Morgunblaðið - 29.08.1999, Blaðsíða 36

36 SUNNUDAGUR 29. ÁGÚST 1999
MORGUNBLAÐIÐ
ALDARMINNING
Ráðherrar í ríkisstjórn Björns Þórðarsonar við stofnun lýðveldisins á Þingvöllum 17. júní 1944. Frá vinstri
dr. Björn, Vilhjálmur Þór, Einar Arnórsson, og Björn Ólafsson. Gísli Sveinsson í forsetastól.
100 ÁR FRÁ FÆÐINGU VILHJÁLMS
ÞÓR 1. SEPTEMBER 1999
Vilhjálmur Þór, segir Jón Sigurðsson,
mótaði stóran hóp stjórnenda og forystu-
manna á mörgum sviðum.
1. september 1999 er aldarafmæli
Vilhjálms Þór. Margir telja verðugt
að minnast hans sérstaklega á þeim
tímamótum.
Vilhjálmur Þór var mjög óvenju-
legur yfirburðamaður. Hann hófst
úr sendilsstarfi án skólagöngu til
æðstu metorða á mörgum sviðum.
Hann var aðsópsmikill kappsmaður
og umdeildur. Hann var í senn hag-
sýnn rekstrarmaður, frumkvöðull
og athafnaskáld.
Vilhjálmur Þór lét víða til sín
taka og blandaðist því í ýmiss kon-
ar deilur. Hann var foringi atvinnu-
málahreyfingar með almannaþátt-
töku þegar enginn opinn fjár-
magnsmarkaður var tU og varla um
eiginlegan markað eða fjármagn að
ræða í dreifðum byggðum landsins.
Hann tók mikinn þátt í harðri sam-
keppni og tengdist þjóðmáladeUum
um skeið. Hann var í fjölmiðlum
dreginn til ábyrgðar fyrir afbrot
undirmanns og var lengi núið um
nasir einni lánsheimild sem fór í
bága við reglur haftakerfisins.
Hann var hafður að skotspæni í ol-
íumálinu svokallaða þótt hann væri
í raun brotaþoli sjálfur.
Vilhjálmur Þór var umsvifamikill
forystumaður í íslensku atvinnu- og
viðskiptalífi um margra áratuga
skeið og náði frábærum árangri.
Hann var forgöngumaður um at-
vinnuþróun á landsbyggðinni.
Hann var kaupfélagsstjóri Kaupfé-
lags Eyfirðinga 1923-1940 og for-
stjóri Sambands íslenskra sam-
vinnufélaga 1946-1954. I þessum
störfum lyfti hann ótrúlegum
grettistökum ásamt samstarfs-
mönnum sínum. Hann var einn af
upphafsmönnum íslenskrar flug-
sögu og fyrsti formaður Flugfélags
Akureyrar sem síðar varð Flugfé-
lag íslands. Hann var um skeið
bæjarfulltrúi á Akureyri og hafði
m.a. forgöngu um byggingu Krist-
neshælis.
Vilhjálmur Þór opnaði þau nánu
tengsl sem um langt skeið hafa ver-
ið á síðari tímum millum fslendinga
og Vesturheims. Hann var fram-
kvæmdastjóri íslandsdeildar
Heimssýningarinnar í New York
1939. Hann var utanríkisráðherra
og atvinnumálaráðherra 1942-1944
og þá fyrsti utanríkisráðherra lýð-
veldisins íslands. Sem ráðherra
lagði hann grunninn að utanríkis-
málastefnu íslendinga, tókst á við
erfiðleika stríðsáranna og mótaði
náin samráð við Bandaríkjamenn
um öryggi landsins. Hann átti meg-
mþátt í því að tryggja lýðveldinu
íslandi alþjóðlega viðurkenningu.
Vilhjálmur Þór var einn fremsti
forystumaður í framþróun íslensks
atvinnu- og viðskiptalífs eftir
heimsstyrjöldina síðari. Hann
stórjók umsvif samvinnumanna og
gekkst m.a. fyrir stofnun Sam-
vinnutrygginga, Skipadeildar SÍS,
Olíufélagsins, Dráttarvéla, Vinnu-
málasambandsins, félagsheimilis á
Bifröst, Samvinnusparisjóðsins og
stóð fyrir mikilli eflingu iðnfyrir-
tækja samvinnumanna á Akureyri
og víðar. Hann lagði grunninn að
fiskvinnslu- og sölufyrirtæki sam-
vinnumanna í Bandaríkjunum.
Hann hafði forgöngu um stofnun
Áburðarverksmiðjunnar. Hann var
bankastjóri Landsbanka íslands
1940-1942, 1944-1946 og
1955-1957. Hann var Seðlabanka-
stjóri í upphafi þeirrar stofnunar
1957-1964 og hann átti sæti í
bankastjóm Alþjóðabankans
1964-1966 sem forstöðumaður
N orðurlandadeildar.
Vilhjálmur Þór mótaði stóran
hóp stjórnenda og forystumanna á
mörgum sviðum með fordæmi sínu,
áhrifum og fyiirgreiðslu enda ýtti
hann ungum mönnum fram. Þegar
leið á ævina þótti hann fálátur og
stóð sumum hálfgerð ógn af honum.
Hann hafði gaman af því að svara
mönnum þannig að þeir þyrftu ráð-
rúm til að átta sig á honum og glotti
þá stundum.
Vilhjálmur Þór valdist ungur tD
forystu fyrir samvinnustarfi og
vann drjúgan vinnudag á þeim vett-
vangi. Samvinnufélögin voru eina
opna mótvægið gegn lokaðri fá-
mennisstétt í atvinnulífinu og
tryggðu því í reynd eiginlega sam-
keppni. Hann taldi eðlilegt að sam-
vinnufélögin tækju fullan þátt í
framþróun athafnalífsins yfirleitt
og hefðu forystu á mörgum sviðum
Vilhjálmur Þór
við hlið annarra fyrirtækjaforma.
En hann sá líka að hlutafélög hent-
uðu vel og efndi m.a. til samstarfs
við einkafyrirtæki í ýmsum verk-
efnum. Hann taldi t.d. að skatta-
reglur fyrirtækja ættu ekki að fara
eftir rekstrarformi heldur eftir
rekstrarháttum og hann fagnaði
myndarlegri samkeppni af hálfu
kaupmanna. Fyrir hönd samvinnu-
manna var hann stórveldissinni en
enginn einokunarsinni.
Vilhjálmur Þór fæddist á Æsu-
stöðum í Eyjafirði 1. september
1899, af eyfirskum ættum og ólst
upp þar og á Akureyri. Hann lést
1972. Hann kvæntist Rannveigu
Elísabet Jónsdóttur og áttu þau
þrjú börn. Hann var eitt sinn í við-
tali spurður hvort hann teldi sig
sjálfan hamingjumann. Hann svar-
aði: „Já, það hef ég verið. Sá sem á
góða móður og eignast góða konu
hefur öll skilyrði til að vera ham-
ingjusamur". Oðru sinni var hann í
viðtali spurður hvar og hvaðan
hann heyjaði sér hugmyndir til um-
brota og nýjunga. Hann svaraði:
„Slíkt kemur alls staðar að, uppi-
staða þess alls er í starfinu og
reynslunni. En þótt ýmislegt hafi
verið gert, hefur það jafnan hvflt
þyngra á mér sem ógert er og sú
mikla skylda að velja rétt úr öllu
því sem við blasir.“
Höfundur er framkvæmdastjóri
Vinnumálasambandsins.
„Það hefur aldrei verið
beygur í mér...„
Matthías Johannessen skáld og
ritstjóri átti langt persónulegt við-
tal við Vilhjálm Þór og birtist það
íyrst í Morgunblaðinu árið 1959 og
síðar í viðtalsbók Matthíasar: M -
Samtöl IV sem út var gefin 1982.
Hér verða nokkrir kaflar birtir úr
þessu samtali, með góðfúslegu leyfi
Matthíasar.
Fyrst ræddu þeir um bernsku og
mótun Vilhjálms. Um móður sína
segir Vilhjálmur:
„Já. Hún hafði gríðarmikil áhrif
á mig og mótaði mig frá blautu
barnsbeini og blés í mig krafti.
Hún minntist oft á það við mig að
tvennt væri nauðsynlegt: að vera
skyldurækinn og duga vel í starfi
sínu. „Þú skalt alltaf gera þér grein
fyrir hverju eina,“ sagði hún, „og
hafa ætíð það sem þú veizt réttast,
sannast og bezt.“ Hún gaf mér
mörg holl ráð og lagði mér lífsregl-
ur.
„Sumir drengir segjast ætla að
verða flugmenn, aðrir lögreglu-
þjónar eða strætisvagnastjórar.
Mér dettur í hug hvort þér hafið
ekki verið ákveðinn í að verða ráð-
herra?“
„Nei, því fer fjarri, mig langaði
aldrei neitt til þess. Fyrir 40 árum
var það að vísu mín heitasta ósk að
verða langskólagenginn, eins og
sagt er. Helzt vildi ég verða læknir.
En það varð ekki. Ég byrjaði að
vinna 12 ára og held það hafi hjálp-
að mér síðar.“
„Hvað fóruð þér að gera 12 ára?“
„Ég gerðist sendill hjá Kaupfé-
lagi Eyfirðinga og næstu árin var
ég búðarloka eins og það var kall-
að, þá skrifstofumaður, fulltrúi 18
ára og framkvæmdastjóri KEA, 23
ára.“
„Það var skjótur frami.“
„Já, en óvæntur. Allt var þetta
tilviljun. Ég sóttist ekki eftir fram-
kvæmdastjórastöðunni, en ég vann
vel. Ég hef alltaf verið skylduræk-
inn og viljað vinna starf mitt sam-
viskusamlega. Mér hefur verið gef-
ið mikið vinnuþrek og alltaf haft
mikla gleði af að vinna. Það hefur
aldrei verið beygur í mér við að
gera það sem aðrir hafa trúað mér
fyrir. Ég held að það sé ekki sjálfs-
traust. Það er eitthvað annað:
starfslöngun og trú á það að mér
yrði gefinn til þess kraftur að vinna
verk mitt sómasamlega.
Þegar ég tók við KEA, var fyrir-
tækið í mjög þröngu og ófullnægj-
andi verzlunarhúsnæði. Þegar
versta kreppan sem geisað hafði
var liðin hjá, var ákveðið að reisa
nýtt verzlunarhús. Þetta var stórt
hús, svo stórt að bankastjóri einn í
Reykjavík sagði: „Hvað ætlið þið
að gera við svona stórt hús utan
Reykjavíkur?" Þegar verið var að
ljúka við grunninn kom til mín, þar
sem ég stóð og fylgdist með verk-
inu, einn elzti kaupmaður Akureyr-
ar, Sigvaldi Þorsteinsson, greindur
maður, gætinn, en einbeittur kaup-
maður og sagði með sinni venju-
legu ró og hægð: „Hér er verið að
grafa gröf kaupmannanna á Akur-
eyri.“ Ég leit á hann og svaraði:
„Ekki þarf svo að vera, það ætti- að
vera nóg rúm fyrir báða til að veita
fólkinu góða verzlunarþjónustu."
Þannig hef ég alltaf litið á.
„Þér hafið ekki gengið í marga
skóla?“
„Nei, skólaganga mín er ekki
löng, aðeins fjórir vetur í barna-
skóla Akureyrar og síðan engin
saga af skólabekk. En ég hef alltaf
verið í skóla, alltaf verið að læra og
held það sé mest gaman að nema af
lífínu, það er minnsta kosti bezti
kennarinn.“
„Hafið þér alla tíð verið sam-
vinnumaður?“
„Já, frá blautu barnsbeini. Þegar
ég var lítill drengur sannfærðist ég
um að það væri góður og nauðsyn-
legur félagsskapur til að koma
efnahag almennings á réttan kjöl.
Ég kynntist kaupmannaverzlun-
inni eins og hún var þegar ég var
að alast upp og fann sárt til þess að
geta þar engu um bætt. Ég komst
ekki hjá að heyra oft um það talað
á heimili mínu hvemig kaup-
mannavaldið skipti við bændur og
verkamenn, hvemig fátækur bóndi
varð að þola annað af kaupmannin-
um en sá sem betur var stæður,
hvernig lágt tímakaup verkamanns
var „lagt inn á reikning" hans og
„taka varð út vöru“ á vinnulaunin,
þó varan væri dýrari en annars
staðar, eða ef hún væri greidd með
peningum. Mér varð fljótt ljóst að
samvinnufélögin gætu bætt verzl-
unina og kjör fólksins með því að
koma á heilbrigðri samkeppni. Það
sem ég hef lagt til samvinnumála
hefur verið byggt á þessu, og að
mínum dómi eru samvinnufélögin
til þess eins að bæta kjör fólksins
og gera lífið bjartara. En heilbrigð
samkeppni um að bæta lífskjörin á
að vera stefna samvinnufélaganna.
Samkeppni er nauðsynleg til að
kalla fram það bezta í verzlun og
framkvæmdum, ekki síður en t.d. í
íþróttum."
„Finnst yður samvinnufélögin
rekin á forsendum „heilbrigðrar
samkeppni?"
„Ég vona að svo sé.“
„Álítið þér ekki að það eigi að af-
nema skattfrelsi samvinnufélag-
anna?“
„Nei, en ég hef verið talsmaður
þess í mörg ár að einstaklingsfram-
takinu sé gert kleift að stofna félög
sem uppfylla viss skilyrði og yrðu
þá skattlögð eftir sömu eða svipuð-
um reglum og samvinnufélögin.
Með því mundum við losna við
þann ófrið sem nú herjar.“
„Þér hljótið að hafa einhverja
ánægju af pólitík fyrst þér fóruð að
skipta yður af henni?“
„Nei ekki svo mikla. Hún hefur
aldrei kitlað hégómagirnd mína.“
„En hver var þá meiningin með
þessu?“
„Er nema ein meining með að
bjóða sig fram að vinna kjördæmi
og komast á þing? Mér tókst að
vísu ekki að komast á þing, kannski
vegna þess að ég er ekki nógu mik-
ill áróðursmaður eða nógu pólitísk-
ur. Leið flestra upp í ráðherraemb-
ætti liggur um Alþingj, en mín leið
lá fram hjá Alþingi. Ég hefði ekki
orðið ráðherra 1942 ef ég hefði náð