Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1972, Blaðsíða 55

SÖGUALDARBYGGÐ í HVÍTÁRHOLTI
59
hér sem hliðstæður við Hvítárholt, en dæmin um þessa húsagerð eru
mýmörg bæði frá germönsku og slavnesku menningarsvæði. Húsin
í Hvítárholti eru vestlægustu dæmin um þessa húsagerð, hennar
hefur ekki orðið vart á Grænlandi né annars staðar í Ameríku.
Þetta er þó líklega ekki í fyrsta skiptið, sem jarðhúsa verður vart
hér á landi. I Árbók fornleifafélagsins 1897 er getið um „kjallara-
gröf“, sem fundizt hafi að Skriðuklaustri í Fljótsdal og virðist mér
eftir lýsingunni að dæma, að þar sé nálega um sams konar hús að
ræða og hér hefur verið greint frá9. Jarðhús þetta var 10x11 fet að
stærð, dýptin rúm 3 fet og stóðu stoðir enn í hornum og við miðja
langveggina, og var áreftið sýnilegt. Lokræsi var úr einu horninu,
en veggir voru allir hlaðnir innan úr óhöggnu grjóti og límdir með
smiðjumó („mósteypu"). Eldstæði virðist hins vegar ekki hafa verið
í jarðhúsi þessu, að minnsta kosti er það ekki nefnt, enda töldu
menn þetta vera gröf, sem skyr hafi verið gert upp í, og byggðu á
því, að það var fullt af gulhvítu, límkenndu efni, sem þó var ekki
rannsakað nánar.
Þótt eldstæði fyndist ekki hér virðist samsvörunin mikil, bæði
stærð og gerð, lokræsi svo og hitt, að ekki virðist neinn inngangur
hafa fundizt. Þótt skyr kunni að hafa verið gert upp í húsinu, sem er
að sönnu ólíklegt, er greinilega um hliðstæð hús að ræða.
Dr. Kristján Eldjárn hefur skýrt mér frá, að í rauninni hafi húsið,
sem fannst undir bænum í Gjáskógum í Þjórsárdal, verið alveg sömu
gerðar og húsin í Hvítárholti. Stærðin er reyndar nokkru meiri en
þar, 3,4x5,5 m, en dyr fundust engar, eldstæði var við suðurvegg
og stoðarholur sums staðar við veggi10.
1 fornritum er víða getið um jarðhús, og mun lýsing Eyrbyggju
á baðstofunni, sem Víga-Styr gerði þegar hann drap berserki sína,
gleggst þeirra allra11. Má reyndar segja, að þar gæti verið komin
lýsingin á einhverju jarðhúsanna í Hvítárholti. Hvort sem frásögnin
sem slík hefur við rök að styðjast eða ekki er ljóst, að höfundur
hefur þekkt til þessara húsa og kunnað glögg skil á þeim, enda birt-
ist hér í lýsingunni sem og víðar áhugi höfundar Eyrbyggju á fornum
minjum. Þar segir, að baðstofan hafi verið grafin í jörð niður og
gluggi yfir ofninum, svo að gefa mætti á ofninn utan frá, og gengið
var í húsið um op á þekjunni, en að vísu er þar sagt frá forstofu
framan við sjálfa baðstofuna, sem ekki var að finna í Hvítárholti.
Þegar lýsing Eyrbyggju er höfð í huga og borin saman við jarð-
húsin í Hvítárholti, virðist næst fyrir hendi að telja þau baðstofur.
Einkum á þetta við um hús III, með lokræsinu. Ofninn hefur bæði