Morgunblaðið - 31.01.1999, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 31. JANÚAR 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Svertir opinská umfjöllun um sellósnillinginn Jacqueline du Pré minningu hennar eða einkennist hún af ást?
Arena Images
JACQUEUNE du Pré og Daniel Barenboim fljótlega eftir að þau kynntusl. Tvö undrabörn í tónlist, tveir snillingar, sem tónlistin leiddi saman.
ÞAÐ vakti mikla athygli
þegar systkin hins látna
sellóleikara, systirin Hil-
ary og bróðirinn Piers,
sendu frá sér bókina A
Genius in the Family tíu árum eftir
lát hennar. Bókin - sem kalla má
Snillingur í fjölskyldunni - er nefni-
lega óvenju opinská, svo ekki sé
meira sagt og hefur talsvert verið
gagnrýnd. Sumir jafnvel tekið svo til
orða að hún hefði betur aldrei verið
skrifuð; umfjöliunarefnið væri svo
viðkvæmt að óeðlilegt væri að bera
það á torg. Þær raddir hafa einnig
heyrst að systkinin séu að ná fram
hefndum; þau hafi ætíð staðið í
skugga Jacqueline og því hafi þetta
verið kjörið tækifæri. Því hafa þau
vitaskuld staðfastlega neitað og gefið
aðrar skýringar á tilurð bókarinnar.
Jacqueline giftist öðru undrabami
í tónlist, píanistanum og hljómsveit-
arstjóranum Daniel Barenboim.
Hann mun ekki hafa verið hrifinn
þegar bókin kom út og greint hefur
verið frá því að viðbrögð hans hafi
m.a. verið þessi: „Gátu þau ekki að
minnsta kosti beðið þar til ég var all-
ur?“
Segja má að þeir sem hlustað hafa
á Jacqueline du Pré leika hinn róm-
aða sellókonsert Englendingsins Ed-
wards Elgar (sérstaklega frægustu
upptökuna, með Sinfóníuhljómsveit
Lundúna undir stjóm Sir Johns Bar-
birolli frá því í ágúst 1965) og fundið
hárin á höndum sér rísa, verða lík-
lega fyrir sömu reynslu þegar þeir
lesa umrædda bók systkina hennar.
Þannig komst einn bresku gagn-
rýnendanna að orði, þegar bókin
kom út, og greinarhöfundur leyfir
sér að taka undir það mat.
Kvikmynd var nýlega fmmsýnd í
Englandi, byggð á bókinni, og hafa
viðbrögð við henni verið misjöfn.
Myndin sem slík þykir raunar flest-
um mjög góð, og þegar er farið að
Jacqueline du Pré er talin einn besti selló-
leikari aldarinnar. En ferill þessa breska
undrabarns var stuttur; hún lék aðeins til
28 ára aldurs, þá hún greindist með MS-
sjúkdóminn, sem dró hana til dauða fjórtán
árum síðar, 1987. Skapti Hallgrímsson
kynnti sér líf þessa frábæra listamanns og
fjölskyldunnar, frá sjónarhóli systkina
hennar, sem sendu frá sér umdeilda bók.
gera því skóna að hún verði tilnefnd
til Óskarsverðlauna, og aðalleikar-
arnir þykja einnig frábærir. Það sem
helst hefur verið gagnrýnt er hins
vegar að það sem fram komi í mynd-
inni sé ekki sannleikanum sam-
kvæmt. Á móti hefur verið spurt:
hver getur sagt sögu Jacqueline du
Pré, af þeim sem enn eru á lífi, ef
ekki systkin hennar?
En hvað er það sem fólki finnst
sverta minningu hinnar látnu? Eink-
um er það frásagnir Hilary af líkam-
legu sambandi eiginmanns hennar
og Jacqueline - sem ekki kom til af
góðu, vel að merkja, en nánar verður
vikið að því síðar. Einnig hefur verið
gagnrýnt að óþarílega opinskátt sé
fjallað um þunglyndi listamannsins
og hvemig persónueinkenni hennar
breyttust mjög til hins verra þegar
MS-sjúkdómurinn markaði spor sín.
Nóið samband
Jacqueline Marie du Pré fæddist
inn í enska millistéttarfjölskyldu í
Oxford 26. janúar 1945. Músík skip-
aði þar stóran sess, móðirin Iris,
fædd Greep, var góður píanóleikari
og þótti snjall tónlistarkennari. Ætt-
arnafnið gæti verið franskt, en er þó
ekki; fjölskylda fóðurins, Dereks, var
frá Ermarsundseyjunni Jersey. Þar
er skýringin komin.
Systirin Hilary var þremur árum
eldri og bróðirinn Piers fæddist
rúmum þremur árum á eftir Jackie,
eins og Jacqueline var jafnan kölluð.
Móðir hennar varð fyrir því áfalli,
þegar Jackie var aðeins 12 daga
gömul, að missa íoður sinn. Iris var
enn á fæðingardeildinni þegar faðir
hennar dó og fréttirnar fengu mjög á
hana. Þau höfðu verið afar náin, og
óvænt fráfall hans virðist hafa orðið
til þess að hið gífurlega dálæti sem
hún hafði á foður sínum færðist yfir
á litlu dótturina.
Skömmu fyrir fimm ára afmælis-
daginn heyrði Jacqueline í fyrsta
sinn leikið á selló. Móðir hennar var
þá einu sinni sem oftar að hlýða á
tónlist í útvarpinu meðan hún
straujaði. Þetta var bamatíminn og
verið var að kynna ýmis hljóðfæri.
Hún renndi straujárninu fram og til
baka eftir borðinu í takt við músíkina
og Jackie hreyfði sig til beggja hliða
í takt. Fyrst var flautan kynnt, óbóið
og klarinett komu því næst og loks
fiðlumar. Þegar tónar sellósins
hljómuðu um eldhúsið varð Jackie
sem stjörf og hlustaði af mikilli at-
hygli. Þai’ með var framtíð barnsins
ráðin. Hún hlustaði agndofa allt til
enda, greip síðan um fætur móður
sinnar og hrópaði: „Mamma, ég vil
búa til þetta hljóð“.
Móðirin varð himinlifandi yfii’
áhuga dótturinnar og færði henni
selló að gjöf á fimm ára afmælisdag-
inn. Að sögn Hilary varð sellóið fljót-
lega uppáhalds leikfang Jacqueline.
Hún segir strax hafa komið í ljós að
Jackie gat gert hvaðeina sem farið
var fram á við hana og virtist alltaf
vita nákvæmlega hvaða hljóði hún
vildi ná úr hljóðfærinu. Skortur var
hentugri tónlist fyrir böm þannig að
móðir þeirra systra skrifaði verk fyr-
ir Jackie. Venjan var sú að hún lagði
nýtt verk á rúm Jackie eftir að sú
stutta var sofnuð, og strax að morgni
vakti bamið móður sína með þeim
orðum að hún vildi prófa nýja verkið!
Systmnum líkaði ekki skólaganga
þegar þær vora að vaxa úr grasi og
Jaequeline komst margoft upp með
að neita að fara. Móðirin ætlaði
aldrei að gefa eftir, en eitt ráð dugði
alltaf. „Ég vil læra nýju lögin og
leika þau með þér“. Hún fékk þvi
ósjaldan að sitja heima en Piers og
Hilary vora send í skólann, eins og
vera bar.
Jackie áttaði sig fljótlega á því hve
vel henni tókst að tjá sig með tónlist-
inni og hvernig hún náði að koma til-
finningum sínum á framfæri með
þessum hætti.
Ekki voru allir jafn hrifnir. Einn
kennara Jacqueline í barnaskóla tók
hana eitt sinn upp fyrir framan hina
nemendurna og sagði: „Hér í bekkn-
um er stúlka sem telur sig vera sér-
staka og öðra vísi en aðra en ég full-
vissa ykkur um að svo er ekki.“
Ótvíræðir hæfileikar Jacqueline
komu fljótt í ljós. Fiðluleikarinn Pet-
er Thomas, sem nú stjórnar sinfón-
íuhljómsveitinni í Birmingham, var
jafnaldri hennar. Hann minnist óað-
finnanlegs leiks stúlkunnar þegar
þau hittust fyrst. Það var ekki eins
og fjórtán ára unglingur léki á selló-
ið; engu var við að bæta. Hún hafði
þá þegar fullkomið vald og djúpan
skilning á tónlistinni. Fram kemur í
bókinni að þau Peter léku sér gjarn-
an saman úti, og er hann sagður hafa
undrast mjög hve fljótt hún þreytt-
ist. Hilary minnist þess einnig að
sem barn hafi Jackie verið mjög
kraftlítil, nema þegar tónlistin var
annars vegar, vel að merkja; hún gat
leikið klukkustundum saman á selló-
ið án þess að þreytast. Peter þessi
vai- einmitt íþróttaáhugamaðui- og
duglegur að iðka íþróttir, en hann
vai’ í raun ávallt löngu uppgefinn áð-
ur en Jackie tók í mál að hann hætti
að leika á fiðluna.
Jackie byrjaði að læra á selló í
skóla Herbert Walenn í London en
tíu ára hóf hún nám hjá William
Pleeth, sem hún talaði gjaman um
sem „selló-pabba“ sinn. Síðar nam
hún um tíma hjá Pablo Casals í
Sviss, Tortelier í París og Mstislav
Rostropovich í Moskvu.
Þegar Jacqueline var sextán ára,
1961, lék hún í fyrsta sinn opinber-
lega sem atvinnumaður. Það var í
Wigmore Hall, þar sem enskir tón-
listarmenn leika einmitt gjarnan í
fyrsta sinn sem fulltrúar allra fjöl-
miðla eru boðaðir á vettvang.
Ókunnur velgerðarmaður
Jacqueline hafði séð henni fyrir hljóð-
færam fram að þessu og snemma árs
1961 bárast móður hennar boð um að
fara með dóttur sína til að reyna
nokkur selló. Og skilaboðin vora
skýr: hún átti að prufa nokkur og
velja það sem henni þætti best. Aldrei
var vafi í huga Jackie hvað hún vildi;
Stradivarius hljóðfæri frá 1673, sem
fundist hafði í Bandaríkjunum og
kostaði sex þúsund pund, sem þótti
dýrt á þeim tíma.
„Hil, komdu og sjáðu hvað ég á,“
kallaði Jackie á systur sína þegar
heim kom. „Ég er orðin ástfangin!"
Tónleikamir fóra frarn 1. maí og
urðu eftirminnilegir. Óhætt er að
segja að Jackie hafi þegar í stað sleg-
ið í gegn. Salurinn tekur 500 áhorf-
endur og var troðfullur. Jafn margir
urðu reyndar frá að hverfa. Hún lék
af ótrúlegu öryggi á tónleikunum og
blaðadómar vora einróma. í umsögn
Timcs sagði m.a.: ,Að segja [hana]
efnilega jaðraði við móðgun, vegna
þess að hún hefur náð slíku valdi á
hljóðfærinu að undravert má teljast
miðað við aldur.“
Hilary er einnig tónlistarmaður;
leikur á flautu, og á unglingsáranum
tók hún þátt í tónleikum hér og þar.
Sautján ára kynntist hún Christoper
Finzi, þegar hann stjómaði hljóm-
sveit á sömu tónleikum og hún tók
þátt í. Christoper, sem aldrei er kall-
aður annað en Kiffer, varð síðar eig-
inmaður Hilary og kom mikið við
sögu í lífi þeirra systra eins og áður
er getið. Hann er sonur tónskáldsins
Geralds Finzis.
Vemduð
Jackie var vernduð sem barn og
unglingur. Hún svaf oft út á morgn-
ana og móðirðin taldi einfaldlega að
fyrst hún gerði það hlyti hún að
þurfa svo mikla hvíld. „Hvað er að
henni?“ spurði Kiffer þegar hann
kom einhverju sinni í heimsókn.
„Ekkert. Hún sefur oft út á morgn-
ana,“ svaraði Hilary. Hann trúði vart
eigin eyrum, fór upp til hennar, reif
af henni sængina og kom hlæjandi
í lok annar voru svo haldnir tón-
leikar og þar ákvað Jackie að hefna
sín. Þegar að henni kom hvíslaði hún
að Hilary, áður en hún hélt á svið:
„Fylgstu með frú Mounsey (en svo
hét kennarinn); ég ætla að koma
henni til að gráta". Eitt verkanna
var úr Camival of the Aminals eftir
Saint-Saéns; móðirin gaf tóninn á pí-
anóinu og einbeiting Jackie var slík,
áður en hún hóf að leika, að engu var
líkara en hún væri stödd í öðram
heimi. Og hún fangaði viðstadda með
undurfögrum leik. Ekki leið á löngu
þar til fjöldi fólks þurfti að grípa til
vasaklúta sinna - þar á meðal frú
Mounsey.
Fullkomið vald