Morgunblaðið - 29.08.1999, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 29. ÁGÚST 1999
MORGUNBLAÐIÐ
um færi á að ráfa um, en hann er þó
ekki fær um að fara svo langt að
hann týnist. Augu mín venjast
smámsaman birtunni við eldinn og
ég greini andlit fólksins í kringum
mig. Það horfir enginn beint á mig
nema yngstu börnin sem fela sig á
bak við mæður sínar. Þegar Akali
kemur aftur þá er tími til að biðjast
fyrir og hann hverfur með Dro og
mönnunum til þess. Þessar bæna-
stundir hafa verið hluti af tilvist
minni frá því að ég kom til Níger og
raddir mannanna virka því róandi í
þessu nýja umhverfi. Ég sit ein á
teppinu mínu og nýt þess að geta
hvílst. Þegar mennimir em sestir
niður aftur við eldinn er okkur færð-
ur þurrkaður ostur. Hann er mótað-
ur í þunnar plötur sem maður borð-
ar með því að brjóta litla bita og
setja upp í sig. Akali réttir mér skál
og skipar mér að borða. Ég er rétt
byrjuð á fyrstu plötunni þegar eitt
bai-nið stígur fram undan baki móð-
ur sinnar og réttir höndina til mín.
Mér er bragðið þegar ég sé hversu
vannært það er. Andlitið virðist of
stórt fyrir líkamann og húð þess
WoDaaBe-hirðingjarnir hafa náin tengsl við nautgripi síná og hver kýr ber eigið nafn.
WoDaaBe-maður í hátíðarbúningi.
Heimili WoDaaBe-manna er undir berum himni. Á borðinu eru matar-
skálar heimilisins og meirihluti þess sem heimilisfólkið á.
Að ferðast
í framandi
hangir á líkamanum eins og á gam-
almenni. Samt er það u.þ.b. í kring-
um tveggja til þriggja ára gamalt.
Ég rétti því hluta af plötunni. Annað
barn kemur þá gangandi til mín og
réttir einnig út höndina. Ég rétti því
einnig bita af ostinum. „Borðaðu
sjálf,“ segir Akali ákveðinn, og ég
hvísla, þótt fólkið skilji ekki orð af
því sem ég er að segja: „Sérðu ekki
hvað þessi börn era vannærð?"
Hann horfír á þau rannsakandi og
fer svo sjálfur að rétta þeim af sín-
um plötum, jafnvel enn ákafari en
ég. „Þetta fólk er fátækt,“ hvíslar
hann, næstum eins og hann sé að
tala við sjálfan sig. Við sitjum við
eldinn dágóða stund, fólkið talar
saman og ég hlusta. Einn maðurinn
spyr hvort ég eigi lyf handa þeim,
sem er klassísk bón til hvítra manna
í Afríku. „Ég er búin að gefa allt,“
segi ég við Akali, sem spurningunni
var beint til.
Ég hafði gefíð það sem eftir var af
lyfjabirgðum mínum áður en við
héldum af stað. „Getur þú ekki gefíð
honum eitthvað?“ segir Akali, „Það
hlýtur að vera ein eða tvær töflur
eftir af aspiríni? Er ekki dálítið
vítamín eftir?“ Vítamín er talið hafa
næstum töfrandi lækningarmátt í
þessum hluta Afríku. Fólk telur að
það auki matarlyst og geri neytand-
ann feitan og hraustlegan. Að gefa
lyf hefur einnig táknræna rnerkingu,
og gefur í skyn að maður sé tilbúinn
að deila einhverju af auðæfum sín-
um með öðrum.
Ég er næstum sofnuð á teppinu
þegar Akali segir mér að standa upp.
Einn mannanna hefur boðið okkur
að sofa í húsinu sínu. Við göngum
með honum að kofa sem lítur alveg
eins út og þeir sem ég sá fyrst.
Dyraopið er lágt og lokað með klæði.
Maðurinn bendir okkur að ganga
inn. Þetta er lítið heimili en snyrti-
legt og hlýlegt. Rúm hjónanna tekur
mest allt plássið en það er búið til úr
viðarsúlum sem er raðað saman á
mjög einfaldan en sniðugan hátt. Við
hlið þess brennur eldur, en á veggina
er raðað ýmsum nytjahlutum heimil-
isins. í rúminu liggur kona með barn
á brjósti. Hún heilsar okkur bros-
andi, og ég tek í hönd hennar. Akali
breiðir úr teppinu við hliðina á rúmi
hjónanna, þar sem við munum sofa
með hitt teppið okkar sem ábreiðu.
Næturnar era kaldar, jafnvel þótt
dagamir séu hlýir og ég finn fyrir
velh'ðan í heitu húsinu. Hjónin skipt-
ast á nokkram orðum við Akali og
svo liggjum við þögul og hlustum á
snarkið í eldinum. „Mikið voram við
heppin," hvísla ég að Akali.
„Mi yetti Allah (ég þakka Guði),“
segir Akali lágt. „Eg bað Guð að
hjálpa okkur, að leiða okkur á stað
þar sem við væram öragg.“
Ég vakna við að Dro segir mér að
fara á fætur, allir séu vaknaðir. Ég
hef sofið eins og steinn alla nóttina.
Við göngum frá hlutunum okkar.
Heimilisfaðirinn kemur með stóra
tréskál og ég fínn hvemig hjartað í
mér kippist við af ánægju við að sjá
nýja og spenvolga mjólkina. Ég er
ennþá ákaflega svöng og þakka
ósjálfrátt íyrir á fulfulde þegar hann
réttir mér hana. Ég sýp á mjólkinni,
sem er svalandi og fersk í minn
tóma maga. „Ekki drekka mikið,“
segir Akali lágt. „Þau eiga varla
nokkrar kýr.“ Ég þakka honum í
huganum fyrir að minna mig á neyð
þessa fólks, og rétti manninum skál-
ina brosandi í þakklætisskyni. Hann
biður mig um að drekka meira, en
ég þekki reglurnar og afþakka.
Stuttu seinna kemur kona hans með
heitan hirsigraut sem við borðum í
sameiningu. Við Akali ákveðum að
gefa þeim í þakklætisskyni það litla
sem við megum missa af peningun-
um okkar. Ég vildi óska að ég væri
með meira, en það er enga aðra pen-
inga að fá fyrr en ég kem aftur til
höfuðborgarinnar.
Þegar máltíðinni er lokið er kom-
inn tími til að fara af stað. Heimilis-
faðirinn ætlar að fylgja okkur á
markaðinn. Hann þarf sjálfur að
sinna einhverjum erindum og svo er
markaðurinn ekki langt í burtu.
„Þakkaðu fyrir okkur fyrir mína
hönd,“ bið ég Akali og horfi á
vannærðu börnin í dagsljósinu. Þau
era tvö á sama aldri, en bæði með
stóran maga og litla útlimi. Andlitin
era gömul og horað. „Maðurinn seg-
ir að þetta sé ekkert mál,“ segir
Akali mér. „Þú ert langt frá þínum
heimaslóðum og hann er ánægður
með að geta hjálpað þér. Ef hann
sjálfur væri á þínum slóðum þá
mundir þú öragglega gera slíkt hið
sama.“ Ég segi ekkert við þessari
seinustu athugasemd hans, en sé
fyrir mér svartan fátækan mann að
biðja um gistingu og mat á hinu ríka
íslandi. Eftir tveggja tíma reið að
markaðnum, bíða okkar leirveggir
markaðsbæjarins. Við þökkum
manninum aftur fyrir áður en við
skiljum við hann í leit að farartæki
til þess að komast að næsta þorpi.
Orðræður um ferðalög
Við á Vesturlöndum eram mikið
fyrir að segja ferðasögur af okkur
sjálfum, og byggjum þar á aldagam-
alli hefð könnunar- og vísindasagna.
Hinir fræknu ferðamenn snúa til
baka með „reynslu" í farteskinu,
með sögur af ólíku fólki og siðum, af
hrakningum og vináttu. Því meiri
hrakningum sem við getum státað
okkur af, því betri verður sú sölu-
vara sem við höfum undir höndun-
um. Frásagnir Vesturlandabúa mið-
ast þannig oft við það að leggja
áherslu á hið framandlega og hvern-
ig ferðamaðurinn vinnur bug á
framandleikanum, með umburðar-
lyndi og góðvild. Ávallt er hinn hvíti
ferðamaður í forgranni, og við-
brögðum fólks gefín gildi útfrá því
hversu vel það kemur fram við
þennan tigna riddara Vesturlanda.
Slíkar frásagnir hafa nokkra til-
hneigingu til að draga úr raunvera-
legum valdatengslum þeirra aðila
sem um er rætt, enda væri slíkt trú-
lega ekki eins ljúf lesning eins og
sagnir sem undirstrika góðvild okk-
ar og siðferðislegt vald. Sögur eins
og þær sem ég hef birt hér að fram-
an, birtast reglulega á síðum dag-
blaða, eða í bókaformi, eða einfald-
lega sem orð í samtölum eða frá-
sögnum. Oft gleymist að hugleiða
hver er reynsla þeirra sem era við-
föng þessara þvermenningarlegu
endurfimda. Hvað finnst þeim um að
fá valdamikinn framandi gest inn á
sínar heimaslóðir? Hafa þeir eitt-
hvað um framgang ferðamannaiðn-
aðarins að segja? Hafa þeir ein-
hvern raunveralegan ágóða af kynn-
unum annað en smápeninga sem
breyta ekki stöðu þeirra? Gáfu þeir
samþykki sitt fyrir þeim myndum
sem era birtar af þeim? Þannig ein-
kennast slíkar orðræður og sam-
skipti oft meira af hugmyndum
„okkar“ um „hina“, hvernig „við“
viljum að „þeir“ séu, í stað þess að
bregða upp raunveralegri mynd af
lífí þeirra.
Vesturlandabúar búa því til í huga
sínum rómantíska mynd af „hinum“
sem búa í framandi löndum og halda
fast í siði sína og menningu, án
nokkurra tengsla við umheiminn.
Peningar era þá oft notaðir sem
mælistika á hversu frumstætt og
framandi landið er. Ef það er ódýrt
að lifa þar og versla, þá hlýtur það
að vera frumstætt og spennandi.
Ferðamannadraumur Vesturlanda-
búa er goðsagan um fólk sem er svo
framstætt að það hefur ekki einu
sinni áhuga á peningum. Augunum
er lokað fyrir þeirri fátækt og vald-
leysi sem fólk í þriðja heiminum býr
við og þá sérstaklega í samskiptum
sínum við Vesturlöndin.
Ljósmyndir era ekki síður mikil-
vægar en textar í að breyta fólki í
viðföng sem tekin eru með heim og
sanna að viðkomandi ferðalangur
var „raunveralega“ þarna. Gildi ljós-
mynda getur auðvitað verið fræð-
andi (rétt eins og texti auðvitað) en
oft virðast þær samanstanda af hin-
um skínandi hvíta heimsborgara, í
bakgranni margskonar reynslu og
minnisvarða. Eins og sumir lesend-
ur hafa kannski áttað sig á þá birt-
ast engar myndir frá ferðinni sem
ég hef lýst hér að framan, en ástæð-
an fyrir því er einföld og kannski
ögn hlægileg. Þegar á ferðalaginu
stóð, leit ég ekki á það sem neitt
annað en það sem það var á því
augnabliki: ferð frá hættulegu svæði
í aukið öryggi. Mér datt einfaldlega
ekki í hug að taka neinar myndir!
Ég hafði einungis tekið myndir sem
við komu rannsókn minni, og fannst
á þeirri stundu að þessi ferð hefði
ekkert með slíkt að gera. Kannski
sýnir það best muninn á valdi og
valdleysi að hafa eitthvað sem við
köllum „seinna“, þegar reynsla get-
ur verið dregin fram í myndaformi
og skoðuð.
Það er einnig merkilegt að velta
fyrir sér hversu okkur, sem komum
frá heimi allsnægtanna, finnst
furðulega einfalt að njóta gestrisn-
innar í fátækustu löndum heimsins.
Við erum ekki tilbúin að greiða
sama verð fyrir þjónustu og vörur
eins og í okkar eigin löndum og
fínnst gestrisni og gjafmildi vera
jafn sjálfsögð eins og loftið og vatnið
í kringum okkur. Við svolgram í
okkur það sem gestgjafarnir hafa
upp á að bjóða, eins og ég mjólkina,
án þess að hugsa um hverju var
fórnað, án þess að hugsa um þá fyr-
irhöfn sem gestgjafarnir hafa af
okkur og þeirra vætinga sem þeir
hafa til okkar. Ferðir til framandi
landa era sagðar auka alþjóðlegan
skilning og samskipti, þegar stað-
reyndin er sú að það era bara sumir
sem hafa möguleika á að ferðast, og
aðrir sem eru fastir í sömu sporan-
um. Það gleymist oft að þeir sem
búa í þessum löndum og era okkur
til svo mikillar ánægju með því að
vera efniviður í myndir og sögur,
eru fastir í sinni fátækt án nokkurr-
ar vonar um betra líf. Þegar ég fer
frá hirðingjasvæðinu þá er ég að
nota þau forréttindi sem fylgja því
að vera hvítur Vestm-landabúi. Jafn-
vel þótt ég ferðaðist ekki í sömu
glerkúlunni og margir ferðamenn
gat ég samt stigið út úr ferðalaginu
þegar mér þóknaðist. Vinir mínir
sem höfðu fætt mig og séð um mig,
sátu eftir, því fyrir þeim var þetta jú
ekki spennandi ævintýri, heldur líf
þeirra. Það sem verður „reynsla"
hjá mér, og ég get seinna birt á síð-
um blaða, eru þær aðstæður sem
þeir þurfa að búa við á hverjum
degi.
Höfundur er að skrifa dokíorsrit-
gerð í mannfræði, en þessi frásögn
gerist A meðan doktorsrannsókn
hennar stendur yfir. Rannsóknin
var styrkt af Alþjóðlegu Rotary-
samtökunum og Norrænu Afríku-
stofnuninni (sem Þróunarsamvinnu-
stofnun íslands er aðili að).