Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1928, Side 7

7
koma þær fram aftur ofar í því. Orsökin til þess var, að Rangá, sem
áður rann beint fram úr Fossdala-þrengslum fyrir austan Austur-
haldið, tók að kasta sér meira vestur fyrir norðan það og fram úr
milli Halda. í mínu minni, fyrir 1870, rann þar smákvísl, sem kölluð
var læna1). Var farvegur sá milli Halda, mjór og víðast vallgróinn
niður í fastan farveg, möl og grjót. Þá var þar á einum stað, miðja
vegu, vað fyrir allan búsmala, milli Halda, rétt um gamla veginn
austur á Þorgeirsvað, þar sem hinar fornu götur lágu niður undir
farveg í brekkunni austan-megin. — Farvegur þessi milli Halda var
vissulega gamall, en ekki nýr, undir aldamótin síðustu, eins og segir
í Registri yfir Árb. Fornl.fél. 1904, bls. 84, nm. Lænan, sem enn var
svo kölluð 1896, jókst smátt og smátt í vatnavöxtum, unz áin féll
þar öll fyrir aldamót, — nema þá er hún er í vexti; þá flóir hún
viða yfir. — Milli Halda hefir Rangá nú brotið svo jarðveginn til
beggja hliða um næstliðin 30 ár, að þar fer engin skepna yfir, því
að bakkar að henni eru þar svo háir.
í fornöld hefir vegur legið frá Þorgeirsvaði (a.), vestur á miðjum
Höldum; þar sjást um 15—20 götur þaðan vestur um Keldnalæk, um
Tunguheiði, Tungunes, yfir mynni Stokkalækjar á Bergsnef, og þaðan
önnur grein þess vegar að Hofi, en hin upp brúnina, beint til Kirkju-
bæjar, sem fornmannagötur yfir Hofsvöll votta.
e. Reynifellsvað, undir fossinum. Rangá rann, eins og fyr var sagt,
beint fram úr þrengslunun og hafði stöðugt farveg fyrir suðaustan
Austurhald. En skamt fyrir ofan Skógarmannavað sameinaðist hún
uppsprettulæk miklum, sem hefir upptök sín undir hárri brún, austan
ár móts við fossinn. Þessi lækur hefir verið kallaður Teitsvötn2). Fyrir
1) Eftir landslagínu á Móanum og Höldunum má ætla, að þykkur jarð-
vegur hafi verið þar á milli, áður en eyðileggingin, »Moldirnar«, byrjaði. Sú
eyðilegging landsins hefir i fyrstu byrjað austur-við Rangá, með bakkabrotum,
eins og svo víða annars staðar hér um pláss. Þegar Moldirnar blésu þar upp.
var eðlilegt, að áin, sem búin var að fylla upp hinn gamla farveg, fengi fram-
rás vestur og fram á milli Halda. — Hins vegar er engin vissa fyrir því, að
lænan milli Halda hafi í fyrstu legið úr Rangá. Hún mátti eins vel hafa verið
framhald áveituskurðar þess, sem tekinn var fyrir austan Keldur, úr báðum lækjar-
botnum þar, til áveitu á Móann. Fremst á miðjum Móa er stórt skarð (»Skarðið«),
eftir frárennsli áveitunnar; stefnir sú rás milli Halda. — Ef til vill er farvegur-
inn milli Halda fornaldar-farvegur úr Rangá frá Gunnarssteini. Þar hefir áin
verið tekin upp eða öllu heldur fallið sjálf úr farvegi fram um Austurheiði og
víðar á Móa og má-ske fram í Höldin. Austarlega í Vesturhaldi, suður af Skarð-
inu i Móanum, er lægð mikil, vallgróin, sem afar-forn farvegur, og liggur hún
til núverandi farvegs, í miðjum Höldum, um vaðið þar, til Þorgeirsvaðs aust-
ur. — Er of-langt að fara hér nánar út í það.
2) Svo er hann nefndur í Árb. Fornl.fél. 1892, 49, 1902, 4, og registrinu frá