Morgunblaðið - 31.01.1999, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 31. JANÚAR 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Aukin spenna einkennir samskipti Rússlands og Bandaríkjanna
Nýtt kuldakast
Eftir fundi Madeleine
Albright og ráðamanna
í Moskvu í liðinni viku
er ljóst að kaflaskil
hafa orðið í samskipt-
um Rússa og Banda-
ríkjamanna. Ásgeir
Sverrisson fjallar um
kuldakastið nýja í sam-
skiptum ríkjanna
og greinir frá helstu
ágreiningsmálum.
VAXANDI spenna ein-
kennir samskipti Rússa
og Bandaríkjamanna
um þessar mundir svo
mjög raunar að við hæfi
virðist að tala um „kuldakast“ í því
viðfangi. Madeleine Aibright, utan-
ríkisráðherra Bandaríkjanna, átti í
liðinni viku fundi með rússneskum
ráðamönnum í Moskvu og komu þar
skýrt fram þau djúpstæðu deilumál,
sem ríkin tvö takast nú á um. Hafa
samskipti ríkjanna trúlega aldrei
verið stirðari frá því að Flóabardaga
lauk árið 1991 og sá mikli sam-
starfsvilji, sem einkenndi framgöngu
ráðamanna, einkum í Rússlandi,
heyrir nú sögunni til.
Þessi umskipti ættu ekki að koma
svo mjög á óvart. Rússar líta al-
mennt svo á að undirlægjuháttur
hafi einkennt samskipti þeirra við
Bandaríkin og aðildarríki Atlants-
hafsbandalagsins (NATO) fyrstu ár-
in eftir lok kalda stríðsins. Úm þetta
mat ríkir nánast algjör samstaða á
meðal rússneskra stjórnmálamanna.
„Umbótasinnarnir" svonefndu, sem
hugnuðust leiðtogum Vesturlanda
svo mjög, eru nú flestir horfnir á
braut og skriðþungi þeirra í stjórn-
málum Rússlands er lítill sem eng-
inn. Voru þar enda á ferðinni rétt-
nefndir byltingarmenn, sem ekki
megnuðu að umbreyta efnahags-
kerfi landsins og tryggja alþýðu
manna bætt kjör. Þess í stað eru
þeir frekar bendlaðir við þann stuld
á þjóðarauðnum, sem einkenndi
einkavæðingu ríkisfyrirtækja í
Rússlandi.
Borís Jeltsín forseti hefur að
mestu verið óvirkur frá því hann var
endurkjörinn árið 1996. Sökum
heilsubrests er mjög óvíst að hann
nái að ljúka kjörtímabili sínu og þeg-
ar eru þeir sem hafa hug á því að
verða hæstráðendur í Kreml teknir
að láta til sín taka. Um þá menn má
almennt segja að þeir telja að Rúss-
um beri að sýna mun meiri ákveðni í
samskiptum við vesturlönd og þá
sérstaklega Bandaríkin. Auka beri
varðstöðu um rússneska hagsmuni
og kröfur um að fullt tillit verði til
þeirra tekið.
Átakafundur með Lúzhkov
Þessu fékk Madeleine Albright,
utanríkisráðherra Bandaríkjanna,
að kynnast beint og milliliðalaust er
hún sótti Rússa heim í ----------
nýliðinni viku. Skipulag
heimsóknarinnar var
allrar athygli vert því
auk þess sem frú Al- ____________
bright ræddi við utanrík- “““
isráðherra og forsætisráðherra
Rússlands átti hún fund með Júrí
Lúzhkov, borgarstjóra Moskvu,
sem þykir einna líklegastur til að
leysa hinn hruma forseta landsins
af.
Á fundi þeirra Lúzhkovs og Al-
bright kom til óvenju snarpra orða-
skipta. Embættismenn notuðu eftir
fundinn hefðbundið málfar
diplómata til að lýsa þeim ágreiningi,
sem einkenndi viðræður þeirra. Frú
Albright þykir hörð í hom að taka og
Lúzhkov er þekktur fyrir flest annað
MADELEINE Albright, utanríksráðherra Bandaríkjanna, ásamt Júrí Lúzhkov,
borgarstjóra Moskvu, við upphaf fundar þeirra í Iiðinni viku.
Reuters
Enn er deilt
um ABM-
samninginn
en umburðarlyndi gagnvart skoðun-
um annarra.
Þótt Luzhkov hafi enn ekki lýst
formlega yfir því að hann hyggist
gefa kost á sér í forsetakosningunum
á næsta ári ganga fréttaskýrendur
almennt að því sem vísu að hann
sækist eftir þessu valdamikla emb-
ætti. Alltjent taldi hann sig sýnilega
fullfæran um að ræða helstu ágrein-
ingsmál ríkjanna og þau eru fjöl-
mörg nú um stundir.
Rússar hafa andmælt loftárásum
Bandaríkjamanna á Irak og kvartað
undan því að sjónarmið þeirra í deil-
unni sé hundsuð með öllu á vettvangi
Sameinuðu þjóðanna þar sem Banda-
ríkjamenn fái ávallt sínu framgengt.
Jevgení Prímakov, núverandi forsæt-
isráðherra Rússlands, er sérfræðing-
ur í málefnum Mið- Austurlanda og
ku vera í ágætu persónulegu sam-
bandi við Saddam Hussein, forseta
Iraks. Prímakov var enda sérlegur
sendimaður Mikhaíls Gorbatsjovs,
þáverandi Sovétleiðtoga í PersaJfóla-
deilunni 1990. Greinilegt er að Príma-
kov telur að Bandaríkjamenn hafi
dregið úr skriðþunga hans gagnvart
írak með því að blása til hemaðarað-
gerða gegn Saddam forseta. Aukin-
heldur hafa Rússar löngum átt góð
samskipti við íraka og hafa litið svo á
að landið sé á áhrifasvæði þeirra.
Aukin áhrif í krafti hörku
Málflutningur þeirra Lúzhkovs og
Prímakovs er til marks um aukið
sjálfstraust Rússa á vettvangi utan-
ríkismála. Aðgerðir vesturlanda hafa
orðið til þess að kalla fram þessa
breytingu, einkum stækkun NATO
til austure, sem verður staðfest
formlega á leiðtogafundi bandalags-
--------- ins í apríl í Washington,
þvert á vilja Rússa.
Og Rússar eru sýnilega
prýðilega sáttir við eigin
framgöngu og að hafa
sagt gkilið við þá eftirgjöf,
sem einkenndi samskipti þeirra og
vesturlanda fyrstu árin eftir að kalda
stíðinu lauk. Þannig sagði Igor
Ivanov, utanríkisráðherra Rúss-
lands, í sérlega athyglisverðri ræðu
22. þessa mánaðar að Rússum hefði
síðasta árið tekist að auka til muna
áhrif sín á alþjóðavettvangi. „Flestar
þjóðir gera sér nú Ijóst að óhugsandi
er með öllu að alvarleg vandamál,
sem skapast á alþjóðavettvangi verði
leyst án beinnar þátttöku Rússa og
með hliðsjón af hagsmunum þeirra.“
Þessi orð ráðherrans lýsa mjög vel
RÚSSAR hafa mótmælt af hörku áformum Banda-
ríkjamanna um þróun nýs gagneldflaugakerfis.
þeirri viðhorfsbreytingu sem orðið
hefur austur í Rússlandi. Hennar tók
fyrst að gæta eftir að Jevgení Príma-
kov var skipaður forsætisráðherra í
ágúst í fyrra en hann hafði áður
embætti utanríkisráðherra með
höndum. Auk stækkunar NATO og
árásanna á Irak, sem fyrr var getið
hefur aukin harka einkennt fram-
göngu Rússa gagnvart Bandaríkja-
mönnum í Kosovo-deilunni auk þess
sem deilur vegna hemaðarsamvinnu
Rússa og írana hafa spillt þessum
samskiptum.
Rússum er sérlega umhugað um
að láta til sín taka í Kosovo-deilunni
enda em þeir bundnir Serbum trú-
arlegum og menningarlegum tengsl-
um. Ráðamenn í Moskvu hafa ákaft
mótmælt hótunum Bandaríkja-
manna og NATO um að Slobodan
Milosevic, forseti Serbíu, verði með
hervaldi þvingaður til að leita póli-
tískra lausna á Kosovo-vandanum.
Deilt um eldflaugavamir
Nýtt ágreiningsmál hefur nú skot-
ið upp kollinum og fékk Madeleine
Albright að heyra það bæði frá
Lúzhkov borg-
arstjóra og öðr-
um ráðamönn-
um að lausn á
því yrði ekki
auðfundin. Hér
ræðir um áform
Bandaríkja-
manna um að
verja 6,6 millj-
örðum Banda-
ríkjadala (um
430 milljörðum
króna) til viðbót-
ar við það sem
áður hafði verið
ákveðið til að
þróa nýtt gagn-
eldflaugakerfi á
jörðu niðri.
Bandaríkja-
menn halda því
reyndar fram að
Rússar hafi ekki
aflað sér nægi-
lega traustra
upplýsinga um
áætlun þessa
enda beinist hún
ekki gegn Rúss-
um heldur sé
hugmyndin sú
að þróa varnar-
kerfi á jörðu
niðri til að unnt
reynist að granda eldflaugum, sem
svonefnd „útlagaríki“ á borð við
Norður-Kóreu, kunna að nota til
árása á Bandaríkin.
Rússar hafa mótmælt áformum
þessum kröftuglega og tekið fyrir að
ABM-samningnum verði breytt. Hið
sama gerði Lúzhkov á fundinum
með bandaríska utanríkisráðherran-
um. I tengslum við áætl-
un þessa hafa Banda-
rílq'amenn farið þess á
leit við Rússa að samið
verði um breytingar á _______
ABM-sáttmálanum svo-
nefnda frá árinu 1972 um takmark-
anir gagneldflaugakerfa. Rússar
hafa löngum haldið nánast dauða-
haldi í samning þennan og kunna
menn að minnast þess að deilur um
túlkun sáttmálans einkenndu mjög
afvopnunarviðræður risaveldanna
undir lok kalda stríðsins þegar
Rússar héldu því fram að geimvarn-
aráætlun sú sem jafnan var kennd
við Ronald Reagan þáverandi
Bandaríkjaforseta fæli í sér brot á
ákvæðum hans. Tókust þeir Reagan
og Gorbatsjov hart á um þetta atriði
Umbótasinn-
ar“ horfnir
á braut
á leiðtogafundinum í Reykjavík
haustið 1986.
Eldflaugakerfið nýja, sem Banda-
ríkjamenn hafa afráðið að þróa,
byggir raunar að nokkru leyti á þeim
rannsóknum, sem gerðar voru í
tengslum við geimvarnaráætlunina.
í stað þess að varnarvopnum verði
komið fyrir í geimnum er hins vegar
stefnt að því að koma upp gagneld-
flaugakerfum á landi, auk þess sem
upprunalegar hugmyndir kváðu, hið
minnsta, á um að slíkum vopnum
yrði einnig unnt að koma fyrir í skip-
um og jafnvel flugvélum. Stefnt mun
að því að kerfi þetta verði komið upp
í kringum 2005.
Deilan um ABM-sáttmálann hefur
aukinheldur kviknað á sama tíma og
Bandaríkjamenn þrýsta ákaft á
Rússa um að staðfesta START II-
samninginn frá 1993 um fækkun
langdrægra gereyðingarvopna.
Kommúnistar, sem mestu ráða á
þingi Rússlands, hafa þráast við að
gefa vilyrði sitt fyrir staðfestingu og
ætla má að tíðindin varðandi ABM-
samninginn verði tæpast til að
greiða fyrir henni.
Varað við „vítahring“
efnahagsóreiðu
Deilumálin eru fleiri. Rússai'
kvarta mjög undan því að alþjóðleg-
ar bankastofnanir á borð við Al-
þjóðabankann og Alþjóðagjaldeyris-
sjóðinn setji úr hófi fram ströng
skilyrði fyrir efnahagsaðstoð sinni.
Þessar stofnanfr lúti og forystu
Bandaríkjamanna. Frú Albright hélt
í Moskvufórinni uppi vörnum fyi'fr
afstöðu Bandaríkjamanna og gagn-
rýndi harkalega fjárlög þau, sem
stjórn Prímakovs hefur nú sam-
þykkt. Sagði hún þau einkennast af
óraunsæi enda væri aðeins um „töl-
ur á pappír“ að ræða. Fjárlögin
myndu ekki leysa vanda Rússa held-
ur þvert á móti grafa undan láns-
trausti þeirra og geta af sér „víta-
hring“. Hún gaf heldur ekki til
kynna að Bandaríkjamenn myndu
reynast fáanlegir til að gefa Rússum
eftir skuldir sínar eða breyta
greiðslufyi’irkomulagi þeirra. Hins
vegar kunngjörði hún að Banda-
ríkjamenn hefðu ákveðið að auka
fjárveitingar til styrktar lýðræði í
Rússlandi um rúmai- 60 milljónir
Bandaríkjadal (um 4,2 milljarða ís-
lenskra króna) en undir þann út-
gjaldalið fellur m.a. beinn fjárstuðn-
ingur við dagblöð í Rússlandi, sem
nú eiga í gríðarmiklum rekstrarerf-
iðleikum.
Oryggissamstarf í hættu?
Þrátt fyrir skelfilegt efnahagsá-
stand hafa hinir nýju ráðamenn í
Rússlandi sýnilega afráðið að sýna
mun meiri hörku í viðskiptum við
vesturlönd og sérstaklega Bandarík-
in. Líklegt má telja að þessari stefnu
verði áfram fylgt enda Ijóst að áhrif
Jeltsíns forseta fara ört dvínandi og
nýir menn munu innan tíðar halda
um valdataumana í Rússlandi.
Ágreiningurinn varðandi stækkun
NATO getur af ýmsum sökum talist
alvarlegasta birtingarform kólnandi
samskipta Rússa og Bandaríkja-
manna. NATO-ríkin hafa margoft
haldið því að ekki verði látið staðar
--------- numið heldur sé frekari
stækkun bandalagsins
óhjákvæmileg. Öryggi-
samstarf Rússa og
______ NATO á vettvangi
bandalagsins kann að
bíða skaða af.
Þessi þróun þarf tæpast að koma á
óvart. Með tilliti til sögu og hags-
muna má halda því fram með
nokkrum rökum að samskipti Rússa
og Bandaríkjamanna hafi verið
„óeðlilega“ náin og átakalaus á síð-
ustu árum. Þótt breyting hafi nú
sýnilega orðið þar á verður því ekki
haldið fram að frostavetur kalda
stríðsins ríði yfir á ný. Kuldaskeið er
hins vegar greinilega hafið og þar
ræður mestu stefnubreyting nýrra
ráðamanna í Moskvuborg.