Dagblaðið Vísir - DV - 06.08.1987, Blaðsíða 18

18
FIMMTUDAGUR 6. ÁGÚST 1987.
Tíðarandi
Gátan um
afla-
skipstjórann
íslendingar eru öðrum þjóðum
háðari fiskveiðum. Um aldir var fisk-
urinn allt í senn, nauðsynleg fæða,
gjaldmiðill og verslunarvara. Á þess-
ari öld varð fiskur fyrst og fremst
útflutningsvara og langmikilvæg-
asta gjaldevristekjulind Islendinga.
Allt fram á síðustu kvótatíma var
öllum frjáls aðgangur að gæðum
sjávar og yftrleitt var nægur fiskur
í sjónum. Það vita allir sem nálægt
sjómennsku koma, og þarf það ekki
einu sinni til, að misjafnlega eru
menn fisknir. Elstu heimildir um
búskap landsmanna greina frá sjó-
kempum sem öfluðu margfalt á við
flesta aðra. Á öllum tímum í lífi og
starfi þjóðarinnar eru til sögur sem
segja frá óvenjumikilli fiskni ein-
stakra manna. Oft voru þessir
aílamenn sveipaðir dulúð og afli
þeirra skrifaður á reikning æðri
máttarvalda. Það var í samræmi við
tíðarandann að setja óvenjulega at-
burði og fátíða í samhengi við
yfímáttúrleg öfl, ýmist guð almátt-
ugan, álfheima eða satan sjálfan.
í byrjun aldarinnai- tóku Islending-
ar að sækja sjóinn á vélbátum og
duttlungar náttúrunnar máttu sín
minna i sókn sjómanna á fjarlæg
fiskimið í misjöfiium veðrum. Tækn-
inni fleygði fram og skip og út-
búnaður varð betri og fúllkomnari.
Engu að síður stóðu menn frammi
fyrir sömu staðreynd og forfeður
þeirra: Sjómenn fiskuðu misjafhlega
og oft bar verulega á milli þeirra fáu
sem öfluðu mest og hinna mörgu sem
fiskuðu í meðallagi.
Skipstjórar ábyrgir
Það eru skipstjórar sem gerðir eru
ábyrgir fyrir gæfú og gengi skipsins.
Skipstjórar ákveða á hvaða mið skal
halda, hvar og hvemig línan eða
netatrossumar skulu lagðar; trollið
dregið eða nótinni kastað. Um borð
er skipstjórinn nánast einvaldur og
áhöfnin á undir honum tekjur sínar
og velferð.
Þess vegna er ekki óeðlilegt að
fyrat og fremst sé litið til skipstjóra
þegar leitað er skýringa á misjöfúum
aflabrögðum báta og skipa. Nú á
dögum er sjaldan vísað til alroættis-
ins eða kölska og góður afli skýrður
þannig. Yfimáttúrlegar útskýringar
em samt skammt undan þó það eigi
svo að heita að við lifum á tækniöld
„þar sem allt á sér sína skýringuA
Draumfarir em stundum nefitdar og
sögur sagðar af aflamönnum sem
dreymdi fyrir góðum afla og hvar
ætti að ná ’onum.
Aðrar skýringar em jarðbundnari
og segja stundum meira um það
hvemig skipstjórar ná aflanum en
hvers vegna þeir em aflasælir. Það
er talað um „kraftfiskimann" og átt
við að hann skirrist ekki við að
draga trollið á vafasömum botni með
það á hættu að veiðarfærið rifni og
eyðileggist Það er kannski til marks
um að sjómennskan nýtur minni
virðingar en áður að aflasæld skip-
stjóra af Suðumesjunum er skýrð
með þeim orðum að „hann er á sömu
bylgjulengd og þorskurinn".
Fræðimenn deila
Þótt alþýða raanna hafi lengi velt
fyrir sér ástæðum fyrir misjafnri
fiskni skipstjóra hafa fræðimenn h'tt
sinnt rannsóknum sem gætu varpað
ljósi á aflasæld og ástæður fýrir
henni. Á síðasta áratug rofaði til og
nokkrir útlendir félagsvísindamenn
og mannfræðingar birtu niðurstöður
sínar á rannsóknum á fiskveiðisam-
félögum víða um heim. Flestar
niðurstöðurnar hnigu í þá átt að
skipstjóranum mætti að meira eða
minna leyti þakka góðan afla. Þessar
rannsóknir vöktu ekki mikla athygli
utan raða félagsvísindamanna, lik-
lega vegna þess að þær þóttu stað-
festa reynslu sjómanna og annarra
sem til sjómennsku þekkja
Það hljóp hins vegar fjör i umræð-
una þegar íslenskur fræðimaður,
Gísli Pálsson, og bandarískur starfe-
bróðir hans, Paul Durrenberger,
birtu niðurstöður sínar á rannsókn-
um á aflabrögðum íslenskra báta.
Niðurstaða þeirra félaga var f fáum
orðum sú að skipstjórar réðu htlu
sem engu um aflasæld báta og skipa.
Það sem ræður aflanum, segja Gisli
og Durrenberger, er stærð bátsins
og fjöldi róðra. Því stærri sem bát-
amir eru og því fastar sem sótt er
því meira aflast. Það skiptir litlu
máli hver karlinn í brúnni er.
Rannsóknir Gísla og Durrenberg-
ers vöktu athygli hér á landi og
erlendis. Fagtimarit eins og Americ-
an Ethnologist og Ethnology vitna
í niðurstöður þeirra. Ennfremur var
rannsókna Gísla og Durrenbergers
getið í vísindadálkum erlendra
blaða, til dæmis Chicago Tribune og
Spectator.
Goðsögnin afiífuð?
Rannsóknir Gísla og Durrenberg-
ers og niðurstöður þeirra virtust
kippa stoðunum undan almennu
áliti manna að sumir skipstjórar
væru gæddir þeim hæfileikum, nátt-
úrlegum eða yfimáttúrlegum, að afla
meiri fisks en aðrir. Niðurstaða
þeirra var studd umfangsmiklum
gögnum og rannsóknin vandaðri en
áður þekktist. Gísli fór á vettvang á
tvær vertíðir í Sandgerði, árin 1979
og 1981, og safnaði ujmlýsingum um
sjósókn og aflabrögð. I samvinnu við
Durrenberger, sem kennir við Iowa
háskólann í Bandaríkjunum, vann
Gísli úr upplýsingunum. Þeir félagar
gerðu niðurstöðumar kunnar í þrem
ritgerðum i bandarísku timaritunum
Joumal of Anthropological Re-
search og American Ethnologist á
árunum 1982 og 1983.
Rannsókn Gísla og Durrenbergers
á aflabrögðum Sandgerðisbáta á ein-
göngu við um botnfiskveiðar,
stundaðar með hnu og netum, þar
sem uppistaðan í aflanum er ýsa og
þorskur. Þeír sögðu að aflamismim
á milli báta mætti að mestu leyti
rekja til stærðar báts og fjölda róðra.
Að hætti félagsvísindamanna settu
Gísh og Durrenberger fram niður-
stöður sínar í formi talna. Það má
lesa úr tölunum að þessir tveir þætt-
ir skýri misjöfn aflabrögð báta að
70 til 85 prósent leyti. Þau 15 til 30
prósent, sem ganga af, eru óútskýrð-
ir þættir sem áhrif hafa á aflamagn.
Innan þessara 15 til 30 prósenta
gætu áhrif skipstjóra leynst þótt
Gísli og Durrenberger telji þau
hverfkndi lítil. Þessi túlkun hefúr
verið vefengd, eins og greint verður
frá.
Einnig athuguðu Gisli og Durren-
berger síldaraflann á ámnum 1959,
1960 og 1961 og dreifingu hans á ail-
an flotann. Það var gert til að athuga
hvort síldveiðar væru þess eðhs að
afburðaskipstjórar nytu sín við þær
veiðar þótt ekki væri hægt að rekja
veiðar og aflamagn á línu og net til
einhverra sérstakra hæfileika skip-
stjóra. Því hefúr verið haldið fram
að hæfileikar skipstjóra hafi aldrei
skipt eins raiklu máli og við södveið-
ar á árum síldarævintýrsina í lok
sjötta áratugarins og í byrjun þess
sjöunda. Sfldin heldur sig í torfum
og er dyntótt með afbrigðum, Eina
stundina er sjórinn svartur af síld
en þá næstu hverfúr sfldin og ekki
finnst af henni tangur né tetur.
Hæfileikar skipstjóra til að finna
síldina annars vegar og kasta rétt á
torfumar hins vegar skipti sköpum
um aflasæld síldveiðibátanna.
Engu að síður komust Gísli og
Durrenberger að áþekkri niðurstöðu
og fyrri daginn: Það skipti litlu máli
hvaða skipstjóri var við stjórn, afl-
inn réðst af öðrum þáttum. Við
síldveiðar er það heppnin sem ræður
úrslitum, segja fr æðimennimir tveir.
Blekkíng
Meginrúðurstaða félagsvísinda-
mannanna Gísla Pálssonar og Pauls
Durrenbergers er að aflaskipsfjórinn
sé goðsögn sem ekki eigi sér neina
stoð í veruleikanum. Ástæður blekk-
ingarinnar em af tvennum toga
Annars vegar að með tilvisun til afla-
og afburðaskipstjóra hafi fólk al-
mennt og yfirleitt, og sérstaklega þó
sjómenn, útskýrt þá staðreynd að
einstakir bátar og skipstjórar fisk-
uðu meira en aðrir. Menn komu
einfaldlega ekkí auga á þá þætti sem
ráða aflamagni, sem aé stærð báts,
fjöidi róðra og heppni. Hins vegar
að orðsporið, sem fer af skipstjórum,
sé mjög míkilvægt fyrir efriahag
þeirra sjálfra og útgerðarinnar.
Skipstjóri, sem talinn er aflamaður,
fær stærri og betri skip og til hans
leita góðir sjómenn. Góð áhöfn gerir
sjósókn auðveldari og hægt er að róa
í verri veðrum, sem skilar sér í meiri
afla, og útgerðin, skipstjórinn og sjó-
mennimir hagnaat og þéna betur en
ella.
Á þessa lund er goðsögnin urn afla-
skipstjórann útskýrð og afhfuð. En
gátan um aflaskipstjórann er hvergi
nærri leyst. Fræðimenn em rétt að
hefjast handa og umræðan ekki
komin langt. Möig rök og gagnrök
eiga eftir að hrngast á áður en gátan
þykir leyst. Andmæh gegn niður-
stöðum Gísla og Durrenbergers eru
þegar komin fram og hér á síðunni
á móti em kynnt rök Þórólfe Þór-
lindssonar prófessors. Þórólfur vill
ekki kyngj a því umyrðalaust að afla-
skipstjórar séu afgreiddir sem
goðsögn.
Aflaklær
Þjóðsaga á stöplariti. Eggert Gíslason, Þorsteinn Gíslason og Gunnar Her-
mannsson lögðu sitt til goðsagnarinnar um aflaklóna sem aldrei brást. Stöplaritin
sýna afla þessara manna á sildveiðum árin 1957-1961 borinn saman við meðal-
afla.Eggert missti að mestu lejdi af vertíðinni 1960.
30000 -|
20000 -
Meðalafli
Eggert öíslason
Aflamagn í móli og tunnum
10000
1957
1958
1959
1961
30000
20000
10000 -
Aflamagn í móli og tunnum
1959
1960
1961
20000
■ MeSalafli
0 öunnar Hermanns
Aflamagn í móli og tunnum
4^
10000
_________1957 1958 1959 1960 1961
Likindi og raun
Ef afli síldarbáta réðst af tilviljun ætti dreifingin að vera eins og sést á efra
línuritinu, samkvæmt útreikningum Þórólfe. Á neðra línuritinu sést hvemig
aflinn skiptist í raun á milli síldveiðibátanna. Hver punktur táknar einn síldar-
bát. Dæmið er af síldveiðinni 1961.
Texti: Páll Vilhjálmsson