Morgunblaðið - 01.06.1999, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 1. JÚNÍ 1999 33
• •
Orsögur
í Iðnó
Caput heldur leikhús-tónleika í Iðnó
í kvöld og miðvikudagskvöld. Þar verður
flutt verkið Örsögur eftir Hafliða
Hallgrímsson tónskáld. Hildur
Einarsdóttir ræddi við Hafliða um
verkið, sem byggist á furðusöfflim eftir
rússneska rithöfundinn Danííl Kharms.
sem ég þáði. íbúð mannsins var
óvenjuleg. A veggjum vai' mikið af
málverkum og flest voru þau frá
Rússlandi,“ rifjai' Hafliði upp. „Við
urðum góðir vinir upp frá þessu.
Síðar sagði hann mér frá verkum
Danííls Kharms og lánaði mér sög-
urnar eftir hann. Eg las þær en
setti svo ofan í skúffu og geymdi
þar, því ég vissi þá strax að ein-
hvem tímann myndi ég nota þær í
eins konai' músíkleikhúsverk.
Þegar ég var beðinn að semja
tónleikhúsverk fyrir Northlands
Festival í Thurso (Þjórsá) ákvað ég
að nota nú sögurnar eftir Kharms.
En auk þess að semja verkið stjóm-
aði ég uppsetningu þess og málaði
leiktjöldin.“
„Listin er skápur“
„Ég hef miklar mætur á þessum
rússneska höfundi,“ segir Hafliði og
ORSÖGUR em upphaflega
samdar iyrir Northlands
Festival í Skotlandi en höf-
undurinn, Hafliði Hallgrímsson, er
búsettur þar í landi. Verkið er þannig
uppbyggt að sögumaður fer með
textann með tilheyrandi látbragði.
Eftir hverja sögu kemur Hafliði með
sína eigin örsögu í tónum sem lifir
sjálfstæðu lífí og er í vissri mótsögn
við fáránleika sagnanna.
Hafliði er kominn hingað til lands
til að setja verkið upp í Iðnó og
ræddum við um aðdragandann að
því að hann valdi þessar rússnesku
sögur sem efnivið í tónleikhúsverkið.
„Það var í kringum 1970 eftir tón-
leika í Edinborg - ég man að það
var mikil þoka þetta kvöld - að til
mín kemur maður sem kynnir sig
og spyr hvort ég sé kannski skyldur
ljóðskáldinu Jónasi Hallgrímssyni.
Hann bauð mér heim í kaffi til sln,
LISTIR
HAFLIÐI Hallgrímsson, höfundur tónleikhúsverksins Örsagna.
Morgunblaðið/Þorkell
fer að segja frá höfundinum, Danííl
Kharms, sem hann segir um margt
mjög óvenjulegan. „Hann hafði
gaman af því að klæðast sem Sher-
lock Holmes þegar hann las upp
sögm- sínar. Þegar hann hóf flutn-
inginn steig hann iðulega út úr
klæðaskáp. Eitt mottóið í listahópn-
um sem hann tilheyrði var: „Listin
er skápur". Hann kom einnig fram
uppi á húsþaki og flutti þaðan sögur
sínar. Hann samdi sögur og ljóð fyr-
ir börn og vann í húsi sem var kall-
að Bókahúsið. I íbúð hans var stofu-
orgel sem hann lék oft á. Fyrir ofan
það var skilti sem á stóð: Hér leik-
um við aðeins Bach.
Eitt sinn samdi hann Ijóð um
mann sem fór út úr húsi. Nokkrum
dögum síðar fór hann út úr eigin
húsi og sást aldrei aftur. Þetta var
skömmu eftir að síðari heimsstyrj-
öldin skall á. Var hann tekinn til
fanga og mun hafa dáið úr hungri í
sjúkrahúsfangelsinu.“
Ætlunin að
skemmta fólki
Hafliði segir að verkið Örsögur
hafi einnig verið sýnt í Grikklandi á
eynni Paxos og þar hafí skólastjór:
inn á staðnum verið sögumaður. I
október í fyrra var verkið flutt í
Iðnó og nýlega aftur í Skotlandi í
nýrri uppfærslu. Hann er spurður
að því hvemig verkinu hafi verið
tekið?
„Það hefur fengið góðar viðtökur
þar sem það hefur verið sýnt og
það má þakka sögunum. Sögur
Kharms eru í anda fáránleikans.
Hann var trúhneigður maður og
kemur það fram í sögum hans. Þar
er líka að finna auðugt tilfinningalíf
og kemur kaldhæðnin þar nokkuð
við sögu, einmanaleikinn, sorgin og
vonleysið. En í öllum sögunum er
húmor sem er einlægur og tær, og
lýsir þrátt fyrir allt vissri bjart-
sýni.“
Um tónlistina sjálfa vill Hafliði
ekki fjölyrða en segir hana frekar
alvarlegs eðlis og í vissri mótsögn
við sögur Kharms. „Örsögum er
ætlað að skemmta fólki en í verkinu
tvinnast saman gaman og alvara,“
segir hann að endingu.
Textann í tónleikhúsverkinu
flytja Jóhann Sigurðarson leikari
og Signý Sæmundsdóttir sópran.
Aðrir flytjendur eru Zbigniew Dub-
ik, fiðla, Guðni Franzson, klarinett,
Hávarður Ti-yggvason, kontrabassi,
Þorsteinn Gauti Sigurðsson, píanó,
og Steef van Oosterhout, slagverk.
Árni Bergmann þýddi textann.
FÁRÁNLEIKINN
GRIMMUR OG
HLÁLEGUR
Saga rússneskra bókmennta á
sovéttímanum geymir margar furður
og verk Danííls Kharms eru með þeim
merkilegri, segir Arni Bergman í grein
um örsögur skáldsins sem upp er risið
til athygli og virðingar.
DANÍÍL Kharms var einn þeirra
höfunda sem lifðu á jaðri hins
leyfilega og fengu ekki birt nema
hluta verka sinna á dögum
strangrar ritskoðunar og tor-
tryggni í garð þeirra sem viku af
alfaraleið. En er nú upp risinn til
athygli og virðingar og fara verk
hans víða: nú síðast hefur Hafliði
Hallgrímsson samið tónlist sem
fylgir tólf örsögum hans í flutn-
ingi Jóhanns Sigurðarsonar leik-
ara og Caputhópsins.
Framúrstefna á Stalínsdögum
Danííl Júvashov hét hann og
tók sér dulnefnið Kharms. Hann
var fæddur árið 1905 í Pétursborg
og á miðjum þriðja áratugnum fer
hann að láta að sér kveða á
skáldakvöldum framúrstefnu-
hópa. A þeim tíma var enn ekki
búið að smala sovéskum höfund-
um inn í eitt rithöfundasamband
undir pólitískan aga og stefnuskrá
og bókmenntaflóran furðu fjöl-
skrúðug. Kharms gekk árið 1927 í
einn af nokkrum hópum tilrauna-
fúsra skálda sem kallaði sig Ober-
iu. En nú var skammt til
stalínískrar frosthörku í menning-
armálum - upp úr 1930 voru
Oberiuskáld sökuð um að afvega-
leiða lesendur frá nytsamlegum
verkefnum og hugsunum með
meiningarlausum kveðskap.
Kharms og einn félaga hans voru
handteknir fyrir þær syndir og
sendir í útlegð til borgarinnar
Kúrsk. Þar var Kharms þó ekki
lengi - enn var tími hinna miklu
hreinsana ekki hafinn. En um
þetta leyti sér hann þann kost
vænstan að skrifa einkum furðu-
sögur fyrir börn. Ritskoðunin rak
marga sovéthöfunda til að semja
barnabækur: þar var enn svigrúm
fyrir hugarflug og ævintýralegar
uppákomur - og sá sem skrifar
fyrir börn leggur sjálfur á sig rit-
skoðun fremur en hann þurfi að
hlýða beinum fyrirmælum um það
hvað er hollt fyrir fullorðna. Það
voru þessar barnasögur sem voru
svo til hið eina sem kom á prent
eftir Kharms í Sovétríkjunum -
allt þar til upp úr 1962 að aðrir
textar fóru að slæðast inn í tíma-
rit og safnrit. Kharms bjó þessi ár
einatt við sult og seyru og hungur
er snar þáttur í verkum hans.
Hann komst hjá hreinsununum
miklu 1936-38 en var handtekinn í
Leníngrad skömmu eftir að Þjóð-
verjar réðust á Rússland sumarið
1941, sakaður um að hafa grafið
undan baráttuþreki manna með
uppgjafartali. Talið er að hann
hafi dáið úr hungri í fangelsis-
sjúkrahúsi árið 1942.
Róttækt niðurrif
Þegar Andrej Sínjavskíj velti
því fyrir sér í grein sem skrifuð
var árið 1973 hvað megi sovéskum
bókmenntum helst til hressingar
verða segir hann sem svo:
„Nú um stundir set ég traust
mitt á draumóralist, sem tekur
fremur mið af tilgátu en tilgangi,
list þar sem hið gróteska leysir af
hólmi raunsæislega lýsingu
hvunndagsleikans. Slík list mundi
hæfa best anda okkar tíma. Megi
hugarfóstur Hoffmanns og
Dostojevskíjs, Goya, Chagalls og
Majakovskíjs ... kenna okkur að
vera sannorð með aðstoð hins fá-
ránlega og ímyndaða“. Þessi lýs-
ing á um margt vel við verk
Danííls Kharms. Vissulega fer því
fjarri að þau megi kalla raunsæis-
lega lýsingu hvunndagsleikans.
Þau eru líka óralangt frá þeirri
skyldubjartsýni sem menning-
arpólitík sovéska ríkisins reyndi
að halda til streitu - ekki síst á
þeim Stalínstímum sem Kharms
lifði. Kharms skrifaði fyrst og
fremst stutta texta, örsögur, leik-
þætti. I leit að fyrirmyndum að
verkum hans og skyldum fyrir-
bærum má víða bera niður: Þar
finnum við skopkviðlinga Kozmu
Prútkovs (sem þrír háðskir rúss-
neskir höfundar á nítjándu öld
bjuggu til og ortu í orðastað
hans), örsögur Tsjekhovs, kveð-
skap fútúrista um og eftir bylting-
una, skopádrepur Zoshenkos um
nýbakaða sovéska smáborgara og
reglugerðaþræla. Einnig má til
nefna Lewis Carrol (Lísa í Undra-
landi) sem og dadaista, súrrea-
lista og þöglar gamankvikmyndir.
Um leið má halda því fram að
verk Kharms vísi til ókominna tíð-
inda í bókmenntum: til leikhúss
fáránleikans og til allsherjar nið-
urrifs á bókmenntategundum, til
þeirrar „afbyggingar" sem menn
hafa svo mjög haft milli tanna á
síðari árum.
I Kharms vakir óstýrilátur per-
sónuleiki sem fussar og sveiar
skynsamlegri meðalhegðun og
uppbyggilegu hugarfari. I
minniskompum hans má finna at-
hugasemdir eins og þessa hér:
„Mér er illa við börn, gamla karla
og kerlingar og þetta skynsama
miðaldra fólk. Það væri ansi
grimmt að eitra fyrir börnin - en
andskotinn hafi það, eitthvað
verður að gera við þau. Ég virði
aðeins ungar hressar og glæsileg-
ar konur en tortryggi afganginn
af mannkyninu... Og hvað er
svona merkilegt við blóm? Maður
finnur miklu betri ilm milli kven-
fóta. Hvorutveggja er hrein nátt-
úra svo enginn skal dirfast að
hneykslast á orðum mínum“.
Slíkur maður hefði hvar sem
væri verið talinn vafagepill og
háskalegur guðsótta og góðum
siðum. Og þegar hann játar líka
að hann láti sig það aðeins varða
„sem hefur enga hagnýta merk-
ingu, (hann) hafi aðeins áhuga á
lífinu í fáránleika þess“, þá má
geta nærri að hann er utangarðs í
því sovéska samfélagi sem vildi
gera rithöfunda að „verkfræðing-
um sálarinnar" í þágu áforma rík-
isins og jákvæðs uppeldis þegn-
anna. Aðferð Kharms er útsmog-
in, og gerir einatt gys að sjálfri
sér svo það er ekki einfalt mál að
skoða tengsl texta hans við þann
veruleika sem þeir eru sprottnir
úr. En þar fer töluvert fyrir leik
að sovéskum tíðindum og málfari
- eins og í örsögunni um Tíka-
kejev og Koratygin sem lentu í
hár saman út af því hve lengi síð-
arnefndur hafði beðið eftir hinum
meðan sá fór út í búð:
„Þessi orð æstu Koratygin svo
mjög að hann lokaði annarri
nösinni með fingri, en snýtti sér á
Tíkakejev úr hinni nösinni. Þá tók
Tíkakejev stærstu gúrkuna upp
úr tuðru sinni og lamdi Koratygin
með henni í hausinn. Koratygin
greip höndum um höfuð sér, datt
niður og dó. Mikið eru þeir faimir
að selja stórar gúrkur í búðunum
nú til dags.“
Hér fer margt saman: fárán-
leiki, svartur húmor, laumuleg til-
vísun í afreksfréttir af sovéskum
landbúnaði (gúrkurnar alltaf að
stækka!) - og svo stef sem er
mjög áleitið í samtíma Kharms og
síðar: ástæðulaust ofbeldi, skyndi-
leg og fáránleg óhöpp sem alls
staðar bíða eftir mér og þér. Svip-
að er uppi á teningnum í sögunni
um Kalúgín sem dreymir á víxl í
fimm sólarhringa að hann sitji á
bak við runna og framhjá gangi
lögreglumaður eða að hann sjálf-
ur feli sig inni í runnum meðan
löggan gengur framhjá. Eftir
þessar hremmingar er Kalúgín
svo horaður að hann verður að
binda á sig stígvélin með snæri og
þegar heilbrigðiseftirlitið fer á
milli íbúða og sér hann:
„þá var hann lýstur skaðlegur
hreinlæti og skipaði nefndin hús-
félaginu að henda Kalúgín út með
ruslinu. Kalúgín var brotinn sam-
an í tvennt og honum hent eins og
öðru rusli“.
Danííl Kharms lifði einmitt þá
tíma þegar enginn veit hvenær ég
er að fela mig fyrir löggunni eða
hvenær löggan felur sig fyrir mér
og mönnum „var hent eins og
öðru rusli“. Sömu tíma og annar
merkur Rússi, Míkhaíl Búlgakov,
sem í mikilli skáldsögu, Meistar-
inn og Margi'ét, dregur upp
gróteska mynd af fáránlega
spilltri og óttasleginni samtíð. Og
blandar hana voninni um listina
sem lifir af, um skáldið sem ekki
bregst sjálfu sér og um handritið
merkilega sem allir héldu að væri
bannað og brennt en er samt risið
úr ösku.