Morgunblaðið - 26.08.2000, Blaðsíða 32

32 LAUGARDAGUR 26. ÁGÚST 2000 IflKl n ií MORGUNBLAÐIÐ

m
Hvað er tími?
VISINDI
l T jm
ííífEÉ ístljiö áui® i • : :
i v « R 'J s * n * s fi n n 3 3. U ( li 5 ® R K U '<i
ílllllfllllll frtafsftsiuaírri n íi 1 í 11 k !Í 2 M £1 li 11
llil 4 S 3 l [B « <9 P 81 lí :*
www.opinnhaskoli2000.hi.is
Að undanförnu hafa gestir Vísindavefjarins meðal annars fræðst
um Njálu, höfunda íslendingasagna, liti, strok katta, grimmd og
gæsku hunda, mannfjölda á íslandi frá upphafi, orðafjölda í íslensku, snúnlng jarðar og aðdráttarafl,
massa og þyngd Ijóseindar, nýtingu á orku jarðar, ísöld og líkur á henni, lögun eldfjalla, draugaverk,
þriggja skelja leik, geymslu gagna á geisladiskum, líparít, tilkomu hafsins, hollustu franskbrauðs og
heilhveitibrauðs, blóðfitu í eggjum, uppbót fyrir fisk í fæðu, mataræði og blóðflokka, liti á steinum, olíu
í lögsögu íslands, Persaveldi, dramatúrg, Laó-tse, bunu úr krana, burðarbylgju, myrkur, strútsegg, or-
sakir þyngdar, gerviþyngd, vatnshrút, örbylgjuofna, Kúbverja og Kúbani, heimsbókmenntir á íslensku,
andefni, dagbækur, fyrstu töivuna, rafeindir, stefnu vatnshvirfla, stuðlaberg,
þyngd lyftu, röndótt tannkrem, ryðmyndun í frosti, litarhátt Krists, bensínnotkun í
fiugi, Ijósröfun og hljóðmúr.
Svör á Vísindavefnum eru nú um 750 talsins, um allt milli himins og jarðar sem
varðar vísindi og fræði með einhverjum hætti. Höfundaskrá hefur nú verið kom-
ið fyrir á vefsetrinu og eru þar bæði tölvupóstföng höfunda og auk þess sögð
nokkur deili á þeim.
Hvað er tími?
SVAR:
Öll þekkjum við tímann og not-
um hann á einn eða annan hátt.
Við nýtum hann vel eða sóum hon-
um (jafnvel drepum hann!), mæl-
um hann með töluverðri nákvæmni
og vísum til þessara mælinga með
reglulegu millibili, og eftir-
sóknarvert þykir að hafa nóg af
honum. Þrátt fyrir þetta lendum
við gjarnan í ýmsum flækjum þeg-
ar við hugsum um tímann. Flest
teljum við það augljóst að tíminn
líði en fátt verður um svör ef við
spyrjum „Hversu hratt líður tím-
inn?“
Illa gengur að setja fram ná-
kvæmar skilgreiningar á tímanum.
Eitt vandamálið er að erfitt er að
skilgreina tímann án þess að vísa
á einhvem hátt til hans sjálfs í
skilgreiningunni. Ef við segjum til
dæmis að tíminn sé það sem leiðir
okkur gegnum breytingar lendum
við í vanda því illa gengur að skil-
greina breytingar án vísunar til
tíma eða hugtaka sem byggjast á
honum (áður, seinna, fyrir, eftir,
og svo framvegis). Líklega er
spurningum um eðli tímans betur
svarað með ýmsum lýsingum á
honum en með beinum skilgrein-
ingum (eða tilraunum til slíkra
skilgreininga).
Þegar spurt er um eðli tímans
þarf m.a. að svara því hvort tíminn
sé einungis eitthvað sem upplifanir
okkar fela í sér eða hvort hann sé
til óháð þeim. Því hefur til dæmis
verið haldið fram að runa, þar sem
atburðum er raðað með tilliti til
þess hvort þeir tilheyri fortíð, nú-
tíð eða framtíð, leiði til þverstæðu
og því geti tíminn ekki verið til.
Þessum rökum hafa að sjálfsögðu
margir andmælt. Flestir virðast
telja að tíminn sé eitthvað umfram
skynjun okkar á honum.
Þótt við hugsum okkur að tím-
inn sé til utan huga okkar er því
samt ósvarað hvort og í hvaða
skilningi hann sé afstæður.
Newton leit á tímann sem al-
gildan. Hann taldi að það hvort at-
burðir gerðust á sama tíma og
lengd atburða í tíma væri óháð af-
stöðu við þá og að tímalengd milli
atburða væri óháð afstöðu hluta í
heiminum. Afstæðiskenning Ein-
steins hefur leitt í ljós að Newton
hafði rangt fyrir sér um þetta.
Hins vegar dugar afstæðiskenn-
ingin ekki til að skera úr um af-
stæði tímans í tvennum öðrum
skilningi. Newton taldi einnig að
tímalengd fæli í sér ákveðinn
„innri“ mælikvarða og að tíminn
væri til óháð þeim atburðum sem í
honum gerðust. Leibniz leit aftur
á móti svo á að tímalengd væri
háð „ytri“ mælikvarða og að tím-
inn væri ekkert umfram afstöðu
atburðanna.
Enn í dag eru skiptar skoðanir
um þessa deilu milli Newtons og
Leibniz. Nútímakenningar um al-
gildi tímans eru því ekki kenning-
ar sem brjóta í bága við það sem
afstæðiskenningin hefur leitt í ljós,
heldur kenningar sem fela það í
sér að tíminn sé til óháð þeim at-
burðum sem eiga sér stað, eða
óháð afstöðu hluta í tímarúminu.
Samkvæmt slíkum kenningum er
tíminn eins konar vettvangur fyrir
atburði. Tíminn gæti þá verið til
þótt engir hlutir væru til í heimin-
um og þar með engir atburðir eða
breytingar á hlutum. Samkvæmt
afstæðiskenningum um tímann er
tíminn ekkert annað en atburðir
eða breytingar á hlutum í heimin-
um og innbyrðis afstöðu þeirra.
Gjarnan er sagt að tíminn sé
fjórða víddin í tímarúminu. Með
tímarúminu er átt við hinar þrjár
víddir rúmsins ásamt tímanum;
eins konar samfellu þar sem hlutir
og atburðir eiga sér stað. Heim-
spekinga greinir hins vegar á um
það nákvæmlega hvernig þessi
fjórða vídd tengist hinum þremur.
Þeir sem aðhyllast svokallaða ei-
lífðarhyggju líta á tímann sem
vídd sem ekki er svo ólík víddum
rúmsins. Á sama hátt og rúmið er
allt til á hverju augnabliki er tím-
Samkvæmt kenningii Einsteins
er ljósið bylgja.
inn allur til samkvæmt eilífðar-
sinnum. Alveg eins og fjarlægir
staðir eiga sér jafnmikla tilvist og
sá staður sem við erum stödd á
hverju sinni, eiga augnablik og at-
burðir úr fortíð og framtíð sér
jafnmikla tilvist og núið, segja ei-
lífðarsinnar. „Núna“ staðsetur
okkur í tímavíddinni á sama hátt
og „hérna“ staðsetur okkur í rúm-
inu en hvorugt felur í sér neina
sérstöðu hvað varðar tilvist.
„Þarna“ og „þá“ eru ekkert síður
til þótt það vilji ekki svo til að við
séum þar stödd.
Nútíðarsinnar álíta á hinn bóg-
inn að fortíð og framtíð séu ekki
til í sama skilningi og nútíð. Það
sem er til er það sem er til núna
og það sem er satt er það sem er
satt núna. Það sem var í gær var
til þá og það sem verður seinna
verður til þá en það á ekki við
núna. Ef Gunna er í grænum bux-
um í dag þá er það satt að hún sé
í grænum buxum. Hafi hún verið í
rauðum buxum í gær þá er það
ekki lengur satt að hún sé í rauð-
um buxum þótt það hafi verið satt
í gær. Gunna getur ekki bæði ver-
ið í rauðum buxum og grænum
buxum (gefum okkur að hún sé
ekki í tvennum buxum í einu) og
því getur það ekki bæði verið satt
að hún sé í rauðum og að hún sé í
grænum buxum.
Eilífðarsinnar hafa tvær leiðir
til að svara þessum rökum. Þeir
geta tengt alla eiginleika við
Satan er til sem tilbúin persóna
utan um freistingar og syndir.
ákveðnar tímasetningar og sagt að
það sé alltaf satt að Gunna sé í
rauðum buxum 10. ágúst 2000 og
jafnframt alltaf satt að Gunna sé í
grænum buxum 11. ágúst og eru
þar með lausir við mótsögnina en
sitja hins vegar uppi með fyrir-
ferðarmiklar umsagnir. Hin leiðin
er að segja að Gunna í gær sé
ekki sama veran og Gunna í dag
og þar með sé ekkert athugavert
við að segja að önnur sé í rauðum
buxum og hin í grænum.
Eyja Margrét Brynjarsdóttir,
stundakennari í heimspeki við HÍ.
Hvað er Ijósvaki?
Er hann til?
SVAR:
Ljósvaki var hugsaður sem
bylgjuberi ljóss. Allt frá því að af-
stæðiskenning Einsteins öðlaðist
almenna viðurkenningu í upphafi
aldarinnar hefur eðlisfræðingum
verið ljóst að ljósvakinn er ekki til.
Eðlisfræðingar hafa lengi velt
fyrir sér eðli ljóss. Á 17. öld settu
Isaac Newton og Christian Huyg-
ens fram hvor sína kenningu um
eðli þess. Newton staðhæfði að
ljós væri straumur ljósagna sem
bærist frá Ijósgjafa en Huygens
hélt því fram að ljósið væri bylgju-
hreyfing. Úr þessu fékkst ekki
skorið fyrr en öld síðar þegar
Bretinn Thomas Young gerði til-
raunir sem sýndu ótvírætt fram á
bylgjueðli ljóss. En allar bylgjur
sem menn þekktu fela í sér sveifl-
ur í einhverju efni sem bylgjurnar
Bakverkinn burt
Heilsuvernd
á vinnustað
MEÐ heilsu-
vernd á vinnu-
stað er átt við
forvarnarstarf
sem miðar að því
að koma í veg
fyrir heilsutjón
vegna aðstæðna
á vinnustaðnum.
Oft er talað um
þijú stig for-
varna í þessu sambandi:
Fyrsta stigs forvörn rniðar að því
að fjarlægja hættu í vinnuumhverf-
inu áður en hún veldur einkennum
eða sjúkdómum. Annars stigs for-
vörn felur í sér aðgerðir sem eiga
að koma í veg fyrir að kvillar eða
einkenni, sem komin eru fram,
ágerist ekki heldur réni. Þriðja
stigs forvörn miðar að því að koma
í veg fyrir að sjúkdómar fái að
þróast áfram og leiði til örorku eða
dauða.
Heilsuvernd á vinnustað miðar
með öðrum orðum fyrst og fremst
að því að koma í veg fyrir að starfs-
menn veikist en síður að því að
meðhöndla sjúkdóma. Heilsuvernd
á vinnustað tekur til alls sem leitt
getur til heilsutjóns hjá starfs-
mönnum en munurinn á heilsu-
vernd á vinnustað og annarri
heilsuvernd er að gengið er út frá
aðstæðum á vinnustað eða starfs-
umhverfinu í víðasta skilningi. Með
aðstæðum á vinnustað er m.a. átt
við aðbúnað, verkefni og vinnu-
skipulag. Atvinnurekandinn ber
ábyrgð á því að aðstæðurnar ógni
ekki heilsu starfsmanna en starfs-
maðurinn á einnig að leggja sitt af
mörkum til að starfsumhverfið sé
sem best.
Bakverkir eru algeng kvörtun
vinnandi fólks. Til þess að ganga úr
skugga um hvort óþægindin tengj-
ast starfinu eða starfsaðstöðunni
þarf að skoða allar aðstæður á
vinnustaðnum. Faðir vinnuvernd-
arinnar, ítalinn Ramazzini, benti á
það fyrir 300 árum að þeir, sem
sinntu heilsuvernd starfsmanna,
ættu alltaf að byrja á því að fara á
vinnustaðinn og kynna sér aðstæð-
ur þar áður en farið væri að hyggja
að því að koma með tillögur til úr-
bóta og slá á einkennin. Miklar um-
ræður hafa farið fram
um það á undanförnum
árum hvemig ætti að
sitja og hvemig ætti að
standa, hvernig ætti að
bera og hvernig ætti að
lyfta til að koma í veg
fyrir bakmeiðsli. Góður
stóll á skrifstofunni er
eins konar mannvirki,
dýr í innkaupi og tals-
vert flókinn í meðför-
um. Margir hafa fengið
góða stóla og stillanleg
borð, lyftara og ýmiss
konar hjálpartæki en
ekkert af þessu gerir
gagn ef það er ekki rétt
notað og ef hjálpartæk-
in era látin rykfalla
ónotuð. Hiti, kuldi og
inniloft geta líka haft
sitt að segja um það
hvernig okkur líður og
hvernig við vinnum og
beitum líkamanum.
Hver og einn þarf ekki
bara að læra á tækin
heldur á sjálfan sig
ekki síður en á stólinn.
Manneskjurnar eru misjafnar frá
upphafi og ólíkar á lengd og breidd.
Állt hefur þetta áhrif við margvís-
leg störf við mismunandi aðstæður.
Ekki má heldur gleyma því að
maðurinn er bæði líkami og sál.
Andlegt álag og streita segja til sín
í vöðvunum. Skipulag vinnunnar,
valdakerfið á vinnustað, að verk-
efnin séu hvorki of einhæf og ein-
föld né of erfið og flókin, starfs-
andinn, að hafa að einhverju að
vinna - markmið sem eftirsóknar-
vert er að ná, allt þetta og miklu
fleira hefur áhrif á líðan fólks, líka
á það hvort við spennum vöðvana í
hálsi, öxlum og baki.
Þegar við tökum á getur skipt
sköpum hvernig við berum okkur
að. En það skiptir líka sköpum
hvaða afstöðu við höfum til átaks-
ins eins og eftirfarandi saga sýnir.
Maður nokkur sá • litla stúlku
með strákhnokka á bakinu. Maður-
inn sagði: Af hverju ert þú að rog-
ast með þessa þungu byrði, litla
mín?
Þetta er engin byrði, sagði stúlk-
an. Þetta er bara hann bróðir minn.
Heimildir:
1) Vinnueftirlit ríkisins (1999). Heilsu-
vernd starfsmanna. Skýrsla unnin af nefnd
á vegum stjórnar Vinnueftirlits ríkisins.
Reykjavík: Vinnueftirlit ríkisins.
2) Moen BE, Berntsen M, Sætersdal L,
Skjelfjord L, Præstun A-G, Moe-Nilssen R,
Vatshelle A, Hollund BE. (1992). Bergen:
Institutt for Arbeidsmedisin.
Hólmfríður K. Gunnarsdóttir,
M.Sc., Ph.D. sérfræðingur á at-
vinnusjúkdómadeild Vinnueftirlits
rfkisins.
www.ver.is