Morgunblaðið - 16.04.2000, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 16. APRÍL 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Allir dagar eru lffrænir hjá Baldvini Jónssyni verkefnisstjóra átaksverkefnisins Áforms.
Morgunblaðið/Golli
LIFRÆN EYJA
Möguleiki er á útflutningi búvara ef við
framleiðsluna er notað vottað lífrænt eða
vistvænt gæðastjórnunarkerfí, að mati
Baldvins Jónssonar verkefnisstjóra
------------------------------------------
átaksverkefnisins Aforms. Hann vill ganga
lengra, segir Helga Bjarnasyni að taka
þurfí sjávarútveginn og ferðaþjónustuna
með og draumsýnin sé að lýsa Island
lífræna eyju.
„ÞAÐ kom fljótt ljós að íslending-
ar eiga enga möguleika á hinum
svokallaða heimsmarkaði. Fram-
leiðslan er of lítil til að geta keppt
í verði við búvöruframleiðslu stór-
þjóðanna. Við eigum hins vegar
möguleika á sölu lambakjöts og
annarra búvara á grundvelli gæð-
anna,“ segir Baldvin Jónsson,
verkefnisstjóri Aforms _ átaks-
verkefnis, sem stjórnvöld hafa
staðið að frá 1995.
Formenn allra þingflokka fluttu
um það frumvarp á sínum tíma að
efna til átaksverkefnis um fram-
leiðslu og markaðssetningu vist-
vænna og lífrænna afurða. I lögun-
um kemur fram að stjórn
verkefnisins skuli stuðla að verk-
efnum á sviði fræðslu um vistvæna
og lífræna framleiðslu, gæða-
stjórnunar, áætlanagerðar, vöru-
þróunar og markaðssetningar ís-
lenskra afurða undir merkjum
hollustu, hreinleika og gæða.
Ákveðið var að ríkissjóður legði
verkefninu til 25 milljónir kr. á ári
fram til ársins 1999 og á fjárlögum
yfirstandandi árs fékkst 25 millj-
óna króna framlag til áframhald-
andi starfs á þessu ári. Rfkis-
stjórnin hefur ákveðið að tryggja
fjármagn til verkefnisins til 2002
og liggur fyrir frumvarp á Alþingi
því til staðfestingar.
Tækifærið liggur
í lífrænni vottun
Baldvin Jónsson, verkefnisstjóri
Áforms, segir að mikill tími hafi
farið i það fyrstu tvö árin að at-
huga markaði fyrir íslenskt lamba-
kjöt erlendis. Kjöt hafi verið flutt
út á ýmsa markaði, austan hafs og
vestan, og varan hafi líkað vel.
Hins vegar þyrftu framleiðendur á
Islandi að fá hærra verð en næmi
hinu hefðbundna heimsmarkaðs-
verði. Telur Baldvin að eina leiðin
til að ná því fram sé að breyta
framleiðsluaðferðum þannig að af-
urðirnar fái vottun sem lífrænar,
eða að minnsta kosti vistvænar
vörur. Mikill og vaxandi markaður
sé fyrir þannig vörur víða erlendis
og eftirspurn meiri en framboð.
Þetta sé því tækifæri sem mikil-
vægt sé að nýta.
Baldvin segir að upphaflega hafi
verið álitið að auðvelt væri að
breyta búskaparháttum þannig að
unnt yrði að fá vottun fyrir vist-
vænt og lífrænt framleiðsluferli.
Hins vegar hafi ávallt verið vitað
að til þess að fá vottun fyrir líf-
rænar afurðir þyrfti að draga
mjög úr notkun tilbúins áburðar
og það væri meira átak.
„Reglugerðir ESB leyfa ekki
notkun tilbúins áburðar vegna
mikillar ofnotkunar í Evrópu á
undanförnum árum sem leitt hefur
til hættulega mikillar mengunar í
jarðvegi. Vegna hins stutta gróð-
urtímabils verður ekki hjá því
komist að nota tilbúinn áburð við
ræktun hér á landi ef takast á að
fá góða uppskeru. Áburðarnotkun
hér á hektara hefur þó aldrei verið
neitt í námunda við það sem tíðk-
ast víða erlendis og engar vísbend-
ingar um að áburður hafi spillt
jarðvegi hér. Þar hjálpar okkur
mikil úrkoma og strjál byggð mið-
að við önnur lönd og sú staðreynd
að við erum ekki að veita áburði á
lönd annarra hér úti í miðju Atl-
antshafi. Bændur í Evrópu búa við
miklu lengra gróðurtímabil en við
og þess vegna finnst mörgum
bændum hér krafan um að hætta
notkun tilbúins áburðar í lífrænni
ræktun ósanngjörn. Nefna sem
dæmi að lamb sem fæðist að vori
og er slátrað að hausti fái ekkert
annað fóður en móðurmjólkina og
lífrænt fóður en fái þó ekki vottun
sem lífræn framleiðsla vegna þess
að móðirin naut ekki lífræns fóð-
urs yfir vetrarmánuðina. En svona
eru reglugerðirnar og eftir þeim
verður að fara.
Þess má geta að árið 1940 var
talið að 700.000 fjár væru í landinu
og enginn tilbúinn áburður notað-
ur. Á síðasta ári voru um það bil
450.000 fjár þannig að líklegt er að
minnsta kosti hluti sauðfjárrækt-
arinnar gæti fengið lífræna vott-
un,“ segir Baldvin.
Hann segir að seinni þrjú ár
átaksverkefnisins hafi verið lögð
áhersla á að styrkja rannsóknir til
að auðvelda fóðuröflun búa sem
stunda lífræna ræktun búfjár.
Unnið hafi verið að því verkefni
með nokkrum bændum.
Matvælaverð
hækkar
Segir Baldvin að markmiðið sé
að hvetja til þess að 20-30% bú-
vöruframleiðslunnar verði undir
merkjum lífrænna framleiðsluað-
ferða.
Kröfur til matvæla eru að auk-
ast og þar sér Baldvin tækifæri
fyrir íslenskar afurðir. Getur hann
þess að Evrópusambandið hafi
ákveðið að gera kröfur um upp-
runavottun allra matvæla. Reglu-
gerð verði líklega samþykkt í
haust og taki smám saman gildi á
árunum 2001 til 2003. í Evrópu og
Bandaríkjunum hafi nýir og al-
varlegir dýrasjúkdómar komið upp
og bæst við landlægar sýkingar í
matvælum. Hingað til hafi heil-
brigðiseftirlitið að mestu beinst að
slátrun, úrvinnslu og sölu afurð-
anna, en ekki frumframleiðslunni
þar sem margir af þessum sjúk-
dómum ættu uppruna sinn. Því
væru kröfur neytenda um að geta
rakið uppruna matvælanna sífellt
að verða áleitnari og við því væri
ESB að bregðast með nýjum
reglum um upprunamerkingar.
Vekur Baldvin athygli á mikilvægi
þessa þótt upprunavottun og vott-
un um lífrænt framleiðsluferli séu
ólíkir hlutir.
Þó segir hann að þar sem vanda-
mál vegna sýkinga í matvælum og
áhrif búvöruframleiðslu á um-
hverfið séu mest, hafi spurn eftir
lífrænum matvælum aukist mjög.
Þannig telji fólk sig öruggt með
það hvað það er að láta ofan í sig.
Umræðan um erfðabreytt mat-
væli hefur einnig áhrif. Samtök líf-
rænna framleiðenda hafa að sögn
Baldvins eindregið lýst því yfir að
greinin muni aldrei nota þær að-
ferðir við framleiðsluna og því
megi búast við að neytendur snúi
sér í enn ríkari mæli að matvælum
sem þannig eru vottaðar.
„Neytendur eru að verða sífellt
meira meðvitaðri um hollustu mat-
væla og sjá um leið að það er
besta leiðin til að auka forvarnir
og minnka kostnað við heilbrigðis-
þjónustuna. En um leið og gerðar
eru meiri kröfur til framleiðslunn-
ar hækkar matvælaverðið,“ segir
Baldvin.
Vekur hann athygli á því að fyr-
ir tæpum tveimur áratugum hafi
matvæli verið 28% af útgjöldum
heimilanna en nú sé hlutfall mat-
væla komið niður í um 16%. „Sí-
felldar kröfur um lágt verð á mat-
vælum hafa óneitanlega verið á
kostnað gæðanna. Þetta hefur
gengið of langt og nú virðast sjón-
armið neytenda vera að breytast.
Þeir vilja fá hollari mat og eru
reiðubúnir að greiða fyrir hann
sanngjarnt verð.“
Og hann vekur athygli á annarri
staðreynd: „Komið hefur í ljós að
með stöðugt lækkandi matvæla-
verði hefur umtalsverðum hluta
matvælanna verið hent. Algengt er
að sjá á heimilum að fólk kaupir til
dæmis niðursneitt brauð eða 6
sneiðar af áleggi, borðar þriðjung-
inn tiltölulega fljótt, annan þriðj-
ung nokkrum dögum síðar en
geymir afganginn þangað til
brauðið eða áleggið er orðið þurrt
eða súrt og þá er því hent, enda
sagt svo ódýrt. Svokallaður af-
gangamatur, svo sem biximatur,
plokkfiskur og brauðsúpa, er aftur
á móti að mestu leyti horfinn af
borðum landsmanna."
Baldvin veltir því fyrir sér hvort
ekki sé sanngjarnt að gefa að fullu
frjálsan innflutning matvæla sem
uppfylla sömu skilyrði um gæði og
hollustu og hér eru gerðar. En þá
þurfi að bera saman samskonar af-
urðir en ekki verksmiðjuframleidd
matvæli á móti vistvænum eða líf-
rænum matvælum sem ávallt séu
dýrari í framleiðslu. Þá vekur
hann athygli á því að Islendingar
hafi takmarkaðan aðgang að mörk-
uðum í Evrópu og í raun einungis
kvóta fyrir ferskt og fryst lamba-
kjöt en þurfi aðgreiða toll af öllum
öðrum landbúnaðarafurðum.
Búvörusamningur
markar tímamót
Baldvin segir að þróunin í fram-
leiðslu lífrænna afurða hafi verið
hæg hér á landi. Tilraunir hafi
verið gerðar en breiðst hægt út.
Þó segir hann að ákvæði í nýjum
samningi bænda og ríkisvaldsins
um sauðfjárframleiðsluna næstu
sjö ár marki tímamót. Bændur fái
viðbótarstuðning út á gæðastýr-
ingu. Það sé ágæt byrjun sem
nauðsynlegt sé að nái til allrar
framleiðslu. Síðan þurfi að taka
skrefið til fulls með því að fá vott-
un fyrir 20-30% lambakjötsins
sem lífrænnar afurðar.
Telur Baldvin mögulegt að auka
framleiðslu lambakjöts umtalsvert
og flytja alla viðbótina á erlenda
markaði sem lífrænt ræktað
lambakjöt. íslendingar hafa 1350
tonna tollkvóta til Evrópusam-
bandsins og auk þess telur hann
unnt að selja 750 tonn á ári til
Norður-Ameríku og 400 tonn til
Asíu. Allt kjötið verði að vera vott-
að lífrænt ræktað og þá fáist gott
verð fyrir það. Efnað fólk og neyt-
endur sem eru meðvitaðir um holl-
ustu matvæla greiði 15-50% hærra
verð fyrir lífrænt framleiddar vör-
ur. Nefnir hann sem dæmi um
möguleika á útflutningi þannig
vöru að nú fáist 231 króna fyrir
kílóið af lambakjöti við útflutning
til Bretlands en ef lömbin væru líf-
rænt ræktuð mætti fá 368 krónur
fyrir kílóið, eða nærri því 60%
meira. „Þetta er hinn vænlegasti
markaður og í raun eini vaxtar-
broddurinn í matvælaframleiðslu
heimsins," segir Baldvin.
Innmatinn mætti síðan nota til
að framleiða lífrænt gæludýrafóð-
ur og fá hærra verð fyrir ullina
með því að prjóna úr henni lífræn-
ar ullarpeysur.
Þótt lambakjötið sé oftast nefnt
leggur Baldvin áherslu á að ekki
megi gleyma öðrum búvörum. „Til-
tölulega auðvelt er að votta
hrossakjöt sem lífræna afurð,
mjólkin á ekki langt í land og enn
síður nautakjötið. Svínaræktin og
kjúklingaræktin sem báðar hafa
vaxið með undrahraða hér á landi
vegna aukinna gæða eiga lengra í
land með að verða lífrænar, nema í
litlum mæli, en eru þó að vinna
markvisst að vistvænum fram-
leiðsluaðferðum. Bóndi í Biskups-
tungum hefur í samvinnu við Garð-
yrkjuskólann á Reykjum sýnt
fram á að lífræn ylrækt er arðsöm
og ég tel að fleiri garðyrkjubænd-
ur ættu að kynna sér þær niður-
stöður. Með lífrænni ræktun á
tómötum og gúrkum er hægt að
sjá fyrir sér möguleika á útflutn-
ingi allt árið um kring. Reyndar
tel ég að ylræktin muni eiga mikla
möguleika á komandi árum, ekki
síst ef orkukostnaður lækkar til
þessarar greinar," segir Baldvin.
Fæðubótarefni og lyf
úr íslenskum jurtum
Smám saman hefur sú
draumsýn orðið til meðal aðstand-
enda Áforms að líta á ísland sem
„matvælamiðstöð hollra matvæla",
og eru þá jafnt með í huga búvör-
ur, sjávarafurðir og önnur mat-
væli. Hefur Áform styrkt rann-
sóknir til að undirbyggja þetta og
draga fram sérstöðu íslenskra af-
urða. Meðal annars er verið að
gera athuganir á flórunni með það
í huga að framleiða fæðubótarefni
og ef til vill einnig lyf úr íslenskum
jurtum, eins og hvönn og vall-
humli. Baldvin segir að í rann-
sóknum sem gerðar hafa verið og
enn er unnið að á Raunvísinda-