Morgunblaðið - 10.07.1999, Blaðsíða 36

V 36 LAUGARDAGUR 10. JÚLÍ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
______________UMRÆÐAN
V erðhækkanir
að undanförnu
AÐ UNDANFÖRNU hafa orðið
talsverðar hækkanir á verði vöru
og þjónustu. Einkum hafa það ver-
ið stjómvöld, bæði ríki og sveitar-
félög, auk fyrirtækja á fákeppnis-
markaði, sem þar hafa gengið
harðast fram. Þessar hækkanir
hafa verið rökstuddar á ýmsan
^máta. Tryggingafélögin fela sig á
bak við ný skaðabótalög og hafa
dembt yfir á neytendur miklum
hækkunum á iðgjöldum skyldu-
trygginga ökutækja. Olíufélögin
hafa hækkað bensínverð á stuttum
tíma í þrígang og bera stjómvöld
allavega ábyrgð á einni þeirra. Og
Reykjavíkurborg réttlætir 20-30%
hækkun á fargjöldum strætisvagna
með því að fargjöld hafi verið
óbreytt í fjögur ár.
Hækkanir á
bifreiðatryggingum
Samkvæmt upplýsingum Neyt-
endasamtakanna em tjónabætur
lægri hér á landi borið saman við
aðrar Norðurlandaþjóðir. Þrátt
fyrir það em iðgjöld skyldutrygg-
inga á bílum hærri hér en hjá öðr-
um Norðurlandaþjóðum. Þetta
vekur að sjálfsögðu upp ýmsar
spurningar. Er líkamstjón vegna
árekstra hér á landi svona miklu
meira en í nágrannalöndum okkar?
Em íslenskir ökumenn svona mikl-
ir klaufar í samanburði við frænd-
ur okkar á öðram Norðurlöndum?
Þetta em spumingar sem trygg-
ingafélögin verða að svara.
En það em fleiri spurningar sem
Hækkanir
Auk þess sem þessar
hækkanir koma illa við
neytendur telur Jó-
hannes Gunnarsson
sýnu verst að verið sé
að skrúfa upp gamla
verðbólguhugsunar-
háttinn.
vakna og sem neytendur vilja fá
svör við. Sú mikilvægasta er
>
%

ISLENSKT MAL
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
1013. þáttur
STURLA Þórðarson
(1214-1284) var snillingur. Hann
var jafnvígur á bundið mál sem
laust og hann var líka lífs-snill-
ingur (og er þá síst átt við þess
konar frík sem kalla sig
,,livskunstner“).
Hér í blaðinu birtist iyrir
skömmu brot úr Hrafnsmáium
Sturlu, en það er lofkvæði um
Hákon gamla Hákonarson. Mig
langar til að taka hér upp fyrri
vísuna sem í blaðinu kom. Hún
er gott dæmi um snilld Sturlu.
I 864. þætti (31. ágúst 1996)
reyndi ég að gera ofurlitla grein
á málahætti. Til er af honum af-
brigðið haðarlag, og rifjaðist
þetta upp fyrir mér, þegar ég sá
vísuna í blaðinu. Hún verður
letmð hér með gömlu lagi til
þess að nálgast höfundinn betur:
Glumði á gjalfrtömðum
Gestils skeiðhestum
eldr of allvaldi
ægis nafnfrægjum;
skein af skautvænum
skeiðum brimleiðar
sól of sigdeili
snotran óþrotlig.
Vísan er alregluleg undir háð-
arlagi, en það verður til með því
að setja hendingar (rímorð)
dróttkvæðs háttar inn í mála-
hátt.
Gestill er sækonungur, enda
ætlar skáldið að lýsa skipi kon-
ungs. Skeiðhestar sækonungsins
era auðvitað ekki venjulegir fák-
ar. Farkostur Gestils er skip.
Þessir skeiðhestar vom að vísu
tamdir, eins og vera ber, en þeir
vom gjálfurtamdir. Gjálfur er
sjór eða sjávarhljóð, sbr. sækon-
ungsheitið Gylfi, og það, að eitt-
hvað gengur gylfrum, þegar
það gengur upp og ofan. Skipin
vom gjálfurtamin, sjóvön. Á
þeim var svo mikið gullskraut
hjá þessum víðfræga konungi
(Hákoni gamla) að það bókstaf-
lega glumdi í því. Ægis eldur er
gull, allt frá því er Rín bar Fáfn-
isarf á haf út. Og í seinni hlutan-
um segir að aldrei slokknaði
gullsljóminn frá hinum segl-
prúðu skipum í flota konungsins.
Þetta var glæsileg sigling. Eig-
um við svo ekki til gamans að sjá
hvernig Finnur Jónsson þýddi
þetta á dönsku:
„Guldet klang pá de sovante
skibe omkring den navnkundige
fyrste; en aldrig slukket guld-
glans skinnede fra de
sejlsmukke skibe omkring den
kloge kriger.“
Og svo skulum við hlusta á
músíkina í annarri vísu úr sama
kvæði. Eg held við kröflum okk-
ur fram úr merkingunni:
Stóð af stórráðum
stýri brimdýra
ógn of úrþvegnar
jarðirvestrgarða.
Færðu hjálmhirða
hausa friðlausir
jöfri ósvífrum
óttarándróttar.
Sturla orti af sömu snilldinni
með hvaða bragarhætti sem
hann vildi. Hér er ein vísa úr
Hákonarkviðu með kviðuhætti,
og verður brennuæði manna
ekki betur lýst:
Svalg hvert hús
heitum munni
viðar hundr
Verma byggðar
oksvipkárr
selju rakki
of garðshlið
grenjandi fór.
★
Sturla Þórðarson var sem
sagt engu minni snillingur á
bundið mál en laust. En ein-
hvem veginn finnst mér að
þetta hafi gleymst á áram áður.
Var mér ekki kennt þetta? Eða
var ég svona vondur nemandi?
Auðvitað lagði nokkurn skugga
af fóðurbróðurnum Snorra yfir
Sturlu. En Sturla var bara
betra ljóðskáld en Snorri. Menn
létu víst að því liggja að kvæði
Sturlu væm ekki frumleg, þótt-
ust jafnvel finna enduróm og
orðastælingar úr Arinbjarnar-
kviðu. Nú hefur Matthías Jo-
hannessen skáld og ritstjóri
fært að því skemmtileg rök og
gild, að Sturla kunni sem best
að hafa ort Arinbjarnarkviðu
sjálfur, eða þá Ólafur hvítaskáld
bróðir hans, annar snillingurinn
sem ég vissi fátt um fram eftir
árum.
íslendingasaga Sturlu er á
köflum heldur strembið verk og
ekki jafn-skemmtilegt og
Heimskringla, en fyrir löngu
hafa menn þó áttað sig á snilld
bestu kaflanna, eins og lýsing-
unni á drápi Vatnsfirðinga, Ör-
lygsstaðabardaga með óviðjafn-
anlegum eftirleik (og forleik).
Eða, þegar hæst rís, frásögninni
af Flugumýrarbrennu, sömu-
leiðis með frábærum forleik og
eftirleik.
Eg get nefnt ýmsa menn frá
síðari tímum sem að nokkru
hafa rétt hlut Sturlu, en enginn
hefur gert það af þvílíkum skör-
ungsskap sem Matthías Johann-
essen, og fer þar saman lær-
dómur og skáldleg hugkvæmni,
og dirfska. Sjá Bókmenntaþætti
(Rvík 1985).
★
Sturla Þórðarson var ófeigur.
Hann náði sjötugsaldri á Sturl-
ungaöld og var þó alstaðar þar
sem stórir atburðir urðu og lífs-
háskinn var mestur. Hann lifði
af. Hann var það sem Englend-
ingar kalla surviver. Hann var í
Apavatnsför. Hann var á Ör-
lygsstöðum. Hann var á Flugu-
mýri. Hann barðist grjóti á
Þveráreymm. Hann gekk út í
opinn dauðann á fund Hákonar
gamla, en það var óvart Hákon
sem dó. Síðan töfraði Sturla
Magnús Hákonarson konung, og
þó einkum drottningu hans
danska, Ingibjörgu Eiríksdóttur
plógpenings. Sturla Þórðarson
barg lífi sínu með kveðskap og
frásögn sem hann lét frá sér
heyra miklu betur en aðrir
menn. Hann leysti höfuð sitt
með listinni. I formála Sturl-
ungusafnsins er honum reistur
sístæður varði: „Marga hluti
mátti hann sjálfr sjá ok heyra,
þá er á hans dögum gerðust til
stórtíðinda. Ok treystum vér
honum bæði vel til vits ok ein-
urðar at segja frá, því at hann
vissa ek alvitrastan ok hóf-
samastan. Láti guð honum nú
raun lofí betri."
★
Salómon sunnan kvað:
Skorargeir sundreið frá Skólm
til að hitta Torfhildi Hólm,
en hún þrásat við skriftir
oglæriekkilyftir
í bókmenntum ofvirk og ólm.
★
Hjálmari Finnssyni frá Hvilft
ofbýður hvemig enska er stund-
um þýdd orðrétt og vitlaust og
það jafnvel á æðstu stöðum. Þrá-
stagast er á, t.d., að enginn hafi
vitað fyrir hvað Samfylkingin
stæði. Þetta átti að merkja hvaða
stefnu hún hefði. Við Hjálmar,
sem erum þaulvanir smalar, vit-
um vel hvað það merkir í ís-
lensku að standa fyrir.
hvemig farið er með þá
peninga sem trygginga-
félögin láta í svonefnda
bótasjóði? Samkvæmt
upplýsingum sem grein-
arhöfundur hefur aflað
sér, er vinnulag þannig
að þegar tjón verður
vegna áreksturs er
skýrsla send strax til
viðkomandi tryggingafé-
lags. Tryggingafélagið
leggur þegar mat á tjón-
ið og setur peninga í
bótasjóðinn í samræmi
við þetta mat. Það er
hins vegar svo að rétt
innan við helmingur
þessara tjóna verða að
raunvemlegu tjóni og sem trygg-
ingafélögin þurfa að greiða bætur
fyrir. Peningarnir liggja hins vegar
ámm saman í þessum sjóðum og
tryggingafélögin nota þessa fjár-
muni m.a. til að lána bílakaupend-
um og eru þessi lán ekki á lágum
vöxtum. Þannig nýta tryggingafé-
lögin þessa sjóði til að ávaxta vel
sitt pund. I Svíþjóð er miðað við að
gera upp öll tjón innan þriggja ára
og í þeim tilvikum þar sem ekki er
um raunvemlegt tjón að ræða,
renna peningamir til baka og eru
nýttir til að halda niðri iðgjöldum.
Hér á landi virðist vinnulagið vera
með öðmm hætti og leyfa trygg-
ingafélögin sér miklu meira svig-
rúm í þessum efnum en trygginga-
félög í nágrannalöndum okkar
gera. í ljósi þessa er eðlilegt að
Fjármálaeftirlitið, sem nú skoðar
hækkanir tryggingafélaganna,
upplýsi neytendur um hvemig
þessu er háttað hér á landi.
Bensínhækkanir
Það kom verulega á óvart þegar
ríkisstjóm stöðugleikans, með fjár-
málaráðherra í broddi fylkingar,
stóðst ekki mátið að hækka opin-
berar álögur á bensín, sem þó vom
ærið nógar fyrir. Og olíufélögin
hafa ekki látið sitt eftir liggja og
hafa hækkað verð þrisvar sinnum
frá síðustu áramótum. I tvö síðustu
skiptin hafa hækkanimar verið
réttlættar með hækkandi heims-
markaðsverði. I fyrra tilvikinu var
hækkunin rökstudd með því að
heimsmarkaðsverð á olíu hafi rokið
upp vegna loftárása á Júgóslavíu.
Það vakti því sérstaka athygli að
síðasta hækkun kom til fram-
kvæmda þegar loftárásunum hafði
verið hætt. Neytendur standa hins
vegar frammi fyrir því að frá ára-
mótum hefur verð á bensíni hækk-
að um 13,5%.
Það hefur einnig vakið athygli
neytenda að þessar hækkanir hafa
verið jafn miklar hjá öllum olíufé-
lögunum og framkvæmdar á ná-
kvæmlega sama tíma hjá þeim öll-
um. Það má því ljóst vera að olíufé-
lögin hafi haft samráð sín á milli,
þótt vissulega sé það rétt sem full-
trúi Samkeppnis-
stofnunar hefur
sagt, að erfitt sé að
sanna slíkar fullyrð-
ingar. En hvað sem
því líður er allavega
Ijóst að aftur bitnar
fákeppnin á neyt-
endum.
Hækkanir SVR
Stjóm Strætis-
vagna Reykjavíkur
hefur beint þeim til-
mælum til borgar-
ráðs, að það staðfesti
ákvörðun um mikla
hækkun á fargjöld-
um SVR. Eins og
nefnt var hér að framan er 20-30%
hækkun fargjalda réttlætt með að
fargjöld hafi ekki hækkað undan-
farin fjögur ár. Ekki ætla ég að
deila við forráðamenn SVR um
þessi rök. Það er þó ljóst að það
em eingöngu fyrirtæki á fákeppn-
is- eða einokunarmörkuðum sem
geta hagað sér á þennan hátt. Fyr-
irtæki sem starfa á samkeppnis-
markaði eiga aðeins um eitt að
velja, að hagræða, vilji þau halda
velli, enda býður samkeppnin ekki
upp á annað. En SVR hefur einok-
unaraðstöðu og getur því gert það
sem það vill. Hvort þessi aðgerð
verði hins vegar til að auka far-
þegafjöldann skal ósagt látið. Það
er allavega ljóst miðað við þá
stefnu í umhverfismálum og sem
eðlilegt er að taka tillit til, að reyna
að draga úr loftmengun frá einka-
bílum, að ákvörðun stjómar SVR
gengur þvert á slíka stefnu. Þegar
þetta er skrifað liggur ekki ljóst
fyrir hvort borgarráð staðfesti
þessa ákvörðun stjómar SVR, en
vissulega geri ég mér vonir um að
borgarráð hafi vit fyrir stjórn SVR
í þessu máli.
Lokaorð
Auk þess sem þessar hækkanir
koma illa við neytendur, er þó sýnu
verst að hér er verið að skrúfa upp
gamla verbólguhugsunarháttinn.
Það er einfaldlega verið að gefa til
kynna að nú sé í góðu lagi að
hækka verð og það helst ríflega.
Það er sorglegt þegar opinberir að-
ilar ganga fram fyrir skjöldu með
þessum hætti. Ríkisstjóm sú sem
nú situr kennir sig við stöðugleika.
Það er ljóst að þær hækkanir sem
hér hafa verið nefndar, em í engu
samræmi við stefnu ríkisstjómar-
innar. Því vænti ég þess að ríkis-
stjórnin grípi með virkari hætti
gegn þeim hækkunum sem nú
ganga yfir neytendur. Því verður
vart trúað að ríkisstjóm stöðug-
leikans sætti sig við verðbólgu á
nýjan leik, allavega gera neytendur
það ekki.
Höfundur er formaður Neytenda-
samtakanna.
Jóhannes
Gunnarsson
Davíðs vídeó
í Morgunblaðinu í
gær staðfestir upplýs-
ingafulltrúi Landssím-
ans rhf. efnislega rétt-
mæta gagnrýni á sjón-
varpsrekstur Lands-
símans eftir breið-
bandinu, Breiðvarpið.
Upplýsingafulltrúinn
neitar að vanda upp-
lýsingum, en viður-
kennir þó að tekjur
Landssímans af Breið-
varpinu séu hverfandi
og langt því frá að
mæta gríðarlegum
kostnaði við lagningu
breiðbandsins. I öðru
lagi staðfestir hann að
til að drýgja tekjur breiðbandsins
ætli þetta ríkisfyrirtæki að fara að
leigja myndir eftir breiðbandinu (e.
pay pr. view) þótt þeim Lands-
símamönnum þyki vídeóleiga ekki
nógu fínt orð um fínu græjurnar
sínar. Þá boðar upp-
lýsingafulltrúinn að
enn fullkomnari
myndbandaleiga sé
væntanleg hjá ís-
lenska ríkinu, en hana
kýs hann að kalla
Kvikmyndaveitu.
Athyglisvert er að
þeir Landssíma-
menn/sjálfstæðismenn
sjá ekkert athugavert
við að ríkisfyrirtæki í
einokunaraðstöðu noti
milljarða niður-
greiðslu ríkisins til að
ryðja sér til rúms á
fjölmiðlamarkaði með
Breiðvarpinu og síðan
á myndbandaleigumarkaðnum.
Milljarðaoffjárfesting af almannafé
í samkeppnisrekstri finnst þeim
bara alveg sjálfsögð. Þeir reyna að
vísu að skrökva því að þeir hafi
bara sóað einum milljarði í þetta
Helgi
Hjörvar