu nefnd. Eru þessar útgáf-
ur ákaflega kærkomnar því þetta
er sá sjóður íslenskrar menningar
sem ekki má glatast. Menningar-
arfurinn verður að komast til
bama til að vega á móti einhæfni
og hugmyndafæð. Myndlistarmenn
eiga ótæmandi sjóð í þjóðsögunum
okkar og sá er kosturinn að þessar
útgáfur era sígildar og falla ekki úr
gildi eins og sögur sem samdar era
í kringum nútímann.
BÆKUR
Barnabók
BRÁÐUM KOMA
DÝRÐLEGJÓL
Ragnheiður Gestsddttir valdi og
myndskreytti jólasöngva. 24 si'ður.
Mál og menning, Reykjavík 1998.
BRÁÐUM koma dýrðleg jól er
falleg bók sem unun er að syngja
sig í gegnum. Ragnheiður Gests-
dóttir á heiðurinn af bókinni en
hún valdi bæði jólasöngvana sem í
henni era og myndskreytti. Bókina
^ tileinkar hún foreldram sínum og
minningunum um dýrðleg
Gömul
þjóðsaga
í spari-
fötum
Guðrún Hannesdóttir hefur sent
frá sér nokkrar myndskreyttar
bamabækur, fyrst við gamlar
barnavísur, þá framsaminn texta
og nú við gamla íslenska þjóðsögu.
Sagan um huldumanninn Kiðhús
og kerlinguna sem vildi fá eitthvað
fyrir gullsnúðinn er tekin úr Þjóð-
sögum Jóns Árnasonar og er text-
inn óbreyttur frá gömlu útgáfunni.
Myndir Guðrúnar era sérkenni-
legar og fallegar, einfaldar en þó
með ýmiss konar smáatriðum sem
nota má til að vekja athygli ungra
lesenda. Persónurnar era sýndar
með alls kyns svipbrigði. Kerlingin
bemskujól. Það eykur gildi bókar-
innai- að hún skuli gerð af svo ríkri
væntumþykju sem úr orðunum má
lesa.
Sannarlega er notalegt að sjá
þama gömlu og góðu söngvana
sem eiga svo ríkan þátt í að gera
jólin að sönnum, íslenskum jólum.
Innan um era líka vísur sem ekki
era oft sungnar og eflaust era
margir að sjá sumar þeirra í fyrsta
sinn. Svo er a.m.k. um þá sem hér
ritar. Síðustu þrjú erindin í Bráð-
um koma blessuð jólin eftir Jó-
hannes úr Kötlum komu t.d. þægi-
lega á óvart. Þá er ekki síður fróð-
legt að sjá hvaðan kvæðin era og
hverjir era höfundar þeima. Aftast
er glöð með gullsnúðinn sinn, síðan
kemur undranarsvipurinn þegar
snúðurinn er horfinn og tungan er
komin í munnvikið yfir pottinum
þegar von er á góðum graut. Lita-
val er í samræmi við sjónarhornið
og t.d. í myndinni sem sýnir karl-
inn í heimsókn hjá Kiðhús era litir
mjög dökkir enda er sjónarhornið
hóllinn, heimkynni huldumannsins,
en hann sjálfan sjáum við aldrei.
Texti þessa gamla ævintýrs er
hljómfagur en eflaust eru einhver
orð og orðatiltæki sem ekki era nú-
tímabömum töm, þó ekki sé nema
kall Kiðhúss til komumanns: Hver
„bukkar“ mín hús? og svo að kerl-
ing skuli biðja um „ákast“ á graut-
inn. Það hefur þó sýnt sig að börn
hafa gaman af að leika sér að orð-
um sem þau ekki fullkomlega skilja
og það eflir máltilfinningu hvers
barns að fyrir því sé höfð kjarngóð
íslenska. Þótt siðaboðskapur þessa
ævintýris sé ekki eins skýr og í
mörgum öðram þá er sagan mjög
myndræn og geymir jafnframt al-
þýðuskýringu á skófum og blettum
á steinum.
í bókinni að að sjálfsögðu sálmur-
inn Heims um ból - en því miður
einungis fyrsta erindið.
Bókin er myndskreytt með skýr-
um og fallegum myndum. Þær eru
svo jólalegar að maður þarf ekki
annað en að fletta í gegnum bókina
til að komast í ósvikið jólaskap.
Þetta er bók sem gott er að draga
fram á aðventunni og hafa við
höndina þar til síðasti jólasveinn-
inn er farinn til fjalla. Og gott er að
hafa í huga versið á fyrstu blaðsíðu
bókarinnar: Ef þú skyldir eignast
kverið/ ætlar það að biðja þig/ að
fletta hægt - og fara alltaf/ fjarska-
lega vel með sig.
María Hrönn Gunnarsdóttir
BÆKUR
B a r n a b 6 k
MÁLFRÍÐUR OG
TÖLVUSKRÍMSLIÐ
eftir Sigrúnu Eldjárn.
Forlagið, 1998. - 32 s.
TÖLVUR era mikill áhrifavald-
ur í lífi íslenskra barna og unglinga
og í þessum sýndarheimi lifa þau
langar stundir. Eflaust
era sum þeirra ekki
alltaf viss um hvað sé
veraleiki og hvað
ímyndun í tölvuheimi.
Tölvuskrímsli er því
ofur eðlilegt fyrir-
brigði í sýndarveröld
og eflaust fyndist
mörgum stórkostlegt
ef þeir gætu skapað
eitt slíkt.
Höfundur bókanna
um Kugg, Málfríði vin-
konu Kuggs og
mömmu hennar, hefur
á undanfómum árum
tengt saman hluti sem
í huga fólks eiga ekki
saman, t.d. er það ein-
kenni á peysufatakonum höfundar
að þær era í strigaskóm. Kuggur
og þessar gömlu konur era að öllu
leyti ólíkir leikfélagar, en leikur
þeirra er alveg sjálfsagður í sögun-
um.
Það er því í samræmi við annað í
þessari sögu að Málfríður smíðar
sér sérstaka tölvu sem á lítið skylt
við þau tæki sem hægt er að kaupa
í tölvuverslunum landsins. Tölvan
er með trekkjara eins og þá sem
notaðir vora til að halda gömlum
klukkum gangandi og einnig er
tölvan skreytt með slöngu og trekt
þótt ekki sé ljóst hvaða safi það er
sem rennur um æðar hennar. En
auk þess er þetta töfratölva og
myndirnar sem teiknaðar era lifna
við. Móðir Málfríðar og Kuggur
teikna skelfilegt skrímsli með rana
og annan handlegginn lengri en
hinn. Auk þess er skrímslið með
hjól undir öðrum fætinum. Það er
ekki að sökum að
spyrja að skrímslið
sættir sig ekki við að
vera í feluleik með
skapara sínum heldur
kemst út og hrellir
saklausa borgara.
Sagan er alger
ærslasaga þar sem allt
getur gerst. Heimili
þeirra mæðgna er
óvenjulegt og töfrandi.
Amma rólar sér í
Ijósakrónunni og ekki
má heldui- gleyma
töfrakökunni sem er
blá- og grænröndótt
og skreytt með
legókubbum. Mynd-
irnar eru fullar af
þessum sömu töfram og ærsla-
gangi og fylgja sögunni vel. Þó era
í myndunum þrjár aukapersónur
sem ekki koma fram í textanum.
Það er glaðlyndur, grár köttur sem
fylgist vel með þessum töfram,
músin skemmtir sér líka vel en blái
fuglinn er líklega ekki jafnviss um
að þetta sé sniðugt. Tölfríður er þó
áreiðanlega tölva sem allir krakkar
mundu vilja eiga!
Sigrún Klara Hannesdóttir
Sigrún Klara Hannesdóttir
Jólasöngvar í fallegri bók
Sigrún
Eldjárn