Dagblaðið Vísir - DV - 18.11.1985, Síða 42

42.
DV. MÁNUDAGUR18. NOVEMBER1985.
Tíðarandinn Tíðarandinn Tíðarandinn Tfðarandinn Tíðarandinn Tíðai
Segulbandasafnið hjá Málfræðistofnun er orðið mikið að vöxtum og á þó enn eftir að bætast við.
DV-myndir GVA,
Önnur einkenni á framburði hafa
minnkað minna. Harðmælið og ein-
hljóðaframburðurinn skaftfellski
víkja greinilega hægar en flámælið
og hv-framburðurinn. Ég hef grun
um að einkenni, sem eru gömul í
málinu, haldi betur velli en hin.
Flámælið var 19. aldar fyrirbæri sem
síðan hvarf mjög skyndilega eftir
miðja þessa öld, m.a. vegna áróðurs
gegn því. Áróðurinn getur þó varla
verið eina skýringin. Núna er barist
gegn þágufallssýki í skólum án mik-
ils árangurs að því er séð verður.
Það er eitthvað í málkerfinu sem
gerir sum einkenni á málinu fallvalt-
ari en önnur. Ytri aðstæður hljóta
auðvitað að hafa áhrif en hve mikil
vita menn ekki.
Almennt virðast einkenni á máli
eftir landshlutum hafa jafnast á
þessum fjórum áratugum. Nærtæk-
asta ástæðan er meiri samgangur
fólks. Áhrif fjölmiðla eru einnig í
sömu átt.“
Vottar fyrir stéttbundnu máli
Hafið þið orðið varir við stétt-
bundin einkenni á málinu?
„Ennþá gefa rannsóknirnar lítið
tilefni til að álykta um það. í Reykja-
vík hefur þó komið fram að meiri
líkur eru á að langskólagengið fólk
sé harðmælt en aðrir. Munurinn er
þó lítill. í annarri rannsókn, óháðri
þeirri sem við höfum verið að gera,
MÁLLÝSKURNAR UFA
— en við misjafnan kost, segir Guðvarður Már Gunnlaugsson
sem unnið hefur að rannsóknum
á íslenskum f ramburði undanfarin ár
„Landshlutamunurinn, sem lengi
hefur verið á íslensku máli, er enn
við lýði þótt einstök afbrigði standi
misjafnt að vígi. Munurinn hefur þó,
að því er virðist, heldur minnkað frá
því sem var þegar Björn Guðfinnsson
rannsakaði mállýskur á árunum 1941
til 1943.“ Þetta er í stuttu máli niður-
staðan af rannsóknum á framburði
landsmanna sem unnið hefur verið
að frá árinu 1980 og stendur enn.
Úrvinnslu er þó hvergi nærri lokið
því könnunin var mjög umfangsmik-
il. Þó hefur ítarlega verið unnið úr
gögnunum um framburð í Reykjavík
og Vestur-Skaftafellssýslu.
„Þetta er rannsókn á íslensku
nútímamáli, einkum þó framburði,"
sagði Guðvarður Már Gunnlaugsson
um tilgang rannsóknarinnar. „Þar
kemur bæði til álita mállýskumunur
og önnur atriði sem ekki hafa verið
rannsökuð sem skyldi hingað til. Það
eru ýmis einkenni sem oftast koma
fram í óformlegu tali, s.s. brottfal!
og samlaganir hljóða. Mállýska er
að vísu ekki rétta orðið yfir mun á
framburði í íslensku máli því orðið
er líka notað um mállýskur í erlend-
um málum. Þá er orðið notað um
miklu meiri mun en hér þekkist."
Flakkað með segulband
Gögnin, sem aflað var í rannsókn-
inni, eru segulbandsupptökur á
framburði fólks á öllum aldri alls
staðar af landinu. Enn er þó eftir að
tala við fólk í örfáum kaupstöðum
og um hálfnað verk er nú að tala við
böm á skólaaldri. Verður unnið að
því í vetur og næsta sumar. Annars
hefur verið farið um allar byggðir
landsins og mál manna hljóðritað.
Elstu upptökurnar eru frá sumrinu
1980 en einkum hefur þó verið unnið
ötullega að öflun gagna síðan 1982.
í sveitunum hefur verið talað við
flesta sem í hefur náðst en að öðru
leyti er fólk valið eftir íbúaskrá. Þó
hefur ekki verið talað við aðflutt
fólk á hverjum stað.
Með rannsókninni fæst m.a. grund-
völlur til að bera saman framburð
landsmanna í dag og hvernig hann
var fyrir um fjórum áratugum þegar
Björn Guðfinnsson rannsakaði mál-
ið. Björn talaði við um 10.000 manns
eða sem næst 12. hvern íslending.
Hann lagði sérstaka áherslu á að
fara í skólana og náði að tala við
um 90% allra skólabarna í landinu.
Munurinn fer minnkandi
Eins og staða rannsóknarinnar er
nú er hægt að bera saman niðurstöð-
urnar úr Vestur-Skaftafellssýslu og
Reykjavík. „Munurinn á framburði
í Vestur-Skaftafellssýslu, frá því sem
var fyrir 40 árum, er lítill nema hvað
hv-framburðurinn er greinilega á
undanhaldi. Önnur séreinkenni
halda frekar velli,“ sagði Guðvarður.
„í Reykjavík er heldur ekki mikill
munur á framburði ef frá er talið að
flámæli hefur minnkað mikið. Fólk
hefur greinilega vanið sig af því.
Björn Guðfinnsson talaði við rúm-
lega 2000 börn hér í bænum og voru
um 30% þeirra flámælt. Líklega gild-
ir þessi niðurstaða einnig um fram-
burð á suðvestanverðu landinu. Flá-
mælið var algengt hér við Faxafló-
ann og austur í Árnessýslu, auk
aðalsvæðisins, á Austurlandi. Þar
virðist flámæli einnig vera á undan-
haldi. Sennilega eru fáir þar undir
fimmtugu flámæltir.
kom fram að þágufallssýki er sjald-
gæfari meðal barna atvinnurekenda,
mennta- og embættismanna en ann-
arra. Þessi tvö dæmi nægja þó engan
veginn til að fullyrða um stéttamál-
lýskur eða stéttbundinn mun á mál-
fari.
Einnig hefur komið fram að konur
úr Vestur-Skaftafellssýslu, sem flutt
hafa til Reykjavíkur, lögðu frekar
af einhljóðaframburðinn en karlar.
Þessi niðurstaða er í samræmi við
erlendar rannsóknir sem sýndu að
konur laga framburð sinn frekar að
viðteknum venjum en karlar."
Nú veldur það mörgum áhyggjum
að yngsta kynslóðin er óskýrmælt.
Leiddi rannsókn ykkar eitthvað í Ijós
um óskýrmælið?
„Það kom greinilega í ljós að
unglingar eru margir hverjir óskýr-
mæltir og einnig fólk komið yfir
miðjan aldur. Óskýrmæli er alls ekki
nýtt af nálinni þótt sum afbrigði þess
séu það. Óskýrmæli unglinga og
fullorðins fólks er ekki eins að því
er virðist.
Erlendar rannsóknir hafa sýnt að
börn, sem eru óskýrmælt, verða
skýrmæltari þegar þau komast til
vits og ára og ábyrgðar í þjóðfélag-
inu. Því er ekki hægt að fullyrða að
nú sé að vaxa upp óskýrmælt kyn-
slóð. Það má líta á óskýrmælið sem
unglingamál sem eldist af fólki en
komi ef til vill aftur á efri árum.
Segir ekki máltækið að tvisvar verði
gamall maður barn?
Einnig verður að hafa í huga að
þetta er í fyrsta sinn sem óskýrmæli
er rannsakað. Það þarf að tala við
þetta sama fólk aftur eftir 30 ár eða
svo og sjá hvort það er þá orðið
skýrmælt eins og ábyrgir þjóðfélags-
þegnar eiga að vera.“
Flámæli í Reykjavík
Hvað um önnur einkenni á máli
unglinga?
„Á nokkrum stöðum höfum við
rekið okkur á nýja gerð af flámæli.
Það kemur greinilega fram í Reykja-
vík og einnig á Akureyri og á Suður-
nesjum, svo dæmi séu nefnd. Sjálf-
sagt heyrist það víðar. Þó kom það
ekki fram í máli unglinga í Vestur-
Mállýskurá íslandi:
SÉRVISKA
EÐA SÉRKENNI?
Lengi hefur mátt geta sér til um
uppruna manna af framburði
þeirra. Norðlendingar eru þekktir
fyrirsinn harða framburð sem jafn-
vel Sunnlendingum er farinn að
þykja finn. Vestfirðingar vilja
gjarnan segja a í orðum sem aðrir
hika ekki við að nota á í. Reyndar
hefur þeim tckist að fá alla lands-
menn til að skrifa samkvæmt þess-
ari sérvisku. Það eru ekki nema
ólærð börn og nóbeJsskáld sem
leyfa sér annað. Skaftfellingum
hefur tekist það sama með þá
lensku sem enn tíðkast þar um
sveitir að segja hv þar sem aðrir
hafa kv.
Þetta eru nokkur dæmi um það
sem hér á landi er kallað mállýsk-
ur. Reyndar er munurinn á máli
manna eftir landshlutum hverfandi
hjá þeim sem þekkist í mörgum
öðrum löndum. Samt er munurinn
greinilegur.
Landsmenn hafa lengi haft áhuga
á ýmsum sérviskum í málfari og
framburði. Veldur því m.a. að
margir vilja varðveita ýmis sérein-
kenni í málinu, Þeir óttast að ein-
kennin séu að hverfa þannig að
innan tíðar verði fátt um blæbrigði
í málinu.
Undanfarin ár hafa lærðir menn
við Háskólann gert víðreist um
landið og fest framburð manna á
segulband. Tilgangurinn er að
kynnast framburðinum eins og
hann er í dag og fá grundvöll fyrir
samanburð á fyrri rannsóknum.
Höskuldur Þráinsson prófessor og
Kristján Árnason hafa unnið að
verkinu með tilstyrk fjölda manna.
Einn þeirra sem unnið hafa að
rannsókninni undanfarin fjögur ár
er Guðvarður Már Gunnlaugsson
málfræðingur. Það er sá hinn sami
og hafði umsjón með Daglegu máli
í útvarpinu nú á haustdögum.
Guðvarður er viðmælandi okkar
að þessu sinni. Hann var tilbúinn
að leiða okkur í allan sannleika
um mállýskur landsmanna eftir því
sem niðurstöður úr rannsókninni
eru þegar fengnar.