Morgunblaðið - 31.01.1999, Blaðsíða 34

34 SUNNUDAGUR 31. JANÚAR 1999
MORGUNB LAÐIÐ
Gufunesstöðin hættir á morgun, mánudag-
inn 1. febrúar, að veita morse-fjarskipta-
þjónustu á 500 kílóriðum. Lárus Jóhanns-
son segir morse-fjarskiptin hafa hljómað
úr viðtækjum stöðvarinnar í rúmlega 80 ár.
Það verður á margan hátt eftirsjá að þess-
um fjarskiptamiðli. Morsið hljómar fyrir
flestum loftskeytamönnum eins og falleg
tónlist. Nú er þessu lagi lokið þó það lifí í
minningunni sem taktfastur bjargvættur
sjófarenda og samskiptamiðill.
■ W
ARIÐ er 1832. Póstskipið
SULLY er á leið frá
Bretlandi heim til
Bandaríkjanna. í matsal
skipsins sitja nokkrir
menn að snæðingi og eru
í alvarlegum umræðum
um helstu uppgötvanir
og kenningar um raf-
magnið. Þar á meðal
eru þeir þeir Charles
Jaekson frá Boston,
einn fremsti skurð-
læknir þeirra tíma og
Samuel F.B. Morse, þá
einn efnilegasti listmál-
ari Bandaríkjanna.
* Charles Jackson virtist
hafa yfírgi-ipsmikla
þekkingu á umræðu-
efninu, og undrun
þeirra borðfélaga verð-
ur ekki lýst þegar hann
staðhæfði að tilraunir
hefðu leitt í ljós að raf-
magn færi á augnabliki
eftir löngum vírleiðsl-
um.
Þessi staðhæfing Charles
Jacksons gaf Samuel F.B. Morse
hugmyndina. Var ekki hægt að
senda skeyti með rafmagni? Það
mætti eflaust finna merkjakerfi og
leiðir til að senda skeyti fram og til
baka. Þessi hugmynd átti hug hans
allan það sem eftir var sjóferðarinn-
ar. Þegar SULLY kemur svo til
hafnar hefur Morse samið merkja-
, kerfi úr punktum og strikum, sem
þýða má í orð. Samuel F.B. Morse
kveður skipstjórann með þessum
orðum. „Well captain, should you he-
ar of the telegraph one of these days
as the wonder of the world, remem-
ber that the discovery was made on
the good ship SULLY.“ eða sem út-
leggst á íslensku: Jæja, skipstjóri, ef
þú skyldir einhvem daginn heyra af
ritsímanum sem undri veraldar,
, mundu þá að hann var uppgötvaður
hér um borð í því góða skipi, Sully.
Samuel F.B. Morse fékk síðar í fé-
lag með sér mikinn völundarsmið og
: hugvitsmann Alfred Vail, sem átti
t stóran þátt í uppfinningu fyrsta not-
- hæfa ritsímans og fann einnig upp
¥ morse-sendilykilinn. Alfred Vail
sendi fyrstu orðin sem send voru á
morse-stafrófinu en Samuel F. B.
. Morse tók á móti þeim. Þessi orð
p voru: „A patient waiter is no loser.“
?. sem heimfæra má upp á íslenska
orðatiltækið: Þolinmæði þrautir
vinnur allar.
Afram var unnið af fjölmörgum
áhuga- og hugvitsmönnum að því að
t geta sent skeyti þráðlaust í gegnum
\ _ loftið með rafsegulbylgjum. Þá
) ' horfðu menn helst til þess öryggis
sem það hefði fyrir skip að geta haft
samband við land, og einnig að geta
haft þráðlaus fjarskipti yfir langar
vegalengdir.
Það var svo í kringum árið 1895 að
Guglielmo Marconi hafði tekist að
smíða nothæf loftskeytatæki, og er
hann af flestum talinn uppfinninga-
maður þeirra.
3. mars 1899 var í fyrsta skipti í
veraldarsögunni send hjálparbeiðni
frá nauðstöddu skipi með loftskeyta-
tækjum, þegar vitaskipið á East-
Goodwin grynningunum við Bret-
land varð fyrir alvariegum skemmd-
um af völdum ásiglingar.
500 kHz (kílórið) tíðnin var svo
fyrst notuð árið 1902 . Það var e.s.
Philadelphia sem setti glæsilegt met
í loftskeytasendingu milli skipsstöðv-
ar og lands. Með tækjum sem talin
voru geta dregið allt að 65 sjómflur,
_ sendi loftskeytamaðurinn skeyti úr
150 mflna fjarlægð. Áður höfðu loft-
skeytafjarskiptin farið fram á 1000
kHz.
Fyrsta auðkenni um að um neyð-
arsendingu á morse væri að ræða,
var skammstöfunin CQD.
Fyrsta loftskeyta-
stöðin sem sett var upp
á Islandi, var sett upp
af Mr. Densham loft-
skeytafræðingi frá
Marconi félaginu.
Þetta var tilraunastöð
og var tekið á móti
fyrsta loftskeytinu þ.
26. júní 1905 frá Pold-
hu í Cornwall á
Englandi. Þessi stöð
var starfrækt til 12.
okt. 1906.
Fyrsta alþjóðlega
ráðstefnan um loft-
skeytafjarskipti var
svo haldin árið 1906 í
Berlín. Þar var sam-
þykkt að SOS yrði al-
þjóðlegt neyðarmerki á
morse. Þetta merki var
upprunnið frá Þjóðverjum, sem not-
uðu SOE merkið til að kalla í nálæg
skip. Þjóðverjar vildu að það yrði
gert að alþjóðlegu neyðarmerki, en
þar sem síðasti stafurinn E (einn
punktur) virtist ekki nægjanlega
glöggur og hætta á að hann gæti fall-
ið niður í radíótruflunum var ákveðið
að nota S (3 punktar) í staðinn. SOS
neyðarmerkið tók þó ekki formlega
gildi fyiT en í júlí 1908.1 gegnum tíð-
ina hafa verið hafðir uppi skáldlegir
tilburðir við að lesa úr merkinu svo
sem: „Save our souls.“ „Save our
ship.“ „Send out succour," en þetta
hefur ekki við nein rök að styðjast.
Á ráðstefnunni var ákveðið að
enginn mætti vera viðriðinn loft-
skeytaflutning nema hafa til þess full
réttindi. Vilhjálmur Finsen var fyrsti
íslenski loftskeytamaðurinn og fyrsti
Norðurlandabúinn sem tók loft-
skeytapróf. í bók sinni „Alltaf á
heimleið“ sagði Vilhjálmur frá því er
hann var á skipi á leið frá Ameríku
til Rotterdam og var að tala við stall-
bróður sinn á morse, sem var á skipi
frá Anchor skipafélaginu er var á
leið frá Glasgow til New York. Það
skip var nokkru norðar í hafinu en
sambandið ágætt. Segir stallbróðir
hans honum, að hjá sér sé maður
sem þekki hann vel og vilji gjarna
heilsa upp á hann. „Hver er það?“
spurði Vilhjálmur. „Mr. Einar Bene-
diktsson frá Reykjavík,“ svaraði
hinn. „Og svo sat ég þama og talaði
íslensku við Einar skáld, áreiðanlega
fjórðung stundar eða lengur,“ segir
Vilhjálmur í bókinni. Fór „samtalið“
fram á þann hátt, að Einar skrifaði á
blað það sem hann vildi segja, af-
henti það loftskeytamanninum, sem
síðan sendi það til mín á morse. Síð-
an skrifaði loftskeytamaðurinn niður
það sem ég sagði, og afhenti Einari.“
Árið 1912 var ákveðið á alþjóðlegri
fjarskiptaráðstefnu í London að 500
kflórið skyldi vera aðaluppkallsbylgja
á morse í skipafjarskiptum og ákveð-
in 3ja mínútna þagnartímabil hjá
strandarstöðvum á hverjum stundar-
fjórðungi, sem gerði þeim kleift að
hlusta eftir neyðarmerkjum.
Fyrsta loftskeytastöðin sem sett
var í íslenst skip var sett í e.s. Goða-
foss í júní 1915 og fékk Goðafoss
kallmerkið OZS, en loftskeytatæki
var ekki sett í íslenskt fiskiskip fyrr
en árið 1920, en það var sett í b/v
Skallagrím. Fyrsti íslenski loft-
skeytamaðurinn sem skráður var á
íslenskt skip var Friðbjörn Aðal-
steinsson á e.s. Gullfoss.

Vlilhjálmur Finsen
var fýrsti menntaði
loftskeytamaðurinn
á Norðurlöndum.
SÍMRITARI að störfum með tækjum Morse.
morse
Með lögum frá Alþingi 1912 var
þáverandi ríkisstjórn heimilað að
láta reisa loftskeytastöð í Reykjavík
eða nágrenni, sem aðallega væri ætl-
að að hafa samband við skip, en jafn-
framt sem varasamband fyrir
sæsímasambandið sem komið var á
árið 1906. Hinn 8. maí 1918 var Loft-
skeytastöðin í Reykjavík, sem reist
var vestur á Melum, að fullu uppsett,
með 5 kW neistasendi, loftnetum í 77
metra háum möstrum og tveimur
kristalsviðtækjum. Það var svo þann
17. júní sama ár að stöðin var form-
lega opnuð til almennra fjarskipta,
eftir áralanga baráttu frumkvöðla
fyrir þráðlausu loftskeytasambandi
við umheiminn. Fyrsta kallmerki
stöðvarinnar var OXR en það var
fengið að láni hjá Dönum. En árið
1919 fékk stöðin íslenskt kallmerki,
TFA, sem hún hefur haft síðan.
Loftskeytastöðvar voru síðar settar
hér upp víðar um landið, aðallega til
öryggis og fjarskipta við skip.
A þessum árum fóru öll fjarskipti
við skip, sem á annað borð höfðu
loftskeytatæki um borð, fram á
morse. Síðar komu talstöðvarnar til
skjalanna uppúr 1926 og þar með
talfjarskiptin. Morsefjarskiptin voru
þó aðalfjarskiptaleiðin lengi framan
af, en með talstöðvunum opnaðist
möguleiki fyrir talfjarskipti og 10.
maí árið 1938 var opnuð talafgreiðsla
milli skipa og símnotenda hér á
landi, sem fór fram á millibylgjum,
og varð strax mjög vinsæl. Morsefj-
arskiptin töldust þó mun öruggari
samskiptaháttur þar sem þau byggð-
ust upp á merkjakerfi, sem eru stutt
eða löng merki raðað saman þannig
að þau mynda staf. Þetta merkja-
kerfi varð síður truflunum að bráð
en talfjarskipti fyrstu áratugina.
Einnig hamla tungumálaörðugleikar
ekki fjarskiptum á morse milli ólíkra
þjóðtungna, því sá sem hefur þekk-
ingu og færni í að lesa morse getur
tekið við skeyti á hvaða tungumáli
sem er, þó hann skilji ekki orð í
sjálfu tungumálinu.
Á hernámsárunum lagðist allt tal-
samband við skip niður og var svo öll
styijaldarárin. Öll önnur fjarskipti
stöðvarinnar við íslensk skip voru
einnig verulega takmörkuð og undir
ströngu eftirliti hemámsliðsins.
Strandarstöðvamar voru hins vegar í
stöðugri notkun til fjarskipta við her-
skip bandamanna og að dómi kunn-
ugra komu þær að ómetanlegu gagni
í hemaðaraðgeðum þeirra. í grein
eftir Hallgrím Matthíasson stöðvar-
stjóra segir um þetta: „Þegar her-
námsliðið, sem hingað kom 10. maí
1940, sá að Loftskeytastöðin í
Reykjavík TFA (auðkenni Reykjavík-
ur-radíós) var betur búin radíótækj-
um bæði til sendingar og viðtöku en
hliðstæðar loftskeytastöðvar í Bret-
landi, vildu þeir ekki líta við þeim
tækjum sem þeir höfðu meðferðis,
enda hefðu þau ekki komið að vem-
legum notum hér á landi. Þær fjar-
skiptastöðvar sem þeir komu sér upp
hér á landi vora eiginlega ekki tilbún-
ar til fjarskipta fyrr en seint og um
síðir. Loftskeytastöðin í Reykjavík
varð þess vegna eins konar radíómið-
stöð fyrir herskipaflota og skipalestir
bandamanna á Norður-Atlantshafi og
við strendur Islands.“
Hallgrímur segir einnig frá í
greininni: „Bretarnir létu þá skoðun
oft í ljós við mig að margt hefði farið
á annan veg hefði TFA ekki notið
við, og man ég alveg sérstaklega eft-
ir því þegar H.M.S. Hood var sökkt
fyi-ir norðvestan Island og eltingar-
leikurinn við Bismarck, best búna
orrustuskip veraldar, hófst. Þá varð
einum sjóliðsforingja Breta að orði
að „TFA hefði unnið orrustuna um
Atlantshafið.“ Á erfiðustu stríðsár-
um bandamanna á hafinu, 1941-1943,
tók TFA oft, og stundum daglega,
við neyðarköllum frá sökkvandi skip-
um. Þessi neyðarköll sendi svo TFA
áfram til skipa og flugvéla. Þannig
átti TFA oft, fyrr og síðar, beinan og
óbeinan þátt í björgun óteljandi
mannslífa.
Stuttbylgjufjarskipti við skip á
morse hófust 1960, í fyrstu frá Gufu-
nesstöðinni þar sem fjarskipti við
flugvélar fóru fram, en sú þjónusta
við skip var sameinuð þjónustu Loft-
skeytastöðvarinnar í Reykjavík eftir
að Loftskeytastöðin í Reykjavík var
flutt í Gufunes árið 1963. Á stutt-
bylgjum má ná fjarskiptasambandi
yfir gífurlega miklar vegalengdii-,
milli landa og heimsálfa.
Þeir eru ófáir sem eiga morsefjar-
skiptunum líf sitt að launa um allan
heim, bæði í lofti, láði og legi, allt
fram á þennan tíma. Þau líf má ör-
ugglega telja í tugum þúsunda ef
ekki hundruðum þúsunda í gegnum
tíðina.
Á síðari árum hefur fjarskipta-
tæknin þróast svo hratt að varla
festir auga á. Það sem er tæknibylt-
ing í dag verður úrelt á morgun.
Þrátt fyrir það hafa morsefjarskiptin
þó staðist tímans tönn nánast í heila
öld og þá lengst af fyrir sjófarendur.
Sú staðreynd hlýtur að staðfesta,
hversu öruggt það kerfi hefur verið
og það traust sem það hefur notið,
ekki síst meðal sjófai’enda. En allt
hefur upphaf og endi. Eitt tekur við
af öðra, maður af manni, kynslóð af
kynslóð, sjálfvh’kni af handvii-kni og
nýjar tæknilausnir blasa við okkur
frá degi til dags.
Með tilkomu metrabylgju-talfjar-
skipta (VHF) við skip og flugvélar,
urðu talfjarskipti mun auðveldari yf-
ir styttri vegalengdir. Árið 1967 voru