Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1972, Qupperneq 49

SÖGUALDARBYGGÐ í HVÍTÁRHOLTI
53
Þessi hjáleiga, Hvítárholt e8a Árnakot, hefur byggzt frá ísabakka
að líkindum á 17. öld, ef til vill fyrr. Isabakki var þá allgóð jörð að
talið var, en í jarðabókinni er jarðardýrleiki óviss. Þá hefur Hvítá
þó verið að spilla jörðinni og landskuld verið færð niður, enda fór
svo, að Isabakki fór í eyði um 1875 og lagðist undir Hvítárholt, sem
síðan er aðaljörðin. Rústir síðasta bæjarins að Isabakka eru þó enn
greinilegar á bakka Hvítár nokkru ofan við Hvítárholt.
Hvergi getur þessa fornbæjar í gömlum heimildum svo kunnugt
sé, hvorki í sögum eða fornskjölum, en greinilegt er þó, að bygging-
arnar eru frá söguöld, jafnvel frá landnámsöld, og hefur þarna verið
byggt allnokkra hríð.
Nú hafa verið rannsakaðir það margir landnámsaldarbæir hér-
lendis, að okkur eru gerla kunnar skálabyggingar frá þeim tíma og
skálarústirnar í Hvítárholti sverja sig einmitt í þann hóp. Svo vill
til, að langflestar bæjarannsóknir hérlendis eru af fornaldarbæjum,
það er að segja landnámsaldar- eða sögualdarbæjum. Stundum hafa
menn rannsakað slíkar rústir vegna þess, að um þær voru sögulegar
heimildir sem rústir af landnámsbæjum eða þá að gerð rústanna benti
til þess, en um aðrar hefur ekki verið slíku til að dreifa, og á það við
um rústirnar í Hvítárholti.
Einkenni íveruhúsa víkingaaldar um gervallt norræna menning-
arsvæðið, það er að segja í Skandinavíu, Danmörku, skozku eyjun-
um, Færeyjum, íslandi og víðar, eru gríðarstór langhús undir einu
þaki og ganga þau að sér til endanna. Á miðju gólfi er tíðast lang-
eldur en set til beggja hliða. Inngangur er oftast einn, á langhlið
nær öðrum enda, en þó kemur fyrir að þeir séu tveir og þá á sömu
langhlið, þ. e. framhlið, hvor nær sínum enda. Húsin voru í upphafi
óskipt, en síðan var farið að skipta þeim með þverþiljum og enn
síðar koma útbyggingar aftan við húsin, hús sem þjóna hvert sínum
tilgangi. Sú þróun hefst hér á landi ekki fyrr en á 11. öld, að líkindum,
en fram til þess tíma verður að álíta, að önnur hús, sérskilin frá
skálanum, hafi gegnt hvert sínu hlutverki, svo sem búr og jafnvel
eldhús. Hins vegar hefur þeirra ekki orðið vart við rannsóknir, enda
hafa þau látið lítið á sér bera miðað við aðalhúsið.
Ef skálarnir í Hvítárholti eru athugaðir og bornir saman við ís-
lenzkar fornrústir falla þeir nánast algerlega inn í þá mynd, sem
við höfum af 10. aldar byggingum, ekki aðeins hér á landi heldur
samsvara þau einnig mjög náið húsarústum frá þeim tíma, sem
þekktar eru í nálægum löndum. Svo dæmi séu tekin má nefna rúst-
irnar í Skallakoti í Þjórsárdal, Isleifsstöðum í Borgarfirði, Klaufa-