Morgunblaðið - 08.06.1999, Blaðsíða 36

MORGUNBLAÐIÐ
36 ÞRIÐJUDAGUR 8. JÚNÍ 1999
MENNTUN
Upplýsingasamfélagið Blikur eru á lofti um að íslendingar nái ekki að nýta sér möguleika upplýsingasam-
félagsins sem skyldi m.a. vegna þess að bókasöfn hafa ekki fé til að kaupa aðgang að gagnasöfnum. María
Hrönn Gunnarsdöttir setti sig inn í skýrslu nefndar sem fjallaði um aðgang að gagnagrunnum.
Tafarlaus
aðild að
gagnasöfnum
• Bókasöfn starfí saman og semji um að-
gang á landsvísu
• Þjóðin kann ekki að nota upplýsinga-
tæknina sem skyldi
FRAMTÍÐARSÝN ríkis-
stjómar íslands, þ.e.a.s.
þeirrar sem nýfarin er frá
völdum, um upplýsinga-
samfélagið er að íslendingar verði í
fararbroddi þjóða heims við nýtingu
upplýsingatækni í þágu bætts
mannslífs og aukinnar hagsældar.
Forsenda þess er þá að sjálfsögðu
að þeir hafí aðgang að bókfræðileg;
um gagnasöfnum á rafrænu formi. í
skýrslu nefndar um aðgang bóka-
safna, stofnana og einstaklinga að
erlendum og innlendum gagnasöfn-
um, sem menntamálaráðherra skip-
aði fyrir ári og lauk störfum fyrir
skömmu, segir að bókasöfnum
landsins hafi reynst það erfítt og þá
ekki síst vegna fjárskorts. íslend-
ingar stunda fjölbreytt fræðasvið
rétt eins og aðrar þjóðir og þurfa á
fjölbreyttu úrvali af gagnasöfnum
að halda. Við stöndum því enn og
aftur frammi fyrir vanda fámennrar
þjóðar þar sem tiltölulega fáir ein-
staklingar nota sér hvert gagnasafn
en geta ekki án þess verið viiji þeir
hafa sömu tækifæri og starfsbræð-
ur þeirra meðal fjölmennra þjóða.
Óttast að þjóðin dragist aftur úr
Sólveig Þorsteinsdóttir, fram-
kvæmdastjóri upplýsingadeildar
Viðskiptaháskólans í Reykjavík og
formaður nefndarinnar, segir að
bókasafnsfræðingar, sem hafa
fylgst með þróun þessara mála, ótt-
ist að samkeppnisstöðu þjóðarinnar
sé ógnað og að framþróun í vísind-
um og tækni verði ekki sem skyldi
ef íslenskir vísinda- og fræðimenn
og nemendur og kennarar í skólum
landsins hafí ekki aðgang að upplýs-
ingum í sama mæli og starfsbræður
þeirra og -systur meðal annarra
þjóða. Tækniþekkingin og tækja- og
hugbúnaður er fyrir hendi en tölu-
vert skortir á að þjóðin kunni að
nota hana auk þess sem aðgangur-
inn að gagnasöfnunum er tiltölulega
takmarkaður enn sem komið er.
Skipað var í nefndina síðastliðið
vor og sátu í henni auk Sólveigar,
Jón Þ. Þórhallsson framkvæmda-
stjóri og bókasafnsfræðingarnir
Andrea Jóhannsdóttir deildarstjóri
og Sigrún Magnúsdóttir yfirbóka-
vörður. Var nefndinni ætlað að gera
yfirlit yfir þau gagnasöfn sem æski-
legt væri að semja um aðgang að og
gera grein fyi'ir tæknilegum út-
færslum í sambandi við tengingar
við viðkomandi gagnasöfn. Þá átti
nefndin að leggja fram tillögur um
hvernig staðið skyldi að samninga-
gerðinni og gera grein fyrir þeim
kostnaði sem búast mætti við að
yrði samfara samningunum. Hún
átti einnig að gera tillögur að með
hvaða hætti væri hægt að fjár-
magna verkefnið.
Gagnagrunnum og rafrænum
tímaritum raðað í forgangsröð
„Búið er að leggja gífurlega
mikla fjármuni í þessi mál á Norð-
urlöndunum," segir Sólveig. „Finn-
ar hafa t.d. lagt milljarða til upplýs-
ingamála," segir hún og lætur í
veðri vaka að þeir séu komnir
lengst Norðurlandaþjóða í að koma
upplýsingum á framfæri. „Þeir hafa
komið upp rafrænu bókasafni á
Netinu, sem er aðgengilegt fyrir
alla landsmenn. Þar hafa Finnar
aðgang að bæði gagnagrunnum og
Morgunblaðið/Þorkell
EF SAMIÐ er á landsvísu um aðgang að gagnasöfnum minnka líkur mjög á því að þjóðin skiptist í tvo hópa,
þá sem kunna og þá sem kunna ekki á upplýsingasamfélagið, segir Sólveig Þorsteinsdóttir.
rafrænum tímaritum og þar geta
þeir fengið upplýsingar um hvar
þeir geta nálgast upplýsingar á
Netinu. Þeir eru komnir með fast
starfsfólk í þetta verkefni, tækni-
fólk, bókasafnsfræðinga og fólk
sem vinnur markvisst við það að
semja við seljendur gagnagrunna.
A hinum Norðurlöndunum er þetta
ekki eins skipulagt og misjafnt
hvort það er ríkið sem gi-eiðir og þá
hvaða hluta eða hvort það eru bóka-
söfnin sem standa straum af kostn-
aðinum.“
Að sögn Sólveigar leggur nefndin
til að ríkið taki að sér að greiða all-
an kostnað vegna ákveðinna gagna-
grunna og var það t.d. gert þegar
menntamálaráðherra samdi fyrir
hönd íslensku þjóðarinnar við að-
gang að Eneyelopædea Britannica.
„Sá samningur er eins konar hliðar-
afurð af störfum nefndarinnar,"
segir Sólveig. „Þeir gerðu okkur
svo gott tilboð að við fórum fram á
það við menntamálaráðherra að til-
boðinu yrði tekið. Við erum fyrsta
þjóðin sem gerir samning á lands-
vísu við grunninn en fram að þessu
höfðu einstakir skólar og fyrirtæki
gert sérsamninga um aðgang."
Ýmsir fleiri gagnagrunnar, sem
nefndin telur mikilvæga og ná yfir
mörg fræðasvið, eru á lista yfir
gagnagrunna, sem æskilegt er að
semja um aðgang að með sama
hætti og Encyclopædeu Brittanicu.
Kostnaður við aðra gagnagi’unna
og rafræn tímarit yrði ef farið verð-
ur að tillögu nefndarinnar aftur á
móti greiddur af bókasöfnunum
sjálfum en ríkið sæi um og bæri
kostnað af samningagerðinni. Er þá
miðað við að bókasöfnin segðu upp
áskriftum af prentuðum tímaritum,
sem nú er áætlað að séu keypt fyi’ir
um 75 til 100 milljónir króna á ári.
„Reynslan hefur sýnt að rafræn
tímarit eru 10-25% dýrari en prent-
uð tímarit," segir Sólveig og bætir
við að á móti komi að tímarit á raf-
rænu formi séu aðgengilegri en
tímarit prentuð á pappír. Prentuð
tímarit berast t.d. ekki til bóka-
safna fyrr en nokkru eftir að þau
koma út en þau rafrænu er hægt að
lesa samdægurs. Þá eru rafræn
tímarit með tengitexta sem flýta
mjög fyrir mönnum vilji þeir finna
aðrar greinar um sama eða skyld
málefni.
Má ekki bíða
Rafræn tímarit eru afar mörg að
tölu þannig að velja verður úr
hvaða tímarit verða keypt og hver
ekki. „Bókasafnsfræðingar við
sænsku bókasöfnin könnuðu hvaða
tímarit voru keypt til landsins og
gerðu síðan samninga fyrir hönd
allra bókasafna í landinu um kaup á
ákveðnum pakka af rafrænum
tímaritum. Ef ákveðið bókasafn
hafði áhuga á að kaupa tímarit sem
ekki var innan pakkans varð það að jj
semja sérstaklega við dreifendur
þess,“ segir Sólveig og bætir við:
„Það er gífurleg vinna fólgin í því
að halda utan um alla þessa samn-
inga, vefslóðir, viðhald og upplýs-
ingagjöf og einstök bókasöfn hafa
ekki bolmagn til þess. Þess vegna
er hagkvæmara að bókasöfn starfi
saman og semji um aðgang á lands-
vísu. Þetta samstarf er kallað ?i
consortiu innan upplýsingafræðinn-
ar. Samningarnir eru flóknir og '■
misjafnir og það þarf að huga að p
þáttum á borð við höfundarrétt og
hverjir eigi að fá aðgang. Síðan þarf
starfsfólk eins og tæknifólk, bóka-
safnsfræðinga, kennara sem koma
upplýsingunum á framfæri við not-
endur, hjálpa fólki að greiða úr
tæknilegum vandamálum og kenna
þeim á grunnana auk sérfræðinga
til að viðhalda samningunum.
Ég hef á tilfinningunni að við sé- 1
um u.þ.b. tveimur árum á eftir hin-
um Norðurlöndunum í þessum mál- p
um. Við verðum að hefjast handa
núna!“
Frá skæði til
TÖLVUNOTKUN er útbreidd á íslandi en það þarf að kenna fólki, sér-
staklega þeim sem eru hræddir við tölvur, á tæknina. Þar gegna bóka-
söfnin stóru hlutverki, segir Jón Þór Þórhallsson.
EITT af mörgu sem Jón Þór Þór-
hallsson hefur verið að fást við
síðan hann lét af störfum sem for-
stjóri SKÝRR fyrir hálfu þriðja
ári er tengt upplýsingasamféíag-
inu og þróun þess. Hann hefur
m.a. veitt ráðgjöf í Eystrasalts-
löndunum og í Suður-Afríku í
gegnum fyrirtæki sitt European
Consulting Partners og hann hef-
ur komið að þessum málum fyrir
íslands hönd innan Evrópusam-
bandsins. Þá átti hann sæti í
nefndinni um aðgang bókasafna,
stofnana og einstaklinga að er-
lendum og innlendum gagnasöfn-
um þar sem hann var tilnefndur
af Rannsóknarráði Islands en,
eins og hann segir, fyrst og
fremst sem hinn upplýsti notandi
upplýsingatækninnar.
„Ein af áætlunum Evrópusam-
bandsins er svokölluð Info 2000
og fjallar m.a. um það sem á
ensku hefur verið kallað from
scribe to screen eða að flytja upj)-
Iýsingar frá pappír yfir á skjá. Is-
lendingar taka þátt í henni," segir
Jón Þór, sem í upphafi samtals
okkar leggur á borðið ljósrit af
skinnhandriti frá því fyrir 16. öld,
því næst bók þar sem framtíðar-
sýn annarrar ríkisstjórnar Davíðs
Oddssonar um upplýsingaþjóðfé-
lagið er prentuð og loks farsím-
ann sinn. „Fyrst fórum við frá
skæði til pappírs. Það var þegar
prentlistin var fundin upp um
1550. Nú erum við að fara frá
pappír yfir á skjá,“ segir hann og
undirstrikar um leið hversu stórt
skref mannkynið er að stíga.
Sýnir það sem koma skal
Info 2000 tengist MIDAS-netinu
á íslandi. MIDAS er samstarfs-
verkefni Samtaka iðnaðarins,
Samstarfsvettvangs íslenskra
tölvu- og fjarskijitanotenda,
skammstafað SITF, og fleiri.
Þessir aðilar stofnuðu MIDAS-
netið, sem hefur það að markmiði
að Islendingar séu í takti við það
sem er að gerast annars staðar í
þessum málum. MIDAS stofnar til
samstarfs fyrirtækja um marg-
miðlunarverkefni og hvetur þau
t.d. til að taka þátt í útboðum og
skjás
samstarfsverkefnum með öðrum
þjóðum, sem m.a. lúta að því að
færa gögn af pappír og yfir á
skjáinn.
„MIDAS-netið er eins og plötu-
snúður sem heldur þessu gang-
andi og það er í stöðugum
rekstri." Með orðum sínum
hnykkir Jón Þór á því að það sé
rétt sem forsætisráðherra sagði í
nýársræðu sinni að íslenska upp-
lýsingasamfélagið sé útflutnings-
vara.
En snúum okkur að nefndinni
um aðganginn að gagnasöfnum.
„Ég álít að bókasafnsfræðingarn-
ir í nefndinni hafi unnið ákaflega
gott starf. Þeir hafa skoðað þarf-
irnar, hvað það er sem fólk hefur
áhuga á og þá mismunandi hópar
fólks, hvaða rit á tölvutæku formi
eru í framboði, hvað þetta kostar
og hvernig skipulaginu skuli hátt-
að,“ segir Jón Þór.
„Og svo er það þetta skemmti-
lega afsprengi nefndarstarfsins
sem er áskriftin að Encyclopædea
Brittanica,“ minnir hann á. „Við
sjáum strax margföldunaráhrifin
af samningnum því nú getur fólk
t.d. tengst Brittanicu í gegnum
vef Morgunblaðsins. Þetta er eins
og snjóbolti, hann er lítill í upp-
hafi en þegar hann fer að rúlla
stækkar hann hratt. Fólki finnst
þetta svolítið flókið en það þekkir
Brittanicu og það ber ákveðna
virðingu fyrir henni. Núna er hún
á Netinu og það sýnir það sem
koma skal. Fólk getur nálgast
hvaða upplýsingar sem er,
hvenær sem er og hvaðan sem er,
svo framarlega sem það hefur
skjátæki og tengingar. Og
Encyclopædea Brittanica er ekki
einu sinni gefin út á bók lengur.
Eftir að einu sinni er búið að setja
bók á rafrænt form þarf ekki ann-
að en að bæta við hana upplýsing-
um eftir því sem þurfa þykir,“
segir Jón Þór.