Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1949, Page 26

30
alltíð í túnum, en merkilega fágæt á öðrum stöðum. Þar eru Hringur
og Kringla, Skjöldur, Svíri, Svunta og Þemba.
Tvö önnur nöfn, sem nærri því alstaðar virðast vera nátengd við
túnin, eru V e i t a og Prettur. Hvar sem skýrt er frá legu veitunnar,
er hún neðarlega eða neðzt í túninu eða niður undan því, eða og svo,
að efri hluti hennar er innan túnsins, en neðri hlutinn fyrir utan.
Þar er og víða kallað mýrlent. En hvergi er sagt, að þar séu áveitur
eða aðrir skurðir. Það lítur því út, sem veita merki hér mýrarsund
eða þvíumlíkt, eiris og víðar. En hversvegna heita mýrarsund þessu
nafni hvergi annarstaðar en niðri við túnfæturna? Eg fæ ekki skilið
það með öðru móti en því, að Veita sé kölluð vegna þess, að þangað
hafi einhvern tíma verið veitt vatni úr túninu, en þessar jarðabætur
síðan fallið niður og gleymzt og aðeins nafnið haldizt, og svo seinna,
þegar túnin voru stækkuð, veiturnar víða orðið að túnblettum.
Eg tel þær því merkilegar minjar horfinnar menningar, þó að þær
séu víða um leið vitni þess, að túnin voru í þá daga minni en nú á
dögum. Þar að auki geymir nafnið á einstaka stað minningu um það,
að þar hefur fyrrum verið ræktað tún og byggt býli.
Prettur er á norðvesturlandi algengt nafn á lækjum, sem þorna
upp í þurrkum. Astæðan til þess, að þetta nafn virðist vera gefið
eingöngu í túnunum, mun vera sú, að í þeim urðu menn víðast hvar
að sækja vatn í ýmsa læki, af því að húsin stóðu á dreif, svo að þeim
gat þar verið illa við þessa pretti. En utan túnsins þurftu þeir lítið
að gefa gaum að slíku.
Þar sem að framan var næstum eingöngu talað um það, sem ör-
nefnin gefa í skyn um búnaðarhætti á síðastliðnum öldum, vil eg
taka fram, að þau geta einnig frætt okkur töluvert um ástandið á
landnáms- og söguöld. Þau gera það, svo sem eðlilegt er, á annan
hátt, og við verðum til þess að athuga eingöngu þau nöfn, sem mikil
líkindi eru til að séu það gömul. Það eru, eins og skýrt var frá að
framan, nöfn stærri dala, vatna og áa, fjarða og nesja, og auk þeirra
elztu nöfnin á sveitum og bæjum. Til þess að ná með þessu móti
nokkuð öruggum niðurstöðum, verður þó að líta á stærri hluta lands-
ins eða allt landið. Þá kemur meðal annars í ljós, að sauða- og
hrúta-, geita- og hafra-, sv'ma- og galta-, öxna-, kvíginda- og kálfa-
nöfn eru allmörg meðal elztu nafnanna, en hesta- og hrossa-nóln örfá
— að undanskildum fjallanöfnunum Hestfjall og Hestur, því að þar
er fjöllunum líkt við hesta, og nöfnin hafa því lítið að gera með
hestarækt —. Af þessu held eg að megi leiða, að menn muni framan