Dagblaðið Vísir - DV - 22.12.1984, Blaðsíða 27

DV. LAUGARDAGUR 22. DESEMBER1984
27
risastórt brennisteinsský sem Laki
spjó út um tveggja mánaöa skeið og
sem skyggöi á mikinn hluta geisla
sólarinnar.
Eins og er hefur gos í mexíkanska
eldfjallinu E1 Chichons í mars og april
1982 áhrif á veðurfar á nyröra hveli.
Gosið breytti degi í nótt í stórum hluta
Mexíkó, gróf tylft þorpa og drap
marga. Ekki sist spjó eldf jalliö eins og
skorsteinn um þaö bil 500 milljónum
tonna af ryki, ösku og brennisteinsguf-
um út í andrúmsloftið. Andstætt til
dæmis St. Helens fjallinu í Washington
fór gos E1 Chichons beint út í
andrúmsloftiö. A nokkrum tímum
náðu milljónir tonna af brennisteins-
gufum og ryki upp í stratosferuna milli
20 og 35 kílómetra yfir yfirboröi jarðar-
rnnar.
Mánuöi seinna skýröu bandarískar
U —2 flugvélar frá því aö skýiö væri í
um þaö bil 26 kílómetra hæö, væri þrír
kílómetrar á breidd og teygði sig næst-
um því y fir hálfa jörðina.
Brennisteinsgufan gengur í sam-
band viö hluta í andrúmsloftinu og
myndar örlitlar brennissteinseindir.
Þær dreifa sólarljósinu þannig aö
Þessar myndir voru teknar úr gervi-
hnetti af gosi úr El Chichons árið
1982. Efst er augnablikið er gosið
varð og i miðju er ryk-, ösku- og
brennisteinsský sex timum eftir
upphaf. Á neðstu mynd sést það 11
timum eftir upphaf.
Þarna brýst hraunstraumurinn fram. Myndin er tekin á þvi augnabliki er
Tolbatschik brýst i gegnum granitið og nokkrum sekúndum siðar þeytti
það margra tonna björgum i loft upp með ótrúlegum krafti.
minna kemst niöur aö yfirborði jarðar.
Þaö getur haft tvenns konar afleiðing-
ar. Annaðhvort kólnar loftið og meöal-
hiti lækkar eöa hiö andstæða gerist.
Það lokast fyrir varmaútgeislun
þannig aö hitastig eykst. I Bandaríkj-
unum hefur E1 Chichon þegar veriö
kennt um mikla úrkomu í Kaliforníu og
vetrarstorma sem annars eru aðeins
langtum norðar. Snjónum hefur kyngt
niður í Sierrafjöllin en í miðvesturríkj-
um og austurríkjunum hefur hitastig
sjaldan veriö lægra. I norðausturhluta
Bandarikjanna varö hins vegar mjög
heitt og í júní—júlí í ár var hitabylgja í
New York og öllum eystri hluta Banda-
ríkjanna.
Árið 1983 var hitastig hafsins í kring-
um Danmörku 3—4 gráöum hærra en
venjulegt er. Astæöan er, að sögn jarö-
fræðingsins Francis Shephard, aö
kaldara vatn úr hafdjúpunum hefur
ekki, eins og venjulegt er, leitað til
yfirborðsins. Þaö aftur á rót sína aö
rekja til breytinga á vindstefnum í
miöbaugshluta Kyrrahafsins. Hiö
hlýrra haf hefur breytt heföbundinni
mynd af veðurfarinu og haft áhrif á
Atlantshafinu í Evrópu og til dæmis
Grænlandi. Þar var síöasta ár haröasti
vetur sem komiö hefur í 100 ár. Það
þarf ekki mikið til til að breyta veörinu
á hnettinum. Rannsóknarmenn telja
aö skýin úr E1 Chichon giröi fyrir um
þaö bil 5% sólarljóssins.
Eðalsteinar og
steinefni frá eldgosum
Jafnvel þótt afleiðingar eldgoss,
bæöi beinar og óbeinar, séu ógnvekj-
andi eru þær ekki bara af hinu illa.
jöröina og gert hana svo frjósama aö
hún hefur brauðfætt þúsundir kyn-
slóöa.
Eldf jöllin hafa einnig hrætt líftóruna
úr þeim mörgu milljónum sem hafa
búiö og enn búa í skugga þeirra.
Hræðslan hefur stundum veriö svo
mikil að mörg eldri menningarsam-
félög hafa í trú sinni gefið eldfjöllunum
yfirnáttúrulega eiginleika og styrk.
Alþjóölegt nafn eldfjalla er dregiö af
Vulcan, nafni eldguös Rómverja, sem
samkvæmt goðsögninni á að hafa gætt
sjóöandi katla í iðrum eyjunnar Vul-
cano, norðuraf Sikiley.
Frumbyggjar á Hawaii í Kyrrahaf-
úiu fórnuöu dýrum og ef sögusagnir
eru sannar fórnuðu þeir einnig jóm-
frúm til aö milda Pele sem var eld-
gyöja þeirra. Evrópubúar á miðöldum
trúðu því aö eldfjöllin væru beinasta
leiö til helvítis eöa hreinsunareldsúis
og aö hávaöinn frá eldfjalli við gos
væri óp hinna fordæmdu sem væru
glataðiríhelvíti.
Og hvaö eru svo eldfjöll? Þaö er
venjuleg jarðfræðileg skýring á því þó
aö veruleikinn sé oftast dramatískari
en j arðfræðilegar kenningar.
Meirihluta 20. aldar hefur leyndar-
dómurinn ekki veriö svo mikið hegöun
eldfjallanna þegar þau geröu vart viö
sig meö gosi heldur fremur uppruni
þeirra djúpt í iörum jaröar.
A sjöunda áratugnum fóru aö koma
fram fyrstu teikn um skilniug í gegn-
um jarðfræðilega kenningu um aö yfir-
borö jaröar skiptist í plötur. Sam-
kvæmt þessum kenningum er ysti hluti
jarðskorpunnar safn stórra stífra
platna sem fljóta á þykku lagi af gló-
andi heitu, fljótandi bergi. Varma-
straumar i fljótandi berginu verða
þess valdandi aö hinar risastóru jarö-
plötur færast úr staö nær hver annarri,
fjær hver annarri og meöfram hver
annarri. I „rifunum” veröa flest gosúi
en þaö eru margar athyglisveröar
undantekningar frá því. Ein af þeim er
þaö sem á ensku er nefnt „hot spot
vulcanoes” þar sem magma étur sér
leið upp í gegnum, ef til vill 100 kíló-
metra þykkar, skorpurnar og kemur
að lokum upp á y firboröiö sem eldgos.
Eldgos hafa geisað á jöröúini frá því aö
kólnun á hnettinum hófst fyrir 4,5
'milljörðum ára. Raunverulega telja
rannsóknarmenn aö eldfjöllin séu aö
öllum líkindum ein af ástæöunum fyrir
aö lif hefur yfirhöfuð þrifist á jöröúini.
Meö því aö dæma út frá eldf jöllum
nútímans hafa rannsóknarmenn
reiknaö sig aftur til þeirrar niðurstöðu
aö eldvirkni sé völd aö 25 prósentum
ildis, vetnis, kolefnis, klórs og
köfnunarefnis í andrúmsloftinu. Eld-
gosin hafa kannski verið frumforsend-
ur fyrir því sem mikilvægast er til aö
viðgetumlifaö: vatninuog loftúiu.
Á sama hátt eru eldfjöllin ástæöan
fyrir miklum hluta af eöalsteinunum
sem hafa gert menn ríka. Steinefnin úr
gosum hafa verkað sem áburöur fyrir
Virk i 2000 ár. Etna er hæsta etdfjall i Evrópu, 3279 metrar á hæð, og virk-
asta eldfjallið að auki. Þar er stöðug virkni og eldgos hafa verið með reglu-
legu millibili i2500 ár.
Barátta gegn
eldgosum
Þegar gos verður í eldfjalli geta
mennirnir yfirleitt ekki neitt að gert
þrátt fyrir nútímatækni. Eldfjöllin
ráöa þegar þau vilja. Þau hafa veriö
meö í því að skapa lifsskilyröin á jörö-
úini en þau hafa líka breytt þeim.
Mengunin frá eldgosunum, askan,
hrauniö og eitraöar lofttegundir kunna
aö hafa veriö ein af ástæöunum fyrir
því aö dínósárusarnir hurfu eins
skyndilega og raunin varö.
Menn geta yfirleitt einungis reynt aö
virða fyrir sér ástæöur og reynt aö
bjarga því sem þeir geta. Viö höfumþó
oröið vitni aö nokkrum tilraunum þar
scm heppnast hefur aö „beisla” nátt-
úruna.
Ariö 1973 reyndu Islendingar aö kæla
niöur hrauniö í gosinu á Heimaey til
þess að bjarga aöalbyggðinni. Arang-
urinn varö mikill. Heppnin var aö
nokkru leyti meö í spilinu. Það tókst aö
draga úr hraöa hraunstraumsins svo
mikið aö þaö kólnaöi og eyðilagöi því
ekki aðalhluta bæjarins.
A Sikiley hafa sænskú sérfræðingar
haft heppnina meö sér er þeir hafa not-
aö dúiamít gegn glóandi hraunstraumi
sem ógnaöi mörgum bæjum umhverfis
eldfjalliö Etnu, hæsta virka eldfjall í
Evrópu. Það tókst með þremur
sprengingum aö beina hraunstraumn-
um úr farvegi sinum og inn í grafna
skuröi sem enduðu í gömlum óvirkum
ÍÚg-
Stundum valda eldfjöllúi heldur ekki
skaöa. Þau geta sparað samfélaginu
mikiö í orkukostnaöi og hér höfum viö
Islendingar aftur verið þeir snjöllustu.
Ennþá eru höfö not af geysilegu hraun-
magni sem er rétt utan viö bærnn í
Heimaey.
Hraunið Ijær varma
í mörg ár
Vestmannaeyúigar lögöu fjar-
varmarör inn á 80 - 90 metra þykkt
hraunlagið utan við bæinn. A þaim hátt
er eldfjallið i Heimaey látiö borga fyrir
eyðileggingu sína meö vanna handa
bænum í næstu 30—50 ár.
Asger Ken Pedersen, danskur sér-
fræðingur, telur lausn Islendúiga mjög
glæsilega og alveg nýja aöferö viö aö
nýta sér orkuna í iðrum jaröar.
I-ausnin er glæsileg en hún krefst
þess aö maður hafi eldfjall i nágrenn-
inu og þaö er, aö ööru leyti en þessu,
utan norrænnar seilingar.
Skilningur á því aö eldfjöll veröa til
og virkni þeúra - ásamt ekki sist því
aö komast aö þvi hvenær gos verður —
heldur þúsundum vúsindamanna um
allan heún uppteknum. Samt er þessi
vísindagrein enn á bernskuskeiöi.
Upplögö rannsóknarefni eru St.
Helens í Bandaríkjunum og E1 Chichon
í Mexikó sem hafa komiö rannsóknar-
mönnum á óvart þó að þeir hafi mikið
skoðaö. Þeir gátu ekki sagt fyrir um
gos meö meiri fyrirvara en þaö aö
mennlétulífið.
Heimaey, kertaverksmiðja, auglýsir.
inllogiHeln.aeyiarkertama
Hinn hreuu
veitir hirtu og yh
Gott merki sem
gleymist ekki.
HEIMAEY KERTAVERKSMIÐJA, SÍMI 98-2905.
Dreifing:
LINDA
sími 68-74-41.
HVERGI MEIRA ÚRVAL
AF LJÓSMYNDAVÖRUM
Ath. opnum kl. 8.30.
ni iiii mn m iTrmTmTmn,
LJOSMYNDAÞJONUSTAN HFi
LAUGAVEG1178 — REYKJAVÍK. - SÍMI 685811