Morgunblaðið - 04.06.2000, Page 6

6 SUNNUDAGUR 4. JÚNÍ 2000
ERLENT
MORGUNBLAÐIÐ
Andris Berzins, forsætisráðherra Lettlands, og starfsbróðir hans, Davíð Oddsson, bragða á islensku sælgæti. Myndin var tekin er forsætisráðherra var
í opinberri hcimsókn í Lettlandi í maúnánuði.
Umfangsmikil einkavæðing í Lettlandi
Ferlið hófst á af-
mælisdegi Leníns
Það hljómar vel að
um 97 prósent lett-
neskra ríkisfyrir-
tækja hafí verið
einkavædd. Þetta á
þó aðeins um fjölda
fyrirtækja. Stjórn-
málamennirnir eiga
erfítt með að sleppa
hendinni af því mik-
ilvægasta, segir
Sigrún Davíðsdóttir
eftir Lettlandsferð.
LENÍN er í minnum hafður
á einkavæðingarstofnun
Lettlands. Þegar hún var
stofnuð vorið 1994 var
ákveðið að hinn opinberi stofndagur
hennar yrði 22. apríl, afmælisdagur
Leníns. „Okkur fannst það vel við-
eigandi að afmælisdagur hans yrði
stofndagur stofnunar, sem ætti að
leysa upp það sem hann hefði átt svo
ríkan þátt í að koma á laggirnar,"
segir Janis Naglis, yfírmaður einka-
væðingarstofnunarinnar, og er
nokkuð skemmt yfir tilhugsuninni.
Fyrirfram vekur það óneitanlega
forvitni að sjá hvort framkvæmda-
stjóri jafnmikilvægrar stofnunar og
einkavæðingarstofnunin er sé
traustvekjandi sem boðberi nýrra
tíma. Og það er varla hægt að segja
annað um Naglis. Þessi hávaxni,
myndarlegi vélaverkfræðingur á
fertugsaldri með þétt handtak og lif-
andi augu á ekki í vandræðum með
að tala um nýja tímann í Lettlandi
með ákefð og af áhuga, um leið og
hann er mátulega hátíðlegur er hann
talar um yfirvöldin, sem ekki eru
kannski alltaf í takt við tímann.
Að vera í takt við tímann í Lett-
landi þessi árin felst meðal annars í
því að taka mið af Evrópusamband-
inu, ESB, sem Lettland vonast til að
fá aðild að sem fyrst. Það eru því
ekki síst lög og reglugerðir ESB,
sem stofnun eins og einkavæðingar-
stofnunin tekur mið af.
Markmiðið að gera
stofnunina óþarfa
„Takmark okkar er einfalt," segir
Naglis. „Fyrir hönd ríkisins eigum
við að einkavæða fyrirtæki í ríkis-
eign. Umfangið er gríðarlegt, því
það er ekki aðeins að ríkið hafi átt
heilu geirana eins eins og síma-,
orku- og flutningageirann. Ríkið átti
líka rakarastofur, þvottahús og
kaffihús, svo fátt eitt sé nefnt.“
Stofnunin er sett upp eins og fyr-
irtæki, sem er fjármagnað með
ákveðnum hluta þess fjár, sem fæst
úr einkavæðingarferlinu. Stofnunin
er því ekki háð hinu opinbera um fé
og auk þess verður ríkisstjórnin að
lúta þeim lögum og reglum sem gilda
um fyrirtæki, en getur ekki ráðskast
með stofnunina að eigin vild.
„Vissulega kemur fyrir að ráð-
herrar láta eins og þeir séu kóngar,
en þeir neyðast samt sem áður til að
virða stjórn einkavæðingarstofnun-
arinnar,“ segir Naglis og bætir við
að þar sem ríkisstjórnin skipi fram-
kvæmdastjóra einkavæðingarstofn-
unarinnar hafi hún haft tækifæri til
þess að setja hann af undanfarin sex
ár á hverjum þriðjudegi, fundardegi
stjórnarinnar. „Það hafa þeir ekki
gert,“ bætir Naglis við. Hann hefur
því setið sem fastast, þó skipt hafi
verið átta sinnum um stjórn á þess-
um tíma.
„Já, alveg rétt,“ segir Naglis glað-
beittur, þegar spurt er hvort það sé í
raun ekki markmið stofnunarinnar
að gera sjálfa sig óþarfa. „Stofnunin
verður lögð niður þegar einkavæð-
ingunni er lokið." Það stefnir hrað-
byri í það, en það eru nokkur erfið
dæmi að leysa áður en svo verður.
Orkugeirinn: Einkavæðing
sem snertir alla
Þegar Andris Berzins, forsætis-
ráðherra Lettlands, segir í samtali
við Morgunblaðið að Lettar hafi
einkavætt 97 prósent ríkisfyrirtækja
landsins þá er það alveg rétt. En
þessi háa tala á aðeins við um fjölda
fyrirtækjanna.
Mikilvæg svið eins og orku- og
símageirinn eru eftir. Og það er ekki
síst einkavæðing Latvenergo, raf-
orkufyrirtækisins, sem veldur
Berzins og öðrum stjórnmálamönn-
um áhyggjum.
Orkuverðið snertir alla og því
gera bæði Berzins og Naglis sér
grein fyrir.
Um þessar mundir stefnir í að
haldin verði þjóðaratkvæðagreiðsla í
sumar um einkavæðingu orkugeir-
ans að frumkvæði stjómmálamanna,
sem óttast áhrif einkavæðingar á
orkuverð. Orkuverð er þegar hærra
í Lettlandi en í nágrannalöndunum
tveimur, Eistlandi og Litháen. Nagl-
is er hins vegar ekki í vafa um að
orkuverð sé óeðlilega lágt í Lett-
landi. „Lágt orkuverð hefur haft í för
með sér að orkugeirinn er í spenni-
treyju. Fjárfestingar þar eru alltof
litlar," segir Naglis.
„Eitt er að fjárfestingaráætlun
Latvenergo er ekki nema upp á 70
milljónir lats (um 7 milljarða ís-
lenskra króna), meðan við metum að
hún þurfi að vera upp á 800 milljónir
lats til að uppfylla kröfur ESB og
standa undir eðlilegri endurnýjun,"
bendir Naglis á. „Það er ekki auðvelt
að ná þessu marid.
Annað er svo að of litlar fjárfest-
ingar bitna á öryggi. Það er stífla við
raforkuver hér skammt frá Riga. Ef
hún brysti færi Riga undir 2-3
metra af vatni." En Naglis gerir sér
grein fyrir að einkavæðing orkugeir-
ans slær á marga strengi í brjósti al-
mennings og margir óttast að orku-
verð fari upp úr öllu valdi. Naglis og
samstarfsmenn hans eyða því mikl-
um tíma í að fara á fundi, bæði með
almenningi og bæjar- og sveitar-
stjórnum til að tala fyrir einkavæð-
ingu og skýra kosti hennar fyrir
fólki. „Þessi upplýsingastarfsemi er
mikilvægur liður í starfi okkar,“ seg-
ir Naglis.
Símageirinn: Einkavæðing
strandar á undarlegu einka-
leyfí
Eitt það fyrsta sem tekið var til
við að einkavæða eftir að Lettland
endurheimti sjálfstæði sitt 1991 var
símageirinn. Niðurstaðan varð sú að
1993 var gerður samningur við Tilts
Communications, fyrirtæki skráð í
Danmörku í eigu hins finnska Son-
era og breska Cable & Wireless, um
að Tilts keypti 49 prósent í Lattele-
kom, sem ríkið átti 51 prósent í.
Hið merkilega í þeim samningi var
að Lattelekom skyldi halda einokun-
arstöðu sinni í símageiranum næstu
tuttugu árin eða til 2013 og það þó
Lettar hefðu þegar á þessum tíma
augu á aðild að ESB og meðfylgjandi
einkavæðingarstefnu þar. Mikið hef-
ur verið skrafað Letta á milli um
þetta fyrirkomulag.
Þingnefnd var sett í að athuga
málið, en ekkert misjafnt fannst.
Naglis ypptir öxlum, þegar einok-
unarstöðu Lettelekom ber á góma.
,Á þessum tíma vorum við nýlega
orðnir sjálfstæðir, það var lítið um
beinar erlendar fjárfestingar í Lett-
landi og þetta hefur vísast verið álit-
in leið til að auka þær,“ segir Naglis.
„Nú eru aðrar leiðir til þess, en það
bjóst kannski heldur enginn við á
þeim tíma að svo mikill vöxtur ætti
eftir að verða í símageiranum."
Naglis bendir á að fjárfestingin í
símageiranum hafi líka skilað sér,
því 1993-2000 hafi 600 milljónir
Bandaríkjadala verið fjárfestar þar.
Það var þó í kjölfar þessai-ar um-
deildu viðskipta við Tilts að einka-
væðingarstofnuninni vai- komið á
fót. Nú átti að tprggja að einkavæð-
ingin gengi eðlilega fyrir sig, eftir
skýrum leikreglum og án beinnar
íhlutunar stjórnmálamanna.
Um þessar mundir virðast hafa
náðst samningar við Tilts, sem nú er
aðeins í eigu Sonera, um að einokun-
arleyfið renni út 2003, tíu árum fyrr
en upphaflega átti að vera. Ríkið
mun ekki bæta Tilts þetta upp með
beinum greiðslum, heldur með
hlutabréfum þegar Lattelekom
verður að fullu einkavætt. Með
samningum um þetta stefnir í að síð-
ustu hindrun fýrir fulla einkavæð-
ingu Lattelekom verði rutt úr vegi.
Búist er við að frumútboð hlutar rík-
isins í Lattelekom verði 2001.
Stjórnmálamenn og hagsmunir
þeirra óþægur Ijár í þúfu
„Erfiðleikar við einkavæðingu í
Lettlandi, til dæmis í síma- og orku-
geiranum, eru ekkert einstakir.
Eistland og Litháen glíma við svip-
aðan vanda,“ segir Naglis um þau
tormerki, sem verið hafa á einka-
væðingunni í Lettlandi.
Naglis bendir einnig á að þó menn
séu sáttir um markmiðin þá geti
annar raunveruleiki blasað við þegar
líður á einkavæðinguna. ,Á loka-
spretti einkavæðingar í hverju fyrir-
tæki koma alltaf upp meiri erfíðleik-
ar en í upphafi," segir hann.
„Stjórnmálamennirnir finna fyrir
því að þeir séu að missa ítök sín. Al-
menningur verður tortryggnari og
það hefur áhrif á stjórnmálamenn-
ina, sem hugsa um stuðninginn við
næstu kosningar. Breytingar á eign-
arhaldi geta ekki verið annað en
sársaukafullar. Því er nauðsynlegt
að finna sem hlutlausastar úrlausnir
þótt það sé ekki auðvelt."
Umræða gegn spillingunni
Spillingin og grunur um spillingu
er daglegt umræðuefni manna á
meðal í Lettlandi og þá eins í
fjölmiðlum. Mörg spillingarmál hafa
komið þar upp en sjaldnast fæst
nokkur botn, rannsóknir bera engan
árangur og dæmi eru um að fólk
tengt rannsóknum umfangsmikilla
spillingarmála hafi látist meðan á
rannsókn stóð.
„Opnar umræður eru besta ráðið
gegn spillingu," segir Naglis, sem
ekki tekur undir tal um spillingu, en
hefur greinilega í huga hvemig beij-
ast megi gegn henni. „Við reynum að
hafa allt opið og auka gagnsæi sem
frekast." Mikilvægur liður í þessari
viðleitni er opin útboð á öllum eign-
um, upplýsingadreifing til þeirra
stofnana, sem málin varða og dag-
legar ákvarðanir eru settar á vef
stofnunarinnar, www.lpa.bkc.lv.
Árangurinn er líka sá að stofnunin
hefur gott orð á sér.
„Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn hef-
ur bent á að í hagkerfum þeirra
landa, sem ganga í gegnum breyt-
ingatímabil, sé hætta á spillingu,"
hnykkir Naglis á. „Spilling er því
víða vandamál, meðal annars í
Eystrasaltsríkjunum þremur. Með
því að hafa allt sem einfaldast í snið-
um, sem gagnsæjast og takmarka að
persónuleg sjónarmið starfsfólks
hér ráði of miklu, heldur aðeins stað-
reyndir og skýrar upplýsingar, má
draga úr forsendum spillingar.“
Úrval úr bókmenntum
18. aldar
Þetta er 750 blaðsíðna
glæsileg bók sem geymir
fjölbreytt skrif eftir alla
helstu höfunda aldarinnar.
Falinn fjársjóður
íslenskra bókmennta!
Mái og menníog
maiogmenaíngis
Laugavegi 18 • Síml 515 2500 • Síðumúla 7 • Sfmi 510 2500
«!