Dagblaðið Vísir - DV - 15.12.1984, Qupperneq 24

DV. LAUGARDAGUR15. DESEMBER1984.
24
Árni Óla rithöfundur er fæddur á Víkingavatni í Keldu-
hverfi þann 2. desember 1888. Hann lauk prófi frá
Verslunarskóla íslands og gerðist starfsmaður Morgun-
blaðsins strax við stofnun þess. Þar starfaði hann sem
blaðamaður, auglýsingastjóri og ritstjóri Lesbókar allan
starfstíma sinn að frátöldum fáum árum er hann var við
verslunarstörf í Reykjavík og Viðey. Hann var afkasta-
mikill rithöfundur samhliða blaðamannsstörfunum og gaf
út 37 bæur. Hann andaðist árið 1979.
Kaflinn sem hér birtist er úr Reykjavík fyrri tíma en
það er fyrsta bindi endurútgáfu Reykjavíkurbóka Árna. í
þessu fyrsta bindi eru Fortíð Reykjavíkur og Gamla
Reykjavík.
í þessum bókum er mikill fróðleikur um Reykjavík.
Fjöldi mynda frá Reykjavík fyrri tíma prýða bókina.
-SGV.
Þaö mun hafa verið um 1863, aö Jón
Hjaltalín landlæknir fann kalkstein í
Esjunni og taldi, aö þar mundi vera
svo mikið af honum, aö þaö borgaði sig
aö hefja námagröft þar og brenna
kalk.
Astandið í byggingarmálefnum
Reykjavíkur var þá þannig, aö enn
voru flestar vistarverur fólks torfbæir.
Innflutningur á timbri frá Noregi hafði
farið minnkandi ánun saman og þaö
timbur, sem fékkst, varö æ lélegra
byggingarefni. Ýmsir menn skoruðu á
kaupmenn aö flytja inn kalk, svo hægt
væri aö reisa hér steinbæi og steinhús,
því aö nóg var hér af grjóti til aö
byggja úr og bygging hegningarhúss-
ins hafði sýnt þeim, aö hægt var að
nota þaö. En það var eins og aö klappa
harðan steininn. Kaupmenn vildu ekki
flytja inn kalk, nema þá af mjög skorn-
um skammti og svo var það svo dýrt,
aö enginn treystist til aö ráöast í aö
byggjahúsúrsteini.
Kalkfundurinn í Esjunni kveikti því
hjá mönnum von um það, aö bráölega
mundi fást íslenzkt kalk til húsbygg-
inga. En enginn þóttist þó svo efnum
búinn, aö hann gæti ráöizt í þaö fyrir-
tæki aö brjóta kalkstein og brenna
kalk.
Þá var hér hinn kunni dugnaðar- og
áhugamaður Sverrir Runólfsson. Hann
var steinsmiður og honum hefur sjálf-
sagt veriö þaö allra manna ljósast,
hver áhrif þaö gæti haft til batnaðar í
byggingamálum höfuðstaöarins, ef hér
væri hægt aö framleiöa kalk. Hann
fýsti því mjög aö ríöa á vaðiö og gera
tilraun meö þaö, hvemig kalksteinninn
í Esjunni mundi reynast. En þar sem
hann átti ekki fé til aö leggja út í þann
kostnað, sótti hann um 650 rikisdala
styrk hjá stjóminni í þessu augnamiði.
Umsókn hans kom fyrir dómsmála-
ráöuneytiö danska, en það fól þeim
Jóni Hjaltalin landlækni og Birni
Gunnlaugssyni yfirkennara aö skoöa
kalknámuna í Esjunni og láta í ijós álit
sitt um þaö, hvort nokkurt gagn væri í
henni. Þeir sendu aftur nákvæma lýs-
ingu og teikningu af námasvæðinu
sumarið 1864. Þetta sendi svo dóms-
málaráöuneytiö til „Den polytekniske
Anstalt” í Kaupmannahöfn og baö um
umsögn þess. Tveir danskir jarðfræð-
ingar voru fengnir til aö láta álit sitt í
ljós og þeirra úrskuröur var sá, að
þetta væri ekki annaö en vitleysa, því
aö á Islandi fyndist ekkert námakyns.
Og aö þessum úrskurði þeirra fengn-
um neitaöi stjórnin aö veita Sverri
hinn umbeöna styrk.
Lá svo þetta mál í þagnargildi um
nær 10 ára skeið. En það var ekki
gleymt. Og sumarið 1873 réðist Egill
Egilsson kaupmaður í þaö aö leigja
námaréttindin í Mógilsárlandi fyrir 40
kr. gjald á ári. Og hinn 10. ágúst fór
hann við annan mann upp aö Mógilsá
til aö skoöa námuna og búa undir kalk-
vinnslu þar. Viku seinna hafði veriö
brotinn svo mikill kalksteinn þama, aö
Egill sendi bát upp eftir og haföi 10
hesta heilan dag til þess að flytja á
þeim kalkstein úr námunni niöur aö
bátnum.
Jafnframt byrjaði hann á því aö
reisa kalkbrennsluofn hjá Rauðará.
Þessi ofn var alls ekki fullkominn, því
að*hann var aöeins geröur í tilrauna-
skyni. En 109 dagsverk fóru í það aö
hlaöa hann, draga aö grjót, sand og
deiglumó og ennfremur fóru 14 dags-
verk í brennslu. Var þar brennt mó,
spýtum, hrísi og kolum og segir Egill
sjálfur svo frá, aö tilraunin hafi tekizt
vel. Geta má þess, aö viö vinnsluna var
brennt 113 hestum af mó (hver hestur
kostaði þá 50 aura) og 1 1/2 tunnu af
kolum. En ekki hef ég getað fundiö,
hve mikið kalk hafðist upp úr þessu.
Árni Óla ríthöfundur og blaða-
maður sem nú er látinn. Nu er veríð
að endurútgefa skrif hans um
Reykjavik fyrrí tima.
Kostnaöur viö námugröftinn þetta ár
nam samtals 682,00 krónum og var þar
meö talin 40 kr. leiga.
Áreiðanlega hefur kalknámið ekki
borgaö sig, enda var hér aðeins um
byrjunartilraun aö ræða.
Þó hafði Egill trú á fyrirtækinu, en
treystist ekki til aö leggja í þaö meira
fé og fyrirhöfn að sinni. Og næsta ár,
1874, var ekkert urrniö í námunni og
ekkert kalk brennt í ofninum hjá
Rauöará.
Ariö 1875 kom Alþingi saman og þar
bar Jón Hjaltalin landlæknir fram
frumvarp um bann gegn útflutningi á
kalksteinum o.fl. I sambandi viö þaö
komst hann þannig aö oröi: „Menn
vita litið um aöra fjallkalksteina hér á
landi en kalklagiö í Helgustaöafjalli,
því að þótt kalklag hafi fundizt í Esj-
unni, þá er þaö svo þunnt, aö þaö nem-
ur að breidd varla 1/5 hluta af því, sem
Helgustaðanáman er, enda vita menn
eigi, hve langt Esjukalksteinninn
gengur inn í f jalliö. Þaö ber öllum sam-
an um, aö kalkiö og silfurbergiö í
Helgustaöafjalli sé hiö hreinasta kalk,
er f undizt geti nokkurs staöar.”
Hann segir og aö kalk þaö, sem komi
frá Danmörku, sé leirblandaö og mag-
urt og mikið af því mjölkalk, sem inni-
haldi meira en helming þunga síns af
vatni. Mundi því kalk úr Helgustaða-
námu veröa helmingi betra. Danska
kalkið kosti 8 til 16 kr. tunnan og sé
ókljúfandi fyrir almenning aö byggja
úr svo dýru steinlími.
Þá fer hann mörgum orðum um
óheilnæmi og endingarleysi torfbæja.
Á Austfjörðum standi þeir ekki nema
svo sem 10 ár vegna úrkomu, og væri
munur fyrir fólk þar og annars staöar
aö geta byggt úr steini, auk þess sem
þá fengjust heilsusamlegar íbúðir.
Eins og sjá má á þessu ber hann ekk-
ert oflof á kalknámuna í Esjunni. En
aö hann hafi haft trú á því, aö landinu
væri hagur aö því að náman væri unn-
in, sést á því, að á þessu sama þingi
bar hann fram þá breytingartillögu við
fjárlögin, aö Agli væri veittur 1.000 kr.
styrkur til kaikbrennslu, á 10 gr. fjár-
laganna undir ýmislegum útgjöldum.
Landshöfðingi lagöist á móti þessu.
Ekki var það af því, aö hann vildi ekki
styöja fyrirtækið, eins og sæist á því,
aö í fyrra heföi hann heitið Agli 400 kr.
styrk, meö því skilyröi, aö fyrirtækiö
hefði einhvem framgang, en svo væri
ekki enn. Auk þess ætti slíkur styrkur
aö veitast af því fé, sem veitt væri í 15.
gr. til vísindalegra og verklegra fyrir-
tækja. Þaö fór því svo aö tillaga J.H.
var felld.
Egill mun hafa séö þaö, að ekki var
heppilegt aö hafa kalkbrennsluofninn
inni hjá Rauðará og aö betra mundi aö
hafa hann niöri viö höfnina hjá lækn-
um. Fór hann því til landshöfðingja og
bað um ofurlitla lóð úr Arnarhólslandi
viö lækjarósinn undir kalkbrennsluofn
og stíg frá honum niður aö sjónum, svo
aö gott væri aö koma kalksteininum
þangað.
Landshöföingi gaf honum kost á•
þessu með þeim skilyrðum, aö þessi
blettur væri girtur meö 2 álna hárri
trégirðingu, aö jafnstór blettur væri
sléttaöur í túni sínu (Amarhólstúni) og
aö Egill greiddi 8 kr. leigu á ári til
landsjóðs fyrir afnot kalkofnsblettsins.
Þetta fannst Agli harðir kostir, þeg-
ar þess var gætt, aö þessi blettur, sem
hann baö um var ekki tún, heldur
alfaraleið allra þeirra, sem fóra yfir
lækinn neöst, allur troöinn og auk þess
skemmdur af sjávargangi. Þó taldi
hann sér nauöugan einn kost aö ganga
að þessum skilyrðum, því aö hvergi í
Reykjavík mundi tiltækilegt aö hafa
ofninn nema þarna hjá læknum, vegna
þess aö mikiö vatn veröur aö nota við
kalkvinnslu. Mun hann og ef til vill
hafa litiö svo á, aö hann fengi ríflegri
styrk hjá landshöfðingja fyrir vikiö. Aö
minnsta kosti sótti hann svo um aö fá
1.000 króna styrk úr landsjóði.
Landshöfðingi svaraði því, aö hann
heföi ekki umráö nema yfir helmingi
þess fjár, sem ætlaö væri til styrktar
Kalknámí
Esjunniog
kalkbrennsla
í Reykjavík
— kafli úr bókinnl Reykjavík fyrri tíma
atvinnuvegum (á 15. gr. fjárlaganna).
Stjórnin í Kaupmannahöfn hefði um-
ráö hins helmingsins. Gaf hann þó enn
vilyröi fyrir 400 kr., en sækja þyrfti
um til dönsku stjómarinnar aö fá viö-
bót úr hinum hluta sjóösins.
Allt þetta ár gekk í þetta og var lítið
sinnt um námagröftinn. Þó telur Egill
útgjöld sín vegna námuvinnslu hafa
numiö kr. 396,66 (ásamt leigu), en ekk-
ert sést um þaö, hvemig brennslan hef-
ur gengiö. — Sjálfsagt hefur Egill ekki
veriö ánægöur meö hana, og allra sízt,
ofninn, því að nú fær hann Björn
Guömundsson múrara til þess aö fara
utan og kynna sér, hvemig nýtízku
kalkbrennsluofnar væru, og læra aö
brenna kalk.
Næsta vor (21. apríl) fer Egill enn
fram á þaö viö landshöföingja aö fá
styrk og fékk nú þessar 400 krónur. En
hann þóttist þó, sem von var, engu
nær, því allt þetta fé fór til þess aö
giröa blettinn hjá læknum, og slétta
j af nstóran blett í túni landshöfðing ja.
Landshöfðingi skrifaöi þá íslands-
ráögjafanum í Kaupmannahöfn og
lagöi til, aö hann veitti fyrirtækinu
álíka mikinn styrk af þeim hluta fjár-
veitingarinnar á 15. gr., sem hann
hafði yfir aö ráða. Ráögjafinn neitaöi
að veröa viö því, eins og sést á bréfi
frá landshöföingja til Egils, dags. 19.
júní 1876. Þarsegir svo:
„Ráðgjafinn hefur tjáö mér, að hann
veröi að vera þeirrar skoðunar, aö ef
yfirhöfuö ástæða skyldi vera til fyrir
stjómina að styöja fyrirtæki einstakra
manna, önnur eins og þetta, eigi þó aö
minnsta kosti ekki aö veita styrkinn aö
gjöf handa hlutaðeiganda, sem ræöst í
fyrirtækið, meö því að engin trygging
er fyrir því, að eigi fari svo, aö allt fyr-
irtækiö, sem styrkurinn á aö efla, hætti
innan skamms. Ráögjafinn hefur því
eigi þótzt geta veitt neinn styrk í þessu
skyni af sínum hluta í 15. gr. fjárlag-
anna, en af því aö þaö, að minni hyggju
sé mjög æskilegt, að fariö y rði aö vinna
áðurnefnda kalksteinsnámu, segist
ráöherrann aftur á móti ekki vera því
mótfallinn, aö ég láti yður fá 400 kr. lán
úr viðlagasjóði, gegn tryggilegu veöi.”
Ekki er aö sjá, aö Egill hafi þegið
þetta lán. Mun hann hafa verið gramur
yfir þessum undirtektum og aöallega
vænt Oddgeir Stephensen um aö hafa
spillt fyrir sér hjá ráöherranum.
Þá um sumarið (1876) er samt hafizt
handa um smíöi hins nýja kalkofns.
Var dreginn aö leir innan frá Elliðaám
og sandur innan frá Eiöi. Jafnframt er
fariö aö vinna aö því af kappi aö brjóta
kalkstein í Esjunni. Var keypt mikiö af
púöri á Eyrarbakka til þess aö sprengja
þar. En þá kom í ljós, aö kalksteinninn
var ekki eins mikill og menn höfðu
haldið og þraut brátt fyrsta og annan
ganginn. Sá Egill sér því vænzt að
tryggja sér einnig námaréttindi í
Kollafjarðarlandi og leigði þau fyrir 20
krónuráári.
Margir menn voru haföir þama í
vinnu um sumarið. Kaupiö var lágt,
aöeins 2 krónur á dag, en þó haföi einn
maður (Egill í Arabæ) 250 kr. upp úr
sumrinu.
Eftir þetta sumar taldi Egill, aö
hann heföi lagt fram kr. 4.010,95 í kostn-
aö viö námagröftinn, en getur þess
ekki, aö hann hafi haft neinar tekjur af
honum. Og þetta sumar hefur ekkert
kalk veriö brennt, heldur kalksteinn-
inn brotinn, fluttur sjóveg til Reykja-
víkur og átt að geymast þar, þangaö til
nýi ofninn væri fullger, en hann varð
þaö ekki fyrr en á árinu 1877.
Vegna þessara útgjalda, sem voru
mikil á þeim dögum, bæði vegna þess
að krónan var þá dýrari en nú, menn
yfirleitt fátækari og hvergi lán aö fá,
sá Egill sitt óvænna aö halda þannig
áfram. En ekki var honum um þaö aö
gefast upp. Tókst honum þá aö fá M.
Smith konsúl í félag viö sig, þannig aö
Smith ætti f jóröa hlutann í fyrirtækinu,
en Egill þrjá f jóröu.
Björn Guðmundsson vann aö smíði
kalkofnsins og varö þaö allmikið hús,
tumlaga. Var ofninn vandaður að öll-
um frágangi og sem líkastur þeim ofn-
um, er notaöir voru erlendis. Sennilega
hefur veriö byrjað aö brenna kalk í
honum snemma á árinu 1877. Fer nú
fýrirtækið fyrst aö komast á rekspöl.
Kalksteinn var brotinn af kappi í Esj-
unni og eru þar allmargir menn aö
vinnu. — Kalksteinninn var sprengdur
meö púðri, þvi aö dýnamit þekktist
ekki þá. Var fyrst tekin fyrir kalkæö
fyrir vestan ána og túnið á Mógilsá, en
ganginn þraut brátt, eins og áður er
fiUOt Hó iroj. IrolUA Crirnnúr i
—Cv. ru y«i xtwiMvsursIU'i'lovuucmu-