Morgunblaðið - 31.01.1999, Blaðsíða 40

40 SUNNUDAGUR 31. JANÚAR 1999
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
+
Ástkær eiginmaöur minn, faðir okkar, tengda-
faðir og afi,
BJARNI GUÐBJÖRNSSON
fyrrverandi bankastjóri
og alþingismaður,
lést að morgni föstudagsins 29. janúar.
Gunnþórunn Björnsdóttir,
Björn Ragnar Bjarnason, Jóhanna Brynjólfsdóttir,
Gunnar Þór Bjarnason, Jóhanna Einarsdóttir
og barnabörn.
+
Móðir okkar, tengdamóðir og amma,
GUÐRÚN BJARNADÓTTIR,
dvalarheimilinu Hlið,
áður til heimilis í Víðilundi 10,
Akureyri,
lést á Fjórðungssjúkrahúsinu á Akureyri að
morgni miðvikudagsins 27. janúar.
Útför hennar verður gerð frá Akureyrarkirkju
þriðjudaginn 2. febrúar kl. 13.30.
Maria Árnadóttir,
Bjarni Árnason, Karin Bernhardsson,
Árni fsak og Alma.
+
Eiginmaður minn, faðir okkar, tengdafaðir, afi
og langafi,
GUÐJÓN JÓNSSON
rafvirki
frá Þingeyri,
verður jarðsunginn frá Þingeyrarkirkju mánu-
daginn 1. febrúar kl. 14.00.
Kristjana Guðsteinsdóttir,
Margrét Guðjónsdóttir, Sigurður Þ. Gunnarsson,
Sigurður G. Guðjónsson, Lára Lúðvígsdóttir,
barnabörn og barnabarnabarn.
+
Eiginmaður minn, faðir okkar, tengdafaðir og
afi,
MAGNÚS ÓSKARSSON hrl.,
fyrrverandi borgarlögmaður,
Gnoðarvogi 68,
verður jarðsunginn frá Dómkirkjunni þriðju-
daginn 2. febrúar kl. 13.30.
Erfisdrykkja verður í Iðnó að athöfn lokinni.
Ragnheiður Jónsdóttir,
Þorbjörn Magnússon,
Óskar Magnússon, Hrafnhildur Sigurðardóttir,
Hildur Magnúsdóttir,
Haukur Magnússon, Sofffa Marteinsdóttir,
Magnús Óskarsson,
Gabríela Hauksdóttir.
Móðir okkar, tengdamóðir, amma og lang-
amma,
INGIBJÖRG LÁRUSDÓTTIR
frá Sarpi,
Skorradal,
Grænuhlíð 16, Reykjavík,
verður jarðsungin frá Háteigskirkju þriðju-
daginn 2. febrúar kl. 13.30.
Ragnhildur Hannesdóttir,
Guðrún Hannesdóttir, Björn Þorsteinsson,
Auðbjörg Hannesdóttir,
Helga Hannesdóttir, Hans Árnason,
Vilhjálmur Hannesson, Guðmunda Jónsdóttir,
Hanna Hannesdóttir, Garðar Einarsson,
Hjördís Hannesdóttir, Haraldur Magnússon,
Jónas Hannesson, Sigurlaug Ingimundardóttir,
Lárus Hannesson, Dröfn Halldórsdóttir,
Valborg Hannesdóttir,
barnabörn og barnabamabörn.
JAKOB BENEDIKTSSON
bók hefur aldrei verið ort á móður-
máli voru. Jakob kunni vel að meta
þetta rit og höfund hennar, enda
voru þeir vinir og samherjar við
Orðabók háskólans meðan Jakob rit-
stýrði henni. Þeir kunnu báðir að
meta fegurð einstakra orða ekki síð-
ur en móðurmálsins í heild. Frá Orð-
sifjabók Ásgeirs barst talið að atviki
sem löngum vakti angur og ugg með
hugsanda fólki; þegar Asgeir var
unglingur í menntaskóla var honum
vikið af menntabraut fyrir að skrifa
pólitíska grein í vikublað eitt, og fyr-
ir bragðið komst hann ekki í háskóla
fyrr en þónokkrum árum síðar.
Fróðlegt var að hlýða á frásögn Jak-
obs af slíku glappaskoti ráðamanna
sem báru þó hag íslenskrar menn-
ingar fyrir brjósti.
Síðasta daginn sem Jakob dvaldist
í Edinborg vorið 1968 röltum við í
búðir sem höfðu gamlar bækur á
boðstólum. Efth- langa göngu og
marga fróðlega staði komum við að
lítilli fornsölu rétt fyrir lokun. Þótt
Jakob hefði skoðað sæg af bókum
um daginn þá rakst hann ekki á
neina sem hann langaði til að eign-
ast. En svo kynlega bregður við að
hann er naumast kominn inn fyrir
dyr á síðustu búðinni niður við Leith
Walk, þegar hann kemur auga á bók
sem hann hafði leitað um áratugi ár-
angurslaust. Þetta var stútungskver
á latínu um píningu Olafs helga og
jarteiknum: Passio et miracula beati
Olavi, sem var gefíð út í sáralitlu
upplagi árið 1881, og þótti okkur það
býsna merkileg jarteikn í sjálfu sér
að Jakob gat nú eignast þessa sjald-
gæfu bók fýrir sáralítið verð og hlaut
því nokki'a umbun fyrir þann fróð-
leik sem hann lét Skotum í té.
Afrek Jakobs Benediktssonar á
sviði íslenskra fræða eru mörg og
mikil, þótt hér hafi fás verið getið.
Auk rita um Amgrím lærða og rann-
sókna á sundurleitum sviðum átti
Jakob drjúgan þátt í verkum ann-
arra fræðimanna, enda var hann ein-
staklega fús að leiðbeina yngri
mönnum og leiðrétta. Hann bar hag
fræðanna sjálfra fyrir brjósti og
gladdist yfir því sem vel var gert.
Aldrei gætti öfundar í fari hans. Jak-
ob vai' di'englyndur maður og ein-
arður, vingóður og vinfastur.
Hermann Pálsson.
Látinn er í hárri elli yflrmaður
minn og samstarfsmaður við Orðabók
Háskólans um rúma tvo áratugi, Jak-
ob Benediktsson. Þegar ég kom að
Orðabókinni sumarið 1955, voru þar
einungis fyrir tveir starfsmenn, Jakob
og Asgeir heitinn Blöndal Magnússon.
Jakob leit áreiðanlega ekki á sig
sem sérstakan yfirmann okkar As-
geirs, heldur sem forstöðumann
Orðabókarinnar og jafningja okkar
við orðabókarstörfin. Þannig fannst
mér það vera öll okkar samstarfsár.
Auðvitað stóð hann a.m.k. mér miklu
framar við mitt nýja verkefni, enda
kom ég beint úr skólakennslu. Raun-
ar hafði ég unnið nokkuð að rann-
sókn og útbreiðslu skaftfellskra mál-
lýzkuorða, svo að ég þekkti þá þegar
örlítið til orðasöfnunar, og hafði auk
þess notfært mér ýmislegt efni, sem
komið var í seðlasafn OH og varðaði
rannsókn mína.
Ekki verður sagt, að ég hafi
kynnzt húsbónda mínum mjög náið
persónulega öll þau ár, sem við unn-
um saman. Hins vegar var samvinna
mín við hann og Ásgeir Blöndal við
orðabókarstarfið ágæt. Ég þóttist
skynja það, að Jakobi léti bezt að
vinna störf sín í næði í herbergi sínu
sem mest ótruflaður og njóta þess
um leið að reykja pípu sína. Hann
var líka með afbrigðum vinnusamur
og vann af alúð við þau störf, sem
honum voru falin. Um það bera öll
þau fjölmörgu ritverk, sem hann lét
fara frá sér um ævina, órækt vitni.
Þær voru líka ekki margar stundirn-
ar, sem hann var fjarverandi vinnu-
stað sinn, enda heilsuhraustur alla
sína löngu starfsævi.
Ég lít svo á, að með Jakobi Bene-
diktssyni sé genginn síðasti húman-
istinn af gamla skólanum. Hann var
lærður málfræðingur og bókmennta-
fræðingur og lét sér fátt eða ekkert
óviðkomandi innan síns fræðasviðs
og raunar langt út fyrir það. Um það
ber eftirfarandi saga, sem ég get
ekki stillt mig um að segja hér að
honum látnum.
Eitt sinn ræddum við þrír í kaffi-
hléi okkar um skiptingu herja eftir
deildum og hver nöfn þær báru og
eins um stig og gráður hermanna.
Fannst mér með ólíkindum, hversu
fróður Jakob var um þau efni. En
gaman var að hlusta á nákvæmar
skilgreiningar hans. Ég hafði svo orð
á þvi síðar við mann, mjög kunnugan
Jakobi, hversu mér hefði komið
þetta á óvart. Þá sagði hann mér
skýringuna á þessum vísdómi Jak-
obs um svo fjarskylt efni fræðasviði
hans og örugglega honum lítt áhuga-
vert. Snemma á Hafnarárum hans
kynntist hann ungri menntakonu,
sem las fornleifafræði við Hafnarhá-
skóla og síðar varð kona hans,
Grethe Kyhl. Faðir hennar var
ofursti í danska hernum. Jakobi mun
hafa þótt ótækt að geta ekki rætt við
tilvonandi tengdafóður sinn um þau
málefni, sem honum myndu vera
hugleiknari en tal um latínu og
grísku, sem Jakob lagði stund á við
háskólann. Tók hann sig því til og
kynnti sér af sama dugnaði og hann
sýndi við annað nám sitt allt, sem
hann komst yfir um hernaðarlist.
Þannig varð hann viðræðuhæfur við
ofurstann. Vafalaust hefur honum
líka fallið slíkt umræðuefni vel við
væntanlegan tengdason. Um það
getur það og vitnað, sem Jakob sagði
mér sjálfur, að hann fór a.m.k. einu
sinni með tengdafóður sínum út á
Jótland, þegar hann var þar við her-
æfingar og lá í herbúðum með hon-
um. Þessi stutta saga lýsir hinum
látna húsbónda mínum mjög vel. Ég
hygg einmitt, að hann hafi látið sér
fátt óviðkomandi, sem hann taldi ein-
hvers virði að nema og festa sér í
minni. Hann var frábær námsmaður
og lauk öllum prófum með miklu lofi.
Nafns Jakobs Benediktssonar
heyrði ég getið þegar fyrfr eða um
stríð og sá á prenti, því að hann lét
snemma til sín taka í fræðum sínum
og útgáfustörfum. Um þau störf
munu áreiðanlega mér kunnugri
menn skrifa, svo að ég sleppi þeim
hér.
Jakob gerðist forstöðumaður
Orðabókar Háskólans 1948. Hafði
hann því verið það í sjö ár, þegar ég
kom þar til starfa. Hann hafði á síð-
ustu Hafnarárum sínum unnið við þá
miklu orðabók yfir íslenzkt fornmál,
sem hleypt var af stokkunum á veg-
um Árnanefndar skömmu fyiir 1940.
Var hann þess vegna ekki með öllu
ókunnur orðabókargerð, þegar hann
kom að Orðabók Háskólans.
Samhliða störfum sínum á OH
fékkst hann í hjáverkum áfram tölu-
vert við útgáfustörf og önnur bók-
menntastörf. Þar ber vitaskuld hæst
hið mikla doktorsrit hans um Arn-
grím Jónsson lærða, sem hann varði
við Hafnarháskóla 1967. Enda þótt
Jakob ynni störf sín við Orðabók Há-
skólans af alúð, eins og áður segir,
hafði ég það alltaf einhvern veginn á
tilfinningunni, að honum hefði látið
betur að fást við þau fræðistörf önn-
ur, sem hann hafði áður sinnt, en
sitja alla daga við orðtöku rita og
seðlaskriftir í því sambandi. Um það
getur borið nokkurt vitni, að hann
hóf einmitt að starfa aftur við þau
efni, þegar hann varð sjötugur og
vék úr sæti orðabókarstjóra, eins og
staða hans nefndist þá. Vann hann
ýmislegt á því sviði allt fram á síð-
ustu ár. Jakob var einnig svo hepp-
inn að halda andlegum kröftum sín-
um og áhuga nær tO síns skapadæg-
urs, þótt líkamleg heilsa og sjón
tækju að daprast.
Einn óbrotgjaman minnisvarða
reisti Jakob sér við orðabókarstörf
sín, sem má ekki liggja í þagnargildi.
Þar á ég við orðtöku hans á orðabók
Jóns Ólafssonar úr Grunnavík, sem
er frá 18. öld og einungis til í handriti,
víða torlesnu og með latneskum skýr-
ingum og auk þess með alls konar
fróðleik, sem kom lítt orðabók við og
dreifðum víðs vegar um handritið.
Jakob brauzt í gegnum allt handritið,
sem er mikið að vöxtum í fólíó-broti,
og kom orðum og öðru efni þess á
seðla Orðabókarinnar. Hygg ég, að
engum öðrum en Jakobi hafi I raun
verið fært að inna þetta verk af hendi.
Þar kom latínukunnátta hans og mik-
il þekking á mörgum sviðum að ómet-
anlegum notum. Nú er orðabók
Grunnavíkur-Jóns aðgengileg öllum
þeim, sem áhuga hafa á orðfræði,
þjóðfræði og ýmsu öðru, og geymd al-
veg sér í söfnum Orðabókarinnar.
Áður en ég skilst við þess orð mín
um Jakob Benediktsson, finnst mér
ég verða að geta eins í fari hans, sem
ég tók vel eftir. Þau hjón eignuðust
því miður enga afkomendur. Hins
vegar minnist ég þess, þegar börn
mín og eins önnur börn komu á
Orðabókina, hversu mjög hann lét
sér annt um að sinna þeim og spjalla
við þau. Var sýnilegt, að hann hafði
mikla ánægju af slíkum heimsókn-
um, enda gaf hann sér góðan tíma til
að sinna þeim. Böm mín minnast
þessa enn í dag. Þar kom fram barn-
gæzka Jakobs. Sama mátti segja um
Grethe konu hans.
Þessi fátæklegu orð um minn
gamla húsbónda læt ég nægja, þótt
margt sé ósagt, enda veit ég, að aðrir
verða til að tíunda ýmislegt annað til
viðbótar því, sem hér hefur komið
fram. Ég þakka honum að síðustu
langt samstarf og sendi um leið að-
standendum hans samúðarkveðjur
mínar og fjölskyldu minnar.
Jón Aðalsteinn Jónsson.
Eitt af stórvirkjum Jakobs Bene-
diktssonar á sviði íslenskra og evr-
ópskra fræða var útgáfa og rann-
sókn á verkum Amgríms lærða.
Kalla má táknrænt að hann skyldi
beina sjónum sínum að tímabili end-
urreisnar og húmanisma. Sjálfur var
hann meiri endurreisnarmaður og
húmanisti en nokkm- annar íslenskur
fræðimaður um hans daga, og líklega
allt frá Áma Magnússyni. Ómetan-
legt hefur verið fyrir íslensk fræði
og Háskóla Islands að hafa Jakob
hér mitt á meðal okkar í hálfa öld,
mann sem tengdi íslensk fræði hér-
lendis við uppmna þeirra hjá Arn-
grími og lærdómsmönnum í Höfn og
mundi sjálfur Finn Jónsson, læri-
svein Konráðs Gíslasonar. En því fór
fjarri að þeir fræðastraumar sem
Jakob veitti hingað væm bundnir við
íslensk fræði. Á námsámm hans
stóðu klassísk fræði og söguleg mál-
vísindi með miklum blóma við Hafn-
arháskóla. I því fræðastarfi tók hann
þátt, og það gaf honum víðari sýn en
flestum öðmm.
Jakob hlaut að verðleikum marg-
víslegt lof og viðurkenningu fyrfr
verk sín en sókn eftir frægð og
frama var fjarri skapi hans. Hann
var ekki kenningasmiður eða rit-
deiluglaður, heldur varkár, hófsamur
og sanngjarn. Hann gekk til verka
sem þurfti að vinna og honum fannst
þess virði að vinna, smárra og
stórra, og beitti þar miklum og víð-
feðmum lærdómi sínum, skörpum
skilningi og ótrúlegu minni til að
varpa Ijósi á margt sem áður var
myrkri hulið. Til að leggja mat á
verk hans fjöldamörg, þýðingar, út-
gáfur og rannsóknarritgerðir, þyrfti
heilan hóp fræðimanna. Sú útgáfa
hans sem oftast er vitnað til er vafa-
laust íslendingabók og Landnáma,
frábærlega vönduð og aðgengileg.
Eitt af stórvirkjum Jakobs var þátt-
taka í ritstjórn og samningu Kultur-
historisk leksikon for nordisk midd-
elalder I-XXI, en frá og með 3. bindi
var hann íslenskur ritstjóri verksins
ásamt Magnúsi Má Lárussyni. Rit
þetta er langmerkasta uppflettirit
sem til er um miðaldir Norðurlanda,
ómissandi hverjum sem stundar
rannsóknir á því sviði. Hlutur ís-
lensku ritstjóranna er þar bæði mik-
ill og góður. Annað uppflettirit sem
Jakob ritstýrði með prýði og samdi
allmikinn hluta af er Hugtök og heiti
í bókmenntafræði. Það verk tók
hann að sér eftfr að hann komst á
eftfrlaunaaldur, eftir þriggja áratuga
starf við Orðabók Háskólans, og var
þó ekki í neinum vandræðum með að
tileinka sér þær nýjungar sem helst-
ar voru í bókmenntafræði.
Nafn Jakobs Benediktssonar mun
lifa lengi í þeim fræðum sem hann
stundaði, og söknuður ríkir nú meðal
margra vina hans hér og erlendis. Yfir
minningu hans verður heiðríkja í hug-
um allra sem fengu að kynnast hon-
um. Hann var sannarlega „lítillátur,
ljúfur, kátur“ og örlæti hans við aðra
fræðimenn verður aldrei fullþakkað.
Vésteinn Olason.
• Fleiri minningargreinar um
Jakob Benediktsson bíða birtingar
og munu birtast ( blaðinu næstu
daga.