Morgunblaðið - 16.04.2000, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 16. APRÍL 2000 11
á ESB-tilskipun og við höfum skuldbundið okk-
ur til að fylgja.
Akvæðið fjallar í stuttu máli um niðurröðun
dagskrárefnis á sjónvarpsstöðvum með hlið-
sjón af því hvaða aldurshópar eru við skjáinn á
hverjum tíma.
Að undanfömu hafa margar ábendingar bor-
ist hvað varðar klámbylgjuna sem hér hefur
gengið yfír. í þessum efnum þurfa sjónvar-
psstöðvamar að sýna meiri ábyrgð. Það gengur
ekki að setja efni sem þetta á dagskrá þegar
búast má við að ung börn séu að horfa. Verði
fyrmefnd tillaga að vemleika tel ég að skyldur
sjónvarpsstöðvanna verði alveg skýrar hvað
þetta varðar.“
Heildarstefna í málefnum
geðsjúkra barna
Það kemur fram í máli umboðsmanns að mál-
efni geðsjúkra barna hafa verið henni ofarlega í
huga. „I lögum um heilbrigðisþjónustu er ekk-
ert að finna um hlutverk og starfshætti barna-
og unglingageðdeildar, sem vakti furðu mína á
sínum tíma,“ segir hún. „Við nánari skoðun
mína á málefnum þessara barna taldi ég ljóst
að móta þyrfti opinbera heildarstefnu í málefn-
um þeiiTa. Ég beindi því á sínum tíma þeirri
fyrirspum til heilbrigðisráðherra hvort slíkt
stæði til. I fyrstunni var því svarað neitandi en
nú nokkrum árum síðar hefur heildar-
stefnan litið dagsins Ijós. Þó þarf að
gera betur því eftir því sem ég best
veit liggur ekki enn fyrir áætlun um
hvemig skuli framkvæma þessa lang-
tímastefnu og það er brýn þörf á
slíku.“
Um þessar mundir er haldið upp á
tíu ára afmæli Bamasáttmála Sam-
einuðu þjóðanna. Þórhildur er spurð
að því hvers virði Bamasáttmáli Sam-
einuðu þjóðanna sé.
„Barnasáttmálinn er merkilegt
plagg. Þetta er alþjóðasáttmáli sem
hefur verið undirritaður af eitt hund-
rað níutíu og einu aðildarríki, fleiri
ríkjum en þekkist með aðra alþjóð-
lega mannréttindasáttmála. Þessi
sáttmáli byggir á því grandvallarsjón-
armiði að böm séu sjálfstæðir ein-
staklingar með sín eigin réttindi, óháð
vilja fullorðinna.
Þegar ég hef heimsótt umbjóðend-
ur mína úti á landsbyggðinni hef ég
notað tækifærið til að kalla til fundar
sveitarstjómarmenn og fulltrúa í hin-
um ýmsu nefndum sem koma að má-
lefnum barna og kynnt þeim efni
Barnasáttmálans og skyldur sveitar-
stjórna samkvæmt honum. Ég tel að
það þurfi að gera bragarbót á þekk-
ingu sveitarstjómarmanna, sem og
ýmissa annarra sem vinna að málefn-
um bama, á Bamasáttmálanum. Það
er stórt og viðamikið verkefni."
Börnin spurð álits á þeim
málefnum er þau varða
Hvernig lýsir þessi vanþekking sér?
„Eins og ég hef áður nefnt er 12. gr. sáttmál-
ans ein af grandvallarreglum hans. Mér er til
dæmis ekki kunnugt um að nokkurt sveitarfé-
lag fylgi því kerfisbundið sem þar stendur. Ég
hef oftar en einu sinni skorað á sveitarfélög að
leita einhverra leiða tii að böm og unglingar
geti komið skoðunum sínum á framfæri á
skipulagðan hátt við sveitarstjórn þegar verið
er að fjalla um málefni þeirra á þeim vettvangi.
Þótt þessi hópur hafi ekki kosningarétt 'þá á
hann eigi að síður rétt til að koma skoðunum
sínum á framfæri við ráðamenn sveitarfélags-
ins á einhvem hátt og það ber að hlusta á skoð-
anir hans.
Ég tel að það sé hægt að fara ýmsar leiðir í
þessu efni. Það mætti til dæmis efla nemendar-
áðin og gera þau betur í stakk búin sem máls-
vara bama, ekki bara innan skólanna heldur
einnig innan sveitarfélaganna. Einnig mætti
hugsa sér að setja á stofn unglingaráð sveitar-
félagsins eða sveitarstjóma sem unnt væri að
leita til í hvert sinn sem málefni bama og ungl-
inga er á dagskrá. Því í 3. grein Bamasáttmál-
ans segir að þegar verið sé að taka ákvarðanir í
málefnum sem varða börn eigi fyrst og fremst
að hugsa um hvað börnunum er fyrir bestu.
Hvernig getum við vitað hvað bömunum er fyr-
ir bestu ef þau era ekki spurð álits á þeim mál-
um sem þau varða? Af hveiju ekki að fá sjónar-
mið þeirra þegar verið er að skipuleggja
íþrótta- eða útivistarsvæði sem ætluð era
þeirra aldurshópum eða þegar fjallað er um
forvamir í þágu þeirra, svo dæmi séu tekin?
Ég hef viðað að mér þónokkram fróðleik um
þetta efni frá Norðurlöndunum en þessar ná-
grannaþjóðir okkar eru komnar mun lengra á
þessu sviði en við.“
Barnasáttmáli SÞ alltof lítið kynntur
Þórhildur er spurð að því hvernig kynningu á
Barnasáttmálanum sé háttað?
„Að mínum dómi er kynning á honum engan
vegin fullnægjandi og heldur ekki nógu mark-
viss. Það hef ég upplifað í starfi mínu.
í tilefni af því að Bamasáttmálinn er tíu ára

um þessar mundir hef ég látið útbúa upplýs-
ingamöppu tileinkaða þessum sáttmála og sent
hana til allra tíu ára barna á landinu. Ég er að
gera mér vonir um að þessi afmælismappa
Barnasáttmálans kveiki umræður meðal
barna, foreldra þeirra og kennara um efni hans.
Samhliða útgáfu möppunnar var ýtt úr vör
smásagnakeppni og sögurnar eiga að fjalla um
Bamasáttmálann á einn eða annan hátt. Smá-
sagnakeppnin er í samvinnu við Rfldsútvarpið."
Það er óhætt að segja að umboðsmanni
bama sé fátt óviðkomandi og málin sem hún
fær ábendingar um era afar fjölbreytfleg. „Stór
hópur minna umbjóðenda er í grannskólum og
málefni skólans eru iðulega á mínu borði,“ segir
hún. „Ég hef að undanförnu verið að kynna mér
mál sem varða sérkennslu en talsverðrar
óánægju gætir með fyrirkomulag hennar," seg-
ir Þórhildur. „Þetta á jafnt við um sérkennslu
sem ætluð er fötluðum bömum og sérkennslu
barna sem eiga við námsörðugleika af ýmsum
toga að stríða.
Ég hef einnig viljað bæta aðbúnað og öryggi
barna í skólum og í því skyni hef ég varpað
fram þeirri hugmynd að skólinn verði viður-
kenndur af löggjafanum sem vinnustaður nem-
enda. Löggjafinn viðurkennir skólann sem
vinnustað starfsmanna skólans en ekki barn-
anna sem verja þar drjúgum hluta ævi sinnar.
Böm eiga rétt á að þeim líði vel í skólanum og
allar aðstæður séu þar í sem bestu samræmi
við þarfir þeirra hverju sinni.
Aðlaga þarf skólann
breyttu samfélagi
Ég tel að skólakerfið sé að mörgu leyti ekki í
takt við nútímann. Við þurfum að viðurkenna
þá staðreynd að þjóðfélagið hefur breyst mikið
á síðustu áratugum, foreldrar era í flestum til-
vikum báðir úti á vinnumarkaðnum. Það era
hins vegar ekki margir foreldrar sem eiga kost
á þriggja mánaða sumarleyfi og hvað verður þá
um öll börnin sem ljúka skólanum í maí og hefja
skólanámið aftur í september? Ég tel að kom-
inn sé tími til að breyta skólakerfinu og aðlaga
það nútímasamfélagi."
Þórhildur segir að sér hafi borist fjölmargar
ábendingar er varði skipulag og framtíð skóla-
akstur grannskólabama. „Eftir að grannskól-
inn fluttist alfarið til sveitarfélaganna árið 1996
var skólaaksturinn endurskipulagður og við
það fjölgaði ábendingum frá íbúum hinna ýmsu
sveitarfélaga. í umræddum ábendingum er því
haldið fram að eftirlit með ástandi og öryggis-
búnaði skólabfla sé víða ábótavant, bflamir séu
margir hverjir komnir til ára sinna og séu oft
bæði óþægilegir og kaldir. í mörgum skólabfl-
um séu börnin ekki í bflbeltum enda ekki lög-
skylt í eldri hópbifreiðum. Jafnvel komi fyrir að
bömin séu of mörg í bflnum og gæslumann
vanti í bílana. Þá hefur verið gagnrýnt að akst-
ur með yngstu börnin sé oft á tíðum óhóflega
langur miðað við aldur þeirra. Ég tel að börn á
íslandi eigi að búa við eins jöfn og góð skilyrði
og framast er unnt,“ segir Þórhildur. „Ég hef
því lagt til við Samband íslenskra sveitarfélaga
að samdar verði lágmarksreglur fyrir skóla-
akstur á vegum sveitarfélaga. Sambandið hef-
ur lýst yfir andstöðu sinni við þessa tillögu
mína og vísar til sjálfsákvörðunarréttar sveit-
arfélaga. Ég tel þetta hins vegar mikið hags-
munamál þessara umbjóðenda minna og að
samræmdar lágmarksreglur um öryggi þeirra í
skólaakstri verði að vera til staðar.
Það er á fleiri sviðum sem ég hef óskað eftir
að útbúnar verði lágmarksreglur fyrir sveitar-
félögin. Ég hef meðal annars lagt til að settar
verði reglur um hlutverk og starfsemi vinnu-
skóla sveitarfélaga og sömuleiðis um sumar-
námskeið fyrir börn á vegum þeirra.
Sýni sakavottorð þegar ráðið
er til starfa í þágu barna
Ég hef þar á meðal lagt til að setja þurfi
reglur um hæfni leiðbeinenda og velt því upp
hvort ekki eigi að gera kröfur um að umsækj-
endur um þessi störf leggi fram sakavottorð
sem sýni að þeir hafi ekki gerst brotlegir gegn
bömum. Reyndar er ég þeirrar skoðunar að
allir þeir sem vinna með bömum ættu að leggja
fram sakavottorð þegar sótt er um slík störf.
í Noregi hefur verið mikil umræða um hvort
ekki eigi að gera þessa kröfu til leikskóla- og
grannskólakennara og annarra sem vinna með
bömum. Ég tel eðlilegt að hér á landi verði
þetta einnig tekið tfl umræðu."
Fyrir um það bil tveimur áram sendi um-
boðsmaður bama frá sér álitsgerð um málefni
ungra afbrotamanna. I álitsgerðinni, sem beint
er til dómsmálaráðherra, komst umboðsmaður
meðal annars að þeirri niðurstöðu að beita beri
öllum tiltækum úrræðum til þess að koma í veg
fyrir að ungmenni yngri en 18 ára séu vistuð í
fangelsum og lagði jafnframt til að rýmkuð yrði
heimild til þess að láta samfélagsþjónustu
koma í stað refsivistar þegar ungmenni eiga í
hlut. Þá taldi umboðsmaður afar brýnt að kom-
ið yrði á fót sem fyrst stofnun hér á landi sem
ætlað væri það sérstaka hlutverk að annast
meðferð og endurhæfingu ungra afbrota-
manna. Þessa álitsgerð er að finna í skýrslu
umboðsmanns bama um störf á árinu 1998 en
samkvæmt lögum um umboðsmann bama ber
honum að skila forsætisráðherra árlega
skýrslu um störf sín á liðnu almanaksári.
Skýrslur þessar ásamt öðra útgefnu efni er
unnt að fá á skrifstofu umboðsmanns barna.
„Þessi mál hafa komið til umræðu á Alþingi á
síðustu vikum og ég hef fylgst með þeirri um-
ræðu. Ég gleðst yfir jákvæðum viðbrögðum
dómsmálaráðherra og vilja til að gera betur í
þessum efnum,“ segir Þórhildur.
Lögbók barnanna
Umboðsmaður bama hefur í gegnum tíðina
gengist fyrir ýmiss konar útgáfustarfsemi. Þar
á meðal er bók sem heitir Mannaböm era
merkfleg. í bókinni er leitast við að draga upp
heildstæða mynd af uppvaxtarskilyrðum, að-
búnaði og aðstæðum þeirra tæplegu 80 þúsund
einstaklinga sem ekki hafa náð 18 ára aldri og
teljast böm lögum samkvæmt. „Markmiðið
með bókinni er að bregða Ijósi á þá fjölmörgu
þætti er einkenna böm og unglinga sem sér-
stakan hóp í íslensku samfélagi," segir Þórhild-
ur. „Þessi bók er tfl sölu í bókaverslunum en ég
vonast þó til að efni hennar komist á Netið fyrr
en seinna og verði þannig aðgengilegt sem
flestum sem hafa áhuga á málefnum bama og
unglinga."
„Ég hef einnig látið safna saman helstu gild-
andi íslenskum lagaákvæðum sem varða böm
og unglinga eins og þau birtast í íslenskum lög-
um,“ heldur Þórhildur áfram. „Til þess að hafa
þetta sem best úr garði gert fékk ég til liðs við
mig barnabókahöfund til að umorða lagatext-
ann þannig að börn og unglingar ættu auðveld-
ara með að tileinka sér hann. Ég kalla þessa
samantekt Lögbók bamanna og sé hana fyrir
mér í vasabókarbroti. Vegna ónógs fjármagns
undanfarin ár hefur ekki reynst unnt að gefa
lögbókina út enn sem komið er.“
Á málþingum embættisins á undanfömum
áram hafa margir ungir ræðumenn stigið á
stokk, sumir í fyrsta sinn, og rætt ýmis hags-
munamál bama og unglinga sem þeir töldu
brýnt að taka til opinberrar umfjöllunar. Af
hálfu umboðsmanns bama hefur erindunum
verið safnað saman og þau gefin út undir heit-
inu „Ungir hafa orðið“.
Vantar heildarstefnu í málefnum
bama og unglinga
Hvernig stöndum við okkur í samanburði við
nágrannalöndin í málefnum barna?
,Á mörgum sviðum stöndum við okkur bara
ágætlega, en á öðram eram við nokkrir eftir-
bátar. Enn vantar hér á landi opinbera heildar-
stefnu í málefnum barna og ungmenna. Ég hef
ítrekað hvatt til þess að ráðist verði í þetta
brýna verk. í kjölfar stefnumótunar yrði síðan
að koma áætlun af hálfu stjómvalda til nokk-
urra ára um hvernig eigi að framkvæma stefn-
una. Nú er komin fram tillaga á Alþingi þessa
efnis sem allir þingflokkar standa að og er það
afar ánægjulegt. Ég vona svo sannarlega að
hún fái brautargengi á þinginu; stórt skref væri
stigið með samþykkt þeirrar tillögu.“
Hver era tengsl umboðsmanns bama við er-
lenda aðila sem starfa á svipuðum granni?
„Ég hef lagt áherslu á að sækja árlega fundi
umboðsmanna barna á Norðurlönd-
unum. Þetta era afar mikilvægir
fundir fyrir mig en á þessum fundum
beram við saman bækur okkar og
leggjum á ráðin, enda eigum við af
augljósum ástæðum ýmis sameigin-
leg baráttumál. Ég sæki líka fundi
Evrópusamtaka umboðsmanna barna
sem voru stofnuð fyrir þremur áram.
Um þessar mundir era starfandi ell-
efu umboðsmenn bama í Evrópu en
við eigum það sameiginlegt að vera
opinberir embættismenn, sjálfstæðir í
störfum okkar og óháðir fyrirmælum
frá opinberum sem einkaaðilum. Öll
störfum við á grandvelli sérstakrar
löggjafar sem þjóðþing okkar hafa
sett. Hlutverk okkar er fyrst og
fremst að stuðla að bættum hag bama
yngri en 18 ára og standa vörð um
réttindi þeirra, hagsmuni og þarfir.
Talsvert hefur verið leitað tfl emb-
ættis míns um að ég komi sem fyrir-
lesari til ýmissa landa sem hafa í
hyggju að setja á stofn embætti um-
boðsmanns bama og kynni þeim
reynslu mína sem brautryðjanda í
þessu embætti hér á landi. Ég hef því
miður ekki getað orðið við þessum
beiðnum þar eð fjárhagur og miklar
starfsannir hafa ekki leyft slíkt hing-
að til.
Til embættisins leitar einnig fjöldi
ungs fólks í upplýsingaleit, ekki síst
nemendur á öllum stigum skólakerfis-
ins sem era að skrifa ritgerðir um
embætti umboðsmanns bama, hlut-
verk og starfsemi þess, en einnig um mannrétt-
indi bama.“
Börnin þurfa talsmann
í kerfinu
Þórhildur segist telja að það hafi sannað sig á
þessum fimm áram að þörfin fyrir umboðs-
mann barna sé mikil. „Böm era minni máttar,
þau era ekki þrýstihópur í stjómmálalegu til-
liti. Umboðsmaður barna er þeirra opinberi '
málsvari á öllum sviðum samfélagsins en rétt
er að leggja áherslu á að umboðsmanni er ætlað
að standa vörð um réttindi, hagsmuni og þarfir
bama almennt og stuðla um leið að bættum hag
þeirra. Umboðsmanni er ekki ætlað að taka að
sér mál einstakra bama eða leysa einstaklings-
bundnar deilur - það hefur löggjafinn ætlað
öðrum.
Ég hef notið þeirra forréttinda að fá að móta
þetta starf og byggja það upp ásamt starfsfólki
mínu. Við vinnum hér samstillt og lögð er rík
áhersla á að embættið sé trúverðugt og trausts-
ins vert. Hér er vandað til verka og þau fyrst og
fremst látin tala.“
Hvaða eiginleika þarf umboðsmaður barna
að hafa tfl að gegna þessu starfi?
„Hann þarf að hafa talsverða þolinmæði og
um leið þrautseigju. Hann þarf að vera tilbúinn
að sækja á brattann og berjast á málefnalegan
hátt fyrir málstað hinna ungu umbjóðenda
sinna.
Mér hefur fundist starf umboðsmanns barna
mjög skemmtilegt viðfangsefni en jafnframt
gífurlega krefjandi.
Ég tel mig merkja að hér á landi hafi á und-
anfömum áram orðið nokkur hugarfarsbreyt-
ing til málefna sem tengjast börnum. Við eigum
þó enn langt í land með að viðurkenna böm sem
sjálfstæða einstaklinga með sín eigin réttindi,
sem okkur ber að sýna virðingu. Það að hlúa vel
að æsku landsins er fjárfesting til framtíðar,
það er ekki nokkur vafi. Til að sú fjárfesting
skili þeim arði sem vænst er verður forgangur
mála innan þjóðfélagsins að breytast. Viðhorf
okkar þurfa að breytast á þann veg að sýna í
verki hvers virði börnin era okkur í raun og
sannleik.“
Morgunblaðið/Ásdís
„Á mörgum sviðum stöndum við okkur ágætlega hvað varðar málefni bama en á öðmm sviðum erum við eftir-
bátar nágrannaþjóðanna,“ segir Þórhildur Lindal, umboðsmaður barna.