Morgunblaðið - 29.08.1999, Síða 19

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUD AGUR 29. ÁGÚST 1999 19
hverfis rústir Eiríksstaða. Sumarhús
það sem stendur framan við lækinn í
landi Skriðukots er þeim hinsvegar
óviðkomandi.“ Sá rauði bústaður
blasir nú við allnærri uppgröfnu
rústunum af bæ Eiríks.
Ferðamannastaður
Árni bóndi segir þetta rétt vera,
en hann keypti aftur Stóra-Vatns-
horn. Þau fengu jörðina 1957 eftir
föðurbróður Árna, sem hafði lífstíð-
arábúð þar þessi ár sem Oskar átti
hana, en afi hans hafði áður búið þar.
Þau eru með fjárbú, förguðu kúnum
um 1968 þegar Mjólkurstöðin tank-
væddist. Fóru þá eingöngu út í sauð-
fjárrækt og voru komin með 560 fjár
og búin að byggja útihús fyrir það.
En búið er að éta utan af því í kvóta-
vitleysu og slíku, segir Árni. Fjár-
eign fór allt niður í 330 fjár, en er nú
um 380 og aðeins helmingurinn af
húsunum í notkun. Nóg er samt
grasið sýnilega í Haukadalnum upp
þessai- háu hlíðar og afréttin innaf
mjög grösug. Engin ofbeit þar.
Þá fóru þau að fikta svolítið við
bændagistingu, segir Guðrún. Þegar
flutt var í nýja húsið vildu þau ekki
láta gamla húsið eyðileggjast. „Eg
ætlaði reyndar ekki að standa í
neinu matarstússi, fannst það mikið
mál, en fólk fór að biðja um morgun-
mat og það hefur undið upp á sig
þótt gestir geti eldað sjálfir bæði í
gamla húsinu og bústöðunum, sem
geta hýst samtals hátt í 20 manns.
Þegar horft er út dalinn af svölunum
á húsinu blasa við tvö snyrtileg lítil
hús og sérstakt hreinlætishús með
góðri sturtu, sem þau reistu í fyrra-
sumar. Samkvæmt deiliskipulagi
mega þau reisa þrjú hús í viðbót. Eg
hefi orð á að ekki veiti sjálfsagt af
þegar ferðamannastraumurinn eykst
í Haukadalinn á hátíðarárinu. En
þau eru ekki ákveðin í hvort þau
auka við ferðaþjónustuna. Þarna eru
góð tjaldstæði, sem nýta þá hrein-
lætisaðstöðuna og baðið.
í Vatninu er silungur, eins til
tveggja punda bleikja, og jafnvel
slæðist lax í netin, sem þau mega
leggja vissa daga. Þau geta líka leyft
gestum að renna þar fyrir silung.
Þegar í tal berst að uppi í hlíðinni sé
mikið berjaland, sýnist viðmælanda
sjálfgefið að Guðrún bjóði ferðafólki
upp á silung og kartöflur úr garðin-
um og berjaskyr á eftir. Allt á staðn-
um. Borðskrautið hjá henni er meira
að segja fallegur vöndur í vasa af
þessum blómum sem voru svo al-
geng í görðum við sveitabæi, blár
venusvagn, kornblóm, ilmandi ram-
fang og kerfill. Ekki ónýtt fyrir
ferðafólk að fá slíka þjónustu inni í
rúmgóðum sveitabænum. En Guð-
rún segir ekki í huga sínum að fara
út í slíkt í stórum stíl, við meiri um-
svif kunni það að missa þennan
sveitasjarma og til þess þurfi mann-
skap. Áðeins ein dóttirin af 6 börn-
um býr enn heima og er jafnframt í
skóla. „Kannski yngra fólkið geri
eitthvað slíkt. Það á eftir að koma í
ljós,“ bætir hún við.
Ekki telja þau ólíklegt að mikil
umferð ferðamanna eigi eftir að
verða þarna í framtíðinni. Strax á
þessu ári hafi umferðin aukist um
helming. Öll örnefni úr sögunni eru
þarna og innar í dalnum eru enn bæ-
irnir sem koma við sögu Eiríks
rauða. Ég slæ fram minni kenningu
um mikilvægi Þjóðhildar, sem dró
Eirík í þennan dal. Sá veldur miklu
sem upphafinu veldur. Ekki að furða
þótt Eiríki hafi þótt þröngt um sig á
svo litlu landi Eiríksstaða og allt far-
ið í illindi við nágrannana og hann
hrakinn úr landi. Árni er fljótur að
segja að ekki hafi þurft til að þrengt
hafi að Eiríki, hann hafi verið
ribbaldi fýrir, þótt heimafólk sé ekk-
ert að flíka því við ókunnuga. Þau
segjast ekki vera stolt af honum sem
einstaklingi, en annað með syni
hans. „Hann var mjög ólíkur okkur
sem nú búum hér,“ segir Árni. Þau
fullyrða að bændur í dalnum séu
mjög friðsamir. Sigurður bóndi á
Vatni, sem stungið hefur inn höfðinu,
tekur undir þetta og áréttar að Þjóð-
hildur hafi nú verið frá Vatni, vatns-
endi sé vísast bara lýsingarorð í sög-
unni. Auðheyrt er að öll kunna þau
betur að meta Þjóðhildi.
I Landnámu segir að eftir að þau
Eiríkur settust að á Eiríksstöðum
„felldu þrælar Eiríks skriðu á bæ
Valþjófs á Valþjófsstöðum, en
Eyjólfur saur, frændi hans, drap
þrælana hjá Skeiðsbrekkum upp frá
Vatnshorni. Fyrir þá sök vá Eiríkur
Eyjólf saur; hann vá og Hólm-^
EIRIKSSTAÐANEFND, sem
stofnuð var 1996 af Dalamönnum
undir forustu Friðjóns Þórðar-
sonar, fv. sýslumanns, til að
vinna að uppbyggingu á Eiríksstöð-
um og halda á lofti minningu Leifs
Eiríkssonar, ákvað að reisa þar eft-
irlíkingu af bænum, sem byggðist á
rústum Eiríksstaða, og leitaði því
samstarfs við Þjóðminjasafn til að
kanna hvort einhverjar mannvistar-
leifar væri enn að finna eftir tvær
fyrri rannsóknir á staðnum og
ganga úr skugga um aldur og gerð
minjanna. Því er nú að ljúka og bær-
inn að rísa, sem verður eins að
stærð og lögun og byggist síðan á
annarri þekkingu á
sambærilegum hús-
um, byggingarað-
ferðum og þjóð-
fræðilegum heim-
ildum. Þarna voru
mikil umsvif er
blaðamaður Morg-
unblaðsins kom þar
í fyrri viku, enda
þarf allt að vera til
reiðu og sýnis á
næsta ári og tilbúið
fyrir hin miklu há-
tíðahöld sem þar
eru fyrirhuguð í
ágúst árið 2000.
I rústunum voru
að störfum forn-
leifafræðingarnir
Guðmundur Ólafs-
son og Sigurður
Bergsteinsson frá
Þjóðminjasafni, auk
þess sem banda-
rískir fornleifafræð-
ingar spígsporuðu í
kring með skrýtin
tæki. Guðmundur
Ólafsson sýndi og
útskýrði naktar
tóftirnar af Eiríksstaðabænum, sem
við blöstu:
Hann sagði að í sumar og fyrra-
sumar hefðu þeir verið með upp-
gröft þarna. Aðalrannsóknin var
sumarið 1998. Þá grófu þeir upp
þennan skála sem er á Eiríksstöðum
og allt bendir til að sé frá tíundu öld,
bæði húsagerðin og kolefnisgrein-
ingar. Núna eru fornleifafræðing-
arnir að fara betur ofan í smáatriðin
og hnýta ýmsa lausa enda. I fyrra
fundu þeir að skálinn hefur haft tvö
byggingarskeið og í sumar hafa þeir
verið að átta sig betur á því seinna.
Hann segir að hafi Eiríkur verið til
sé þetta sennilega sá staður sem
hann bjó á. Þar hefur ekkert verið
búið síðan. Tímatalið getur staðist
ágætlega miðað við sögurnar. „Það
sem við getum séð út úr fornleifa-
rannsókninni er að þetta er hús, sem
reist er á 10. öld og búið í skamma
stund.“ Það er endurbætt einu sinni
og rétt eftir að endurbótum var lok-
ið hefur verið flutt úr bænum. „Bær-
inn hefur semsagt verið í eyði í rúm
þúsund ár.
Þarna má sjá vel undirstöðurnar
undir veggina, að innanverðu og ut-
anverðu, 2-3 grjótlög neðst í veggj-
um. Eftir þessu grjóti má nú sjá ná-
kvæmlega hvernig bærinn var. Ein-
kenni á þessum skálum eru boga-
dregnir langveggir og langeldur í
miðjunni. Skálinn er um 12 14 m
langur og 4 metra breiður þar sem
hann er breiðastur um miðjuna.
Skálanum hefur verið skift í þrennt.
Fyrst er anddyri þar sem komið er
inn. Síðan hefur verið þil sem mark-
aði sjálfan skálann. Það er stærsti
hluti vistarverunnar. Þá telja menn
að vestasti hlutinn hafi verið búr.
Ekki hafa fundist neinar leifar inni
nema steinhrúgur þar í hominu.
Guðmundur segir að þar geti hafa
verið sár, sem eru keröld, grafin nið-
ur að hluta og steinum hlaðið í
kring. Þama hefur þá líklega verið
súrmatur Þjóðhildar húsfreyju.
Þá hafa fundist ummerki um að
set hafi verið meðfram veggjunum.
„En vegna þess að þessi rúst var
rannsökuð og grafin upp 1895 af
Þorsteini Erlingssyni skáldi, sem
gróf burtu mannvistarlögin inni í
skálanum, hefur það skemmt svolít-
ið fyrir okkur. Fyrir vikið höfum við
ekki fundið nein ummerki um innri
byggingu hússins, stoðarsteina,
stoðarholur eða slíkt. Hafi það verið,
hefur það verið grafið burtu. Við
höfum ekki fundið neina muni, nema
einn lítinn nagla. Matthías Þórðar-
son gróf hérna líka 1938. Hann fann
20-32 sm bollastein, sem er á Þjóð-
Upppisa
Eipíksstaða
Morgunblaðið/Epá
Fornleifafræðingarnir Guðmundur Ólafsson og Sigurður Bergsteinsson í rústunum af bæ Eiríks rauða.
minjasafninu. Það var því búið að
grafa tvisvar sinnum í tóftina. Þetta
er semsagt þriðja rannsóknin."
Ætlunin er að ganga frá þessu
þannig að veggirnir verði hlaðnir
rétt svo sjáist móta greinilega fyrir
þeim. Það verður væntanlega gert
nú í haust fyrir veturinn, svo þeir
verði grónir næsta sumar. Reynt
verður að hlífa rústinni með því að
byggja upp veggina og leggja hlífð-
arlag yfir. Þannig eiga gestir því að
geta séð útlínurnar á rústinni eins
og þær voru. Á að vera aðgengilegt
að horfa yfir þær af þar til gerðum
palli, segir mér Einar E. Sæmund-
sen, landslagsarkitekt, sem hefur
með höndum umhverfismótun svæð-
isins. Síðan munu gestir hafa til
samanburðar svokallað „tilgátuhús“,
sem fylgir þessu eins nákvæmlega
og hægt er. í tilgátuhúsinu er reynt
að sýna hvernig húsið var þegar það
var í fullri notkun. Fagnefnd Þjóð-
minjasafns tryggir að tilgátuhúsið
sé í samræmi við niðurstöður forn-
leifarannsókna, en hana skipa Guð-
mundur Ólafsson deildarstjori fom-
leifadeildar, Hjörleifur Stefánsson
minjastjóri Þjóðminjasafns og Guð-
rún Sveinbjarnardóttir fornleifa-
fræðingur.
„Miðað við hve búið er að grafa
hér oft er þetta furðu vel varðveitt,"
segir Guðmundur. „Það er auðvitað
óskaplega spennandi að hafa fundið
þetta og geta gert sér svo góða
grein fyrir hvernig þessi rúst leit út,
þannig að við getum t.d. notað nið-
urstöðurnar til að byggja á tilgátu-
húsið. Þótt þetta sé lítill skáli, er það
nokkuð dæmigerð víkingarúst. Nán-
ast alveg eins og skálinn sem við
grófum upp á Grænlandi fyrir
nokkrum ámm, sem er frá svipuðum
tíma, aðeins yngri. Héðan fara þeir
með nákvæmlega þessa húsagerð til
Grænlands. Elstu húsin þar em
byggð svona.“
Guðmundur segir nú augljóst að
rannsóknin í sumar hafi verið nauð-
synleg. Án hennar hefði tilgátuhúsið
orðið nokkuð frábmgðið skálarúst-
inni á Eiríksstöðum og ekki hægt að
sýna fram á beina samsvörun nýja
hússins við fornminjarnar.
Stjörnustríðsmenn
Meðan við sitjum þarna á þúfu
með útsýni yfir rústina af bæ Eiríks
hafa verið að stjákla í kring menn
með furðutæki, svo þeir líkjast mest
persónum út störnustríðskvikmynd-
um og við þurfum að færa okkur því
enginn málmur má vera í tiltekinni
fjarlægð frá þeim. Þarna era komnir
fjórir bandarískir fornleifafræðing-
ar, með ýmsar yfirborðsmælingar,
viðnámsmælingar, segulmælingar
og fosfatsmælingar til að kanna
hvort þeir geti séð steina eða mis-
fellur ofan í jarðveginum, þótt það
sjáist ekki á yfirborði. Markmiðið er
að athuga hvort þeir geti með sínum
tækjum séð hvort era rústir ein-
hvers staðar undir yfirborðinu, sem
ekki sjást nein merki um á yfirborð-
inu, e.t.v. einhver útihús. Þeir segja
geysilega þróun hafa orðið í slíkri
tækni, sem þeir hafi verið að prófa
sig áfram með á undanfornum áram
í Danmörku og Bandaríkjunum og
telja að það gæti komið að gagni á
Islandi líka. Hér byrjuðu þeir að at-
huga hvort þetta virkaði 1995. Þar
sem fornleifauppgröftur er mjög
dýr getur komið sér vel að vita hvar
útsláttur sýnir misfellur undir yfir-
borðinu, sem er þá vísbending um
hvar reynandi sé að grafa. Þeir
segja að þessi tækni sýni þarna
kring um rústina eitthvað sem gæti
verið lítil hús, e.t.v. útihús. Þær upp-
lýsingar ganga til Þjóðminjasafns-
ins, og gæti hjálpað til við að átta sig
á hvar bera skal niður, ef síðar verð-
ur farið í meiri uppgröft þarna.
Nýr bær risinn
Nokkra neðar í hlíðinni og utar en
fornleifamar er að rísa hinn nýi
bær, sem að granni er byggður á
leifum síðara byggingarskeiðs Ei-
ríksskála. Og því fylgt svo nákvæm-
lega að á miðjum hlöðnum veggnum
hafa verið endurgerð ummerkin um
innganginn sem fannst í sumar en
hlaðið hafði verið upp í þegar gerður
var annar aðalinngangur í austur-
enda skálans, þar sem nú er líka
gengið inn í tóftina. Þetta útskýrir
fyrir mér arkitekt hússins (ásamt
Grétari Markússyni), Stefán Örn
Stefánsson og verkfræðingurinn
Gunnar St. Ólafsson frá verktakan-
um Gamlhus EHF. Vill svo til að
þeir eru þarna staddir og geta miðl-
að fróðleik.
Hinn reyndi hleðslumaður Guðjón
Kristinsson frá Ströndum var vant
við látinn austur á landi, en aðstoð-
armenn hans og lærisveinar, Robert
Jaeob frá Tóbagó-Trínídad, Jón
Ragnar Benjamínsson og Steinar
Þór Ragnarsson kepptust við að
hlaða torfveggina af mikilli alúð.
Þeir era fallegir, hlaðnir úr streng
og klömbram, hreinasta listaverk.
Enda mun þarna einstaklega gott
hleðsluefni að fá.
Tilgátuhúsið svonefnda byggist á
öllum tiltækum heimildum um slíka
bæi, formað eftir grunni Eiríks-
staðabæjar og farið eftir öllum upp-
mælingum. Neðst eru steinalögin
tvö sem þar sjást, en þar sem upp-
grefrinum sleppir tekur tilgátan við.
Verður þá að reiða sig á þær al-
mennu upplýsingar í fomum bygg-
ingararfi um slíka bæi. Miðað er við
að þarna sé reglulegt langhús. Set-
bekkir til dæmis eins og annars
staðar. I samræmi við rústirnar era
veggirnir sveigðir þannig að húsið
mjókkar til beggja enda og tekur á
sig bátslag. Að hluta til er notað
stafverk, innstafir og útstafir og
standa stafirnir á sillum. Húsið er
jafnstórt bæ Eiríks og eins innrétt-
að. Beggja megin í skálanum era
þiljuð af minni herbergi, geymslu-
loft þar yfir og svefnloft með stiga
upp. Langeldurinn
verður á sínum stað
og ljóri í þakinu svo
og setbekkir eins og
annars staðar. Hrís
liggur þarna tilbúið
til að setja ofan á
raftana, sem síðan
verður tyrft yfir, en
grindin er tilhöggv-
in úr rekaviði frá
Dröngum. Verður
bátslag á þakinu.
Það verður sett á í
haust og verður
sýnilega mjög fal-
legt í formi. Era
tvær útgönguleiðir
úr húsinu í sam-
ræmi við það sem
fornleifafræðing-
arnir hafa talið að
kunni að hafa verið.
Stefán Örn segir
að hugmyndin sé að
tilgátuhúsið hér geti
verið lifandi staður
fyrir gesti, svipað
og víkingahúsin á
L’anse aux Mea-
dows sem draga til sín áhugafólk og
ferðafólk. Verði sviðsett svipað, þar
sem gengið er inn á heimili víkings-
ins Björns og Þóru, hann að gera að
vopnum sínum og hún að vefa. Sýn-
ingin verði svo opin a.m.k. einhvern
tíma dagsins. Vonandi gæti þetta þá
orðið dálítið leiðandi sýningarstaður.
Gestavænt
víkingaumliverfi
Einar E. Sæmundsen landslags-
arkitekt hefur á hendi mótun um-
hverfísins, bæði að svæðið verði sem
líkast því sem það var á dögum Ei-
ríks og Þjóðhildar og sýningarsvæð-
ið einnig aðgengilegt nútímafólki.
Hefur verið búinn til áningarstaður
og ferðamannastaður, því ekkert var
þarna fyrir á staðnum. Til dæmis
hefur verið gert rúmgott bílastæði
fyrir einkabíla og rútur niðri við
veginn. Þar verða líka snyrtingar og
lítið kynningar- eða sýningahús með
upplýsingum. Og þaðan er svo
göngustígur upp að rústinni, þar
sem hægt verður að horfa yfir hana
af þar til gerðum palli. Þá er verið
að finna lausn á því að gera rústina
aðgengilega fyrir fatlaða með hjóla-
stólabraut upp brekkuna. Einnig
verður gott aðgengi að tilgátuhús-
inu. Reynt að hafa þetta gestavænt.
Af frásögnum má ráða að skógur
hefur verið þarna sem víðar á land-
námstíð, talað um að Eiríkur hafi
þurft að ryðja bæjarstæðið til að
geta byggt bæinn. Og Einar sýnir
mér til sannindamerkis væna trjá-
dramba sem komu þar upp úr mýr-
inni. Hann segir að ætlunin sé að
móta tilgátu um hvernig þarna leit
út í nánd við rústirnar. Og þarna í
hlíðinni í kringum húsið er ætlunin
að koma upp birkiskógi. Segir Einar
mér að tekið hafi verið birkifræ í
hlíð dalsins, sem sé í uppeldi á
Mógilsá og eigi að gróðursetja á
næsta vori. Ailt á þetta að vera til-
búið í haust, fyrir veturinn, reiðubú-
ið til að taka á móti ferðamönnum
næsta sumar.
Þegar ég ek af staðnum blasir við
á hól há útskorin öndvegissúla og
ber við himin. Enginn hefur minnst
á hana. Þessa súlu hefur hleðslu-
meistarinn Guðjón haft með sér og
reist þarna. Hinir brosa þegar spurt
er og segja að gott sé að hafa Öðin
þama til að hafa auga með þeim og
vaka yfir verkinu. Og mikið rétt.
Hann var guð þeirra sem þarna
bjuggu 15-20 árum fyrir kristnitök-
una á Islandi. Ekki er þó svo að sjá
að hann hafi dugað þeim Eiríki og
Þjóðhildi vel þegar þau hröktust til
Grænlands eftir stutta búsetu.