Morgunblaðið - 26.08.2000, Blaðsíða 48

48 LAUGARDAGUR 26. ÁGÚST 2000
MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUN
KIRKJUSTARF
NJÓTUM KOSTA
LÝÐRÆÐISINS
ÞVÍ heyrist stund-
um fleygt í umræðu að
lýðræðið sé að veikj-
ast, að stjórnmála-
menn og flokkar nái
-vLkki lengur til fólksins
og að það séu í raun
önnur öfl sem ráði
ferðinni í nútímáþjóð-
félagi. Hnattvæðing er
oft nefnd til sögunnar
sem orsakavaldur
þessa auk þess sem sí-
aukið framboð afþrey-
ingar og áreitis leikur
stórt hlutverk í þess-
ari þróun. Því er
gjaman haldið fram
að það skipulag sem
við byggjum samfélag okkar á,
stjómskipunin sjálf, hafi ekki náð
að fylgja eftir tímans straumi í
heimi þar sem hraði, þekking og
rfiveigjanleiki em lykilorðin. Um leið
hefur hnattvæðingin alið af sér
gríðarlegar breytingar á síðustu
áratugum, sem hafa meðal annars
birst í mikilli fjölgun lýðræðisríkja.
Fyrirkomulagið sem slíkt er því
langt í frá á undanhaldi, þótt það
sæti æ meiri gagnrýni um leið.
Hvað er lýðræði?
„Lýðræði er í þvi fólgið að sam-
eiginlegum málum þjóðar sé stjóm-
að að vilja meirihluta hennar - eða
a.m.k. ekki gegn honum - eins og
"Tiann birtist í frjálsum kosningum,
og að sérhver minnihluti eigi þess
kost að afla skoðun sinni fylgis og
verða meirihluti.“ Svo skilgreindi
Gylfi Þ. Gíslason hugtakið lýðræði
árið 1945.11 Þessi orð eiga enn við
þótt nokkuð hafi hugmyndir manna
um lýðræði og inntak þess breyst
frá þeim tíma. í raun er erfitt að
skilgreina hugtakið og það hefur
verið framkvæmt á marga vegu í
mismunandi heimshlutum. Lýðræði
getur verið á ýmsum stigum og það
getur tekið nokkum tíma fyrir
samfélag sem hefur búið við ein-
ræði eða alræðisstjórn, að koma á
lýðræðishefð. I huga okkar sem bú-
um á Vesturlöndum er forsenda
*Iýðræðis þrískipting ríkisvaldsins,
aðskilnaður löggjafarvalds, fram-
kvæmdavalds og dómsvalds, þar
sem hver grein ríkisins er annarri
óháð. I lýðræðisríki er raunveraleg
samkeppni á milli stjórnmálaflokka
um völd og áherslur við stjórnun
ríkisins. Þar era reglulegar kosn-
ingar sem fara fram eftir fyrirfram
ákveðnum reglum og kosningar-
réttur og kjörgengi era réttindi
sem allir njóta á jafnan hátt. Borg-
araleg réttindi era virt í lýðræðis-
ríki, mannréttindi í hávegum höfð,
s.s. tjáningarfrelsi og félagafrelsi.
Virk lýðræðisleg rökræða er mikil-
væg forsenda lýðræðisins og frjáls-
ir og óháðir fjölmiðlar era grand-
*..völlur þess að hún geti þrifíst.
Jafnrétti til handa öllum þjóðfé-
lagshópum og jöfn staða kvenna og
karla era mikilvæg einkenni góðs
lýðræðis. Dómstólar era óháðir
öðram stjómvöldum, málsmeðferð
fyrir þeim er óvilhöll og aðgangur
borgaranna að þeim jafn. Lögin era
skýr og aðgengileg borgurunum.
Þetta er engan veginn tæmandi
upptalning á einkennum góðs lýð-
ræðisríkis og hún gæti orðið miklu
lengri.
Lýðræði í stöðugri þróun
, I sumar kom hingað til lands
söngflokkurinn Ladysmith Black
Mambazo frá Suður-Afríku, þjóð
sem hefur barist lengi fyrir réttlátu
þjóðskipulagi og afnámi misréttis
svartra og hvítra. Á tónleikum sem
hljómsveitin hélt í Reykjavík var
sungið af innlifun um nýfengið
þrelsi blökkumanna og það var slá-
"^ndi að heyra lýðræðið tilbeðið af
svo mikilli tilfínningu
og virðingu. Þá hljóm-
aði það framandi íyrir
Islendinginn að hlusta
á fagnaðarsöng um
það hversu mikilvægt
sé að eiga sitt eigið
þing, en suður-afríska
þjóðin hefur gengið í
gegnum þvílíkar þján-
ingar til þess að koma
á lýðræði að mikilvægi
þess er henni mjög of-
arlega í huga. Barátt-
an þar í landi fyrir því
sem okkur finnst
kannski sjálfsögð rétt-
indi er hins vegar mik-
ilvæg áminning um að
lýðræðislegt fyrirkomulag er ekki
óumdeilt eða sjálfsagt og það hefur
aldrei verið það.
Á nítjándu öld vora lýðræðishug-
myndir taldar mjög varhugaverðar
af valdahópum og forréttindahóp-
um víðsvegar um heim. Þótt lýð-
ræðislegt stjórnskipulag hafi verið
hornsteinninn í hugmyndum upp-
reisnarmanna í frönsku og amer-
ísku stjórnarbyltingunum, þá var
það mjög takmarkað. Á þeim tím-
um var talið eðlOegt að aðeins
minnihluti þjóðarinnar hefði kosn-
ingarrétt og í upphafi síðustu aldar
höfðu konur aðeins kosningarrétt í
örfáum ríkjum heims. Konur fengu
t.d. ekki kosningarrétt í Sviss fyrr
en árið 1974 og ennþá er réttur
kvenna til þátttöku í stjórnmálum
Meiri vandvirkni við
löggjöf og lagasmíð,
segir Bryndís
Hlöðversdóttir,
er því nauðsynlegur
þáttur í því að byggja
upp það stjórnkerfí sem
við viljum búa við og
rækta, lýðræðið.
og lýðræðislegri rökræðu skertur
verulega víða um heim.
Eftir hrun Berlínarmúrsins má
segja að lýðræðið sé orðið almennt
viðurkennt sem besta fyrirkomu-
lagið í stjórn ríkja víðsvegar um
heim. Ríkjum sem byggjast á lýð-
ræðislegri stjórnskipan hefur fjölg-
að mjög hratt á síðustu áratugum,
þótt enn eigi mörg langt í land í
lýðræðisþróuninni. Á sama tíma
heyrist æ oftar rætt um óánægju á
meðal þeirra sem búa við lýðræði -
um vaxandi fjarlægð á milli stjórn-
málamanna og kjósenda, sem felur
í sér ógnun við sjálfan lýðræðis-
grandvöllinn. En hvernig má það
vera að á meðan almenningur í hin-
um rótgrónari á meðal lýðræðis-
ríkja er óánægður með fyrirkomu-
lagið telja aðrar þjóðir lýðræðið
besta kostinn?
Lýðræði er
besti kosturinn
Það er mikilvægt í umræðu sem
þessari að greina á milli hins lýð-
ræðislega fyrirkomulags í sjálfu sér
og síðan afsprengja þess, stofnana
og einstaklinganna sem í því starfa.
Rótgróin lýðræðisríki í Evrópu og
Ameríku hafa alið af sér ýmsa van-
kanta sem era ekki til eftirbreytni.
Konur hafa t.d. átt erfitt uppdrátt-
ar innan þeirra flestra og eiga
margar enn í dag, spillingarmál
hafa komið upp í tengslum við fjár-
mál stjórnmálaflokka og skrifræðið
er að sliga margar stofnanir þess.
Pólitískt baktjaldamakk í tengslum
við kosningar hefur takmarkað
gildi lýðræðislegra kosninga og
gamlar ímyndir um hinn stranga og
alvitra leiðtoga lifa enn góðu lífi að
minnsta kosti víðast hvar. Fjöldi
kannana sýnir að á Vesturlöndum
fer tiltrú fólks á stjórnmálamenn
minnkandi og hið sama á við um
hefðbundnar stofnanir lýðræðisrík-
isins, s.s. dómstóla. Það er hins
vegar fátt sem bendir til þess að
fólk hafi misst tiltrú á lýðræðinu
sem slíku og flestir eru sammála
um að enginn annar kostur stjórn-
kerfis sé í boði sem geti ógnað því
og sigurför þess um heiminn.
Er þörf á
breyttri stjórnskipun?
Til að bregðast við þeim nei-
kvæðu hliðum sem lýðræðinu virð-
ast fylgja og raktar era hér að ofan
hafa margar hugmyndir komið
fram á síðustu áratugum. í áður-
nefndri grein Gylfa Þ. Gíslasonar
er fjallað um helstu galla stjórnar-
háttanna sem þá voru við lýði, en
þá telur höfundur helst felast í
veikri stöðu ríkisstjórnarinnar
gagnvart stjórnmálaflokkunum, of
mörgum flokkum á Alþingi, hags-
munapoti og pólitískum hrossa-
kaupum, seinagangi á afgreiðslu
dómsmála og óvönduðum málflutn-
ingi í stjórnmálabaráttu. Þá bendir
höfundur á leiðir til úrbóta en í því
skyni telur hann nauðsynlegt að
festa ríkisstjómina í sessi og gera
hana óháða stjórnmálaflokkunum.
Ein leiðin til þess sé sú að þjóð-
kjörinn forseti tilnefni stjórnina,
sem síðan starfi á ábyrgð hans.
Ráðherrar skuli hins vegar ekki
vera alþingismenn, Alþingi skuli
aðeins setja almennar leikreglur í
samfélaginu með löggjöf. Ekki skal
tekin afstaða til þessara hugmynda
hér og nú en í grein Gylfa gefur að
líta margar forvitnilegar hugmynd-
ir sem eiga fullt erindi inn í stjórn-
málaumræðuna í dag, s.s. um mikil-
vægi þess að jafna vægi atkvæða
og gera landið að einu kjördæmi,
að dregið verði úr flokksræði, að
leitast verði við að efla hlutlægni
og heiðarleik í stjórnmálabarátt-
unni svo nokkuð sé nefnt.
Þátttökulýðræði,
gegnsæi og stjórnfesta
Þótt fréttir seinni ára á Vestur-
löndum litist æ meir af umræðu um
spillingarmál í tengslum við stjórn-
málaflokka og stjórnmálamenn þá
er ekki víst að slík mál séu að fær-
ast í aukana. Hitt er annað mál að
kröfur almennings era orðnar meiri
til lýðræðislega kjörinna fulltrúa
auk þess sem samfélagið allt er
orðið gagnsærra og upplýsinga-
streymi til fjölmiðla auðveldara.
Upplýsingaöldin hefur haldið inn-
reið sína á hvert heimili og aðgang-
ur fólks að því sem er að gerast í
samfélaginu og í umheiminum er
greiðari en áður. Það gefur því
auga leið að stjórnkerfi sem bygg-
ist á gömlum gildum fjarlægist um-
bjóðendur sína ef það ekki gáir að
sér. Meiri þátttaka almennings í
lýðræðisþróuninni gæti haft jákvæð
áhrif til aukins lýðræðis, en í því
sambandi hefur oft verið nefnd sú
leið að láta þjóðaratkvæði fara
fram um mun fleiri mál en gert
hefur verið hingað til. Ekkert er
því til fyrirstöðu að slíkt sé fram-
kvæmt hér á landi, þótt heimild til
þess að láta mál fara fyrir þjóðar-
atkvæði hafi vart verið notuð. Þá
era reglur sem tryggja opið og
gagnsætt bókhald stjómmálaflokka
nauðsynlegar til þess að koma í veg
fyrir að flokkamir gangi erinda
ákveðinna þrýstihópa eða fyrir-
tækja sem hafa veitt þeim fjár-
hagslega fyrirgreiðslu. Mikilvægt
er einnig að setja nokkurs konar
siðgæðisstaðla fyrir stjórnvöld og
opinberar stofnanir til þess að
tryggja að leikreglur séu virtar og
að ábyrgð fylgi valdinu.
Hugtakið stjórnfesta21 tekur á
þessum þáttum. Þar er um að ræða
þýðingu á enska hugtakinu „good
governanee" en alþjóðlegar þróun-
ar og fjármálastofnanir hafa und-
anfarin ár notað hugtakið í formi
leiðbeininga og ráðlegginga til
stjórnvalda sem sækja um þróunar-
aðstoð. í hugtakinu stjórnfesta
felst að stjórnvöld fari skipulega og
með festu eftir lögum og reglum og
geri það á heiðarlegan og gegnsæj-
an hátt með tilheyrandi ábyrgð ef
út af er bragðið. I stjórnfestu felst
ekki aðeins ábyrgðarskylda opin-
berra aðila, heldur líka gegnsæi í
stjómarathöfnum, jafnrétti í víð-
ustu merkingu orðsins, aukin þátt-
taka almennings í hinu lýðræðis-
lega ferli, valddreifing, lagabætur
og sjálfstæði eftirlitsaðila.
Lýðræðisleg rökræða
og vönduð vinnubrögð
„Höfuðmarkmið allra breytinga á
stjórnháttum voram ætti að vera
það að oss yrði kleift að njóta kosta
lýðræðisins í ríkara mæli en nú er.
Það er þó ekki aðeins að hugar-
farsbreyting í þá átt er að ofan get-
ur, sé jafnframt nauðsynleg til þess
að svo geti orði. Ef oss lærist ekki
að gera auknar kröfur til sjálfra
vor og bera meiri virðingu hver
fyrir öðram, getur svo farið, að vér
hættum að njóta nokkurra af kost-
um lýðræðisins, jafnvel glötum
því.“3)
Til þess að lýðræði geti blómstr-
að er nauðsynlegt að fram fari lýð-
ræðisleg rökræða og undirstaða
hennar er fjölmiðlar sem eru sjálf-
stæðir og byggðir á faglegum
granni. Engin heilbrigð þróun á sér
stað í samfélagi sem ekki leyfir
hreinskilinni umræðu um þjóðfé-
lagsmál að þrífast. Því miður skort-
ir oft á það í stjórnmálum hér á
landi að tóm gefíst til ítarlegrar
rökræðu um einstök mál og oft er
það svo að stór mál sem fela jafnvel
í sér grandvallarspurningar af sið-
ferðislegum toga eru afgreidd á
stuttum tíma á Alþingi. Fari rök-
ræðan fram i sölum Alþingis er
ekki endilega víst að hún skili sér
út í samfélagið, en ekki síður er
mikilvægt að hún fari fram þar.
Þarna valda margir samverkandi
þættir, fjölmiðlar, stjórnmálamenn-
irnir sjálfh' og almenningur eiga
einhvern hlut í þessu. Það er hins
vegar mikilvægt að reyna að
sporna við þessari þróun, því lög
sem samin era án tengsla við það
fólk sem á að fara eftir þeim era
ólög og hætt er við að þau komi
ekki til framkvæmda. Meiri vand-
virkni við löggjöf og lagasmíð er
því nauðsynlegur þáttur í því að
byggja upp það stjómkerfi sem við
viljum búa við og rækta, lýðræðið.
1) Gylfi Þ. Gíslason, HelgafeU 4. árg. maí
1945, Lýðræði og stjðrnfesta, hugleið-
ingar um stjórnarskrármálið.
2) f grein Guðmundar Alfreðssonar og
Herdísar Þorgeirsdóttur, Stjórnfesta
og mannréttindi, sem birt er i nýút-
komnu afmælisriti Þórs Vilhjálmsson-
ar, er hugtakið stjómfesta kynnt til
sögunnar. í greininni er fjallað um
tengsl stjórnfestu við mannréttindi.
Þótt stjómfestuhugtakið hafi þróast í
tengslum við þróunarstarf þá er ijóst
að innihald þess á fyllilega erindi inn í
nútima stjórnmálaumræðu í hinum
svokölluðu lýðræðisríkjum.
3) Gylfi Þ. Gíslason í áðurnefndri grein í
Helgafelli, 4. árg. mai 1945. Höfundur
vísar til hugarfarsbreytingar sem hann
telur nauðsynlegt að eigi sér stað hjá
þjóðinni, stjómmálamönnum hennar
og embættismönnum, að því er snertir
hógværð og drengskap í stjómmála-
baráttunni og á ölium sviðum opinbers
lífs.
Höfundur er þingmaður fyrir Sam-
fylkinguna.
Bryndís
Hlöðversdðttir
Safnaðarstarf
—
Námskeið í
Biblíuskólan-
um á Eyjólfs-
stöðum
ÍSLENSKA Kristskirkjan mun í
september halda tvö námskeið í
Biblíuskólanum á Eyjólfsstöðum á
Fljótsdalshéraði. Fyrra námskeið-
ið, sem hefur yfirskriftina „Breytt
og betri stefna“, verður dagana
11.-16. september. Það er almennt
biblíunámskeið og eins konar
framhald Alfa námskeiðsins, sem
margir þekkja. Námskeiðið er opið
öllu kristnu fólki, án tillits til safn-
aða og kirkjudeilda. Þar verður
leitað svara við ýmsum mikilvæg-
um spurningum eins og: Hvað geri
ég með hluti úr fortíðinni sem
hamla trúarþroska mínum? Hvað á
ég að gera til að standast betur
freistingar? Hvernig finn ég vilja
guðs með líf mitt og framtíð? Einn-
ig verður fjallað um eftfrtalin efni:
Að kynnast Biblíunni betur og öðl-
ast meira traust á henni. Að átta
sig betur á hæfileikum sínum og
persónugerð. Að finna vilja Guðs
með líf sitt. Filippíbréfið verður
lesið og ritskýrt. Áuk fræðslu og
andlegrar uppbyggingar er ætlun-
in að njóta útivera í yndislegu um-
hverfi staðarins. Námskeiðið verð-
ur í umsjá Friðriks Schram.
Seinna námskeiðið verður dag-
ana 18.-23. september og ber yfir-
skriftina „Líf í frelsi og fullri
gnægð“. Það er sálgæslunámskeið,
sem verður í umsjá Ingunnar
Björnsdóttur, en hún annast ráð-
gjöf og fyrirbæn á vegum safnað-
arins. Á námskeiðinu verður m.a.
leitað svara við eftirfarandi spurn-
ingum: Hvað gerum við með erfið-
ar tilfinningar? Hvernig fáum við
lækningu? Er ég í vilja Guðs með
líf mitt? Skráning er hafin á bæði
námskeiðin. Upplýsingar eru veitt-
ar á skrifstofu safnaðarins, Bílds-
höfða 10, Reykjavík.
Hallgrímskirkja. Hádegistón-
leikar kl. 12-12.30. Inga Rós Ing-
ólfsdóttir, selló, og Hörður Áskels-
son, orgel.
Fríkirkjan Vegurinn. Samkoma
kl. 20. Árnar Jensson prédikar.
Allir hjartanlega velkomnir.
BRIPS
Ilmsjón Arnór G.
Ragnarsson
Bridsdeild félags eldri borgara
Tvímenningskeppni var spiluð í
Ásgarði í Glæsibæ fimmtudaginn 17.
ágúst. 25 pör spiluðu. Meðalskor
216.
N/S
Haukur Guðmundss. - Öm Sigfúss. 240
Eysteinn Einarss. - Kristján Olafss. 240
Oh'verKristóferss.-Sigtr.EUertss. 237
A/V
AlbertÞorsteinss.-AuðunnGuðm.s. 268
Júlíus Guðmundss. - Rafn Kristjánss. 249
Ólafur Ingvarss. - Jóhann Lútherss. 240
Tvímenningskeppni spiluð mánu-
daginn 21. ágúst. 20 pör spiluðu.
Meðalskor 216 stig.
N/S
Þorsteinn Laufdal - Magnús Halldórss. 266
ÞórarinnÁmas.-FróðiB.Pálss. 253
Halldór Magnúss. - Páll Hanness. 228
A/V
AlbertÞorsteinss.-AuðunnGuðm.s. 264
Júh'us Guðmundss. - Rafn Kristjánss. 256
ViggóNordquist-HjálmarGíslas. 247