Dagblaðið Vísir - DV - 06.08.1987, Blaðsíða 19

FIMMTUDAGUR 6. ÁGÚST 1987.
19
v______________________________________________Tíðarandi
Goðsögnin á sér stoð í veraleikanum
- segir Þórólfur Þóriindsson prófessor
Það er engin heppni að sumir afla meira en aðrir, segir Þórólfur
Þórlindsson, prófessor i félagsvísindadeild Háskóla islands.
Það er eitt af sérkennum íslensks
samfélags að unglingar og náms-
menn taka ríkan þátt í atvinnulífi
þjóðarinnar þriðjung eða fjórðung
af árinu. Sumarvinna margs náms-
mannsins hefur gefið honum ein-
stakt tækifæri til að kynnast starfi
og vinnusiðum sem eru harla ólíkir
því er háskólagenginn maður þekkir
ijr skólavist og vísindarannsóknum.
Þórólfur Þórlindsson, prófessor í
félagsvísindadeild Háskóla íslands,
var einu sinni tólf ára strákur á síld.
Það var þegar sumarsíldveiðar voru
stundaðar fyrir norðan og austan
land á árunum um og eftir 1960.
Þórólfur var þijár sumarvertíðir á
bát fóður síns, Þórlinds Magnússon-
ar, og hann vill ekki gera mikið úr
sjómennsku sinni. „Ég veit að faðir
minn glottir ef hann les einhverjar
frægðarsögur frá sjómannsárum
mínum.“
Aldarfjórðungi síðar situr Þórólfur
í herbergi sínu í Odda, húsi félagsvís-
indadeildar Háskólans, og skrifar
fræðigreinar um það sem hann þótt-
ist sjá og skynja á unglingsárunum:
Sumir skipstjóranna á síldveiðibát-
unum voru aflaklær sem tóku öðrum
fram í því að finna og veiða dyntótta
síldina.
Síldin fyrst og síöan þorskur-
inn
Gísli Pálsson og Þórólfur eru sam-
kennarar í Háskóla íslands. Á
meðan Gísli og Durrenberger unnu
að sínum rannsóknum fylgdist Þó-
rólfur með og gerði athugasemdir
og gagnrýndi. Það var ekki fyrr en
Gísli og Durrenberger birtu niður-
stöður sínar að Þórólfur tók sig til
og byrjaði sínar eigin rannsóknir á
ástæðum þess að sumir skipstjórar
komu með meiri fisk að landi en
aðrir.
- Ég var og er sannfærður um að
niðurstöður Gísla og Durrenbergers
eru rangar. Áhrif skipstjóra á afla-
sæld eru miklu meiri en Gísli og
Durrenberger vilja vera láta.
Það er liðið hátt á þriðja ár síðan
Þórólfur fór af stað með rannsókn á
aflabrögðum síldarskipstjóra á sum-
arvertíðunum í lok sjötta og byrjun
sjöunda áratugarins. Þórólfur ein-
beitti sér að síldveiðunum vegna
þess að hann þekkti til þeirra af eig-
in raun. Það vó þó þyngst að gögn
um síldveiðar eru ítarleg og auðveld-
ur aðgangur að þeim. Þótt Þórólfur
beini andmælum sínum einkum að
niðurstöðu Gísla og Durrenbergers
um sfldveiðar er hann þess fullviss
að Gísli og Durrenberger hafi einnig
stórlega vanmetið þátt skipstjóra á
línu- og netabátum sem eru á þorsk-
veiðum. „Ég sný mér að þorsknum
síðar“, segir Þórólfur.
Hvernig á að leysa gátuna
Niðurstöður rannsókna Þórólfs er
að finna í tveim ritgerðum. Önnur
mun birtast í tímaritinu Human
Organization en hin er enn óbirt.
Einnig skrifaði hann greinina „Að
vera eða látast - er aflaskipstjórinn
goðsögn?" sem er í afrnælisriti hel-
guðu Brodda Jóhannessyni. Þórólf-
ur er ekki ánægður með þá grein
og segir mál sitt ekki koma nægilega
vel fram þar.
Rannsóknin á sumarsíldveiðum
hér við land árin 1959, 1960 og 1961
leiddi til þeirrar niðurstöðu Þórólfs
að skipstjóri á síldveiðibát gat ráðið
úrslitum um afla bátsins en hvorki
er það stærð báts, hvað honum var
haldið lengi að veiðum, né heppni
sem réði mestu um aflamagn. Þórólf-
ur heldur því fram að til að ráða
gátuna um aflaskipstjórann verði að
líta á hana frá tveim hliðum. Ann-
arsvegar að mæla og bera saman
aflamagn skipstjóra yfir allan flot-
ann frá ári til árs og fá þannig
staðfest hvort og hve mikið bar á
milli frammistöðu þeirra fáu sem
afla mikið og hinna mörgu sem afla
í meðallagi og þar undir. Hins vegar
að rekja sögu einstakra skipstjóra
sem hafa það orð á sér að vera afla-
skipstjórar og komast að þvi hvort
þessir menn séu stöðugt á toppnum
í lok vertíðar. Ef svo er verður að
teljast sannað að sumir skipstjórar
eru fisknari en aðrir og þá er að leita
skýringa á því hvers vegna frum-
kvæði og framlag skipstjóra skipti
svona miklu máli. Með öðrum orð-
um; hvað skilur á milli aflaskipstjóra
og meðalmannsins.
f rannsókninni varð vitanlega
einnig að taka tillit til mismunandi
stærðar báta og hve lengi þeir sóttu
veiðar.
Heppni útilokuð
Gísli og Durrenberger komust að
því að við síldveiðar réðst aflasæld
að mestu leyti af tilviljun. Úthalds-
dagar báta og stærð þeirra gat
aðeins skýrt 40 prósent af þeim mis-
mun sem var á afla sfldarbátanna.
Gísli og Durrenberger sýndu fram á
að aflamagn og frammistaða báta
breyttist það mikið frá einni' vertíð
til annarar að ekki væri ætlandi að
skipstjóri breyti miklu. Þórólfur
bendir á að starfsbræður sínir hafi
ekki tekið tillit til þess að skipstjór-
ar, ng sérlega þeir aflahæstu, færðu
sig til á milli báta. Skipstjóri sem
aflaði vel vertíðina 1959 var kominn
á annan og betri bát árið eftir. Ef
þetta er tekið í myndina, segir Þó-
rólfúr, er niðurstaðan allt önnur.
Röð skipstjóranna á aflalistanum
breyttist mun minna en röð bátanna.
En sagan er ekki nærri öll. Höfúð-
verkur Þórólfs var að sýna fram á
að heppni var ekki úrslitaatriði á
sfldveiðum. Það var ekki einsýnt
hvemig best mætti sýna fram á að
heppni eða tilviljun skipti litlu máli.
Þórólfur tók þann kostinn að búa
sér til líkan sem segði til um hvem-
ig aíli myndi dreifast á milli allra
skipa síldveiðiflotans og bera þá
„aflaskiptingu" saman við raun-
vemlega aflaskiptingu á milli báta.
Þórólfur sagði sem svo að ef tilvilj-
un réði síldarafla myndi aflinn á
endanum jafriast út og tiltölulega
lítill munur yrði á milli bátanna.
Þetta er eins og að kasta upp krónu-
peningi. Ef peningunum er kastað
upp tvisvar getur verið að sama hlið-
in komi upp í bæði skiptin. En sé
peningnum kastað upp til dæmis 200
sinnum er víst að hvor hlið um sig
komi upp því sem næst 100 sinnum.
Þórólfur var með undir höndum öll
nauðsynleg gögn um afla báta, fjölda
þeirra og hvenær þeir hófu veiðar
og hvenær veiðum var hætt. Hann
fann út meðalveiði hverju sinni sem
kastað var á sfldina og um hve mörg
köst var að ræða. Síðan var tilviljun
látin ráða skiptingu aflans á síld-
veiðiflotann.
Þessi aðferð sýndi hvemig afli
myndi dreifast á milli sfldveiðiflot-
ans ef tilviljun eða heppni réði
aflasæld. Niðurstaðan var borin
saman við raunvemlega skiptingu
aflans. Eins og sést af línuritinu hér
til hliðar var skipting aflans mun
ójafnari í reynd en í tilviljanadreif-
ingunni. Það er allt að þvi þrefalt
meiri munur á raunvemlegri afla-
skiptingu en tilviljunin gerir ráð
fyrir. Árið 1961 vom 220 bátar á síld-
veiðum. Ef tilviljun réði afla hefði
aflahæsti báturinn átt að fá, sam-
kvæmt líkindareikningi, milli ellefú
og tólf þúsund tunnur síldar á vertíð-
inni. I reynd var aflahæsti síldveiði-
báturinn sumarvertíðina 1961 með
21.830 tunnur af síld.
Með þessum samanburði þóttist
Þórólfur geta útilokað að heppni
réði afla síldveiðibátanna. Munur-
inn á milli tilviljanadreifingar og
skiptingar aflans í reynd var einfald-
lega of mikill til að heppni gæti hafa
ráðið úrslitum. Á máli tölfræðinnar
heitir það að munurinn sé „mjög
marktækur".
Aflaskipstjórar
Það vom rúmlega 200 bátar sem
hverja vertíð tóku þátt í síldarævin-
týrinu um og eftir árið 1960. Ævin-
týraljóminn sem leikur um þennan
tíma er margslunginn og tekur til
sjómennsku, síldarsöltunar í landi,
sfldarkvenna og síldarballa og ævin-
týralegs gróða síldarkaupmanna.
Yfir vertíðina var á hverjum laug-
ardegi lesið upp í kvöldfréttum
útvarpsins aflamagn síldarbátanna
og innbyrðis röð þeirra. Á hádegi á
laugardögum var hætt að taka við
aflatölum frá löndunarstöðvunum
og vikan gerð upp. Sjómenn lögðu
kapp á að landa fyrir hádegi á laug-
ardögum til að tryggja sér sem best
sæti á aflalistanum því hver tunna
gat breytt röðinni. Þegar upp var
staðið og vertíð lokið vom sauðimir
skildir frá höfrunum; aflaskipstjórar
sátu í efstu sætum en neðar þeir sem
vom síður fisknir. Allra efst trónaði
aflakóngur vertíðarinnar og að lík-
um var það sæmdarheiti eftirsótt.
Þórólfur athugaði frammistöðu
einstakra aflaskipstjóra á sumarsíld-
veiðunum og hugsaði sem svo að ef
sami skipstjórinn væri í röð þeirra
aflahæstu ár eftir ár renndi það
sterkum stoðum undir goðsögnina
um aflaskipstjórann. Þórólfur kann-
aði feril þeirra þriggja skipstjóra sem
aflahæstir vom á síldveiðum i hring-
nót árið 1959 og hafa það orð á sér
að vera aflaklær. Þessir skipstjórar
em Eggert Gíslason, bróðir hans,
Þorsteinn Gíslason, og Gunnar Her-
mannsson.
Eggert Gíslason ber höfuð og herð-
ar yfir þá rúmlega 200 skipstjóra sem
stunduðu sumarsíldveiðar með
hringnót fyrir norðan og austan land
á þessum árum. Skip Eggerts em
aflahæst hringnótarbáta vertíðamar
1957, 1958 og 1959 og í öðm sæti
árið 1961. Eggert missti að mestu
leyti af síldveiðinni árið 1960 vegna
þess að hann fór utan að sækja nýj-
an bát sem ekki var tilbúinn fyrir
vertíðina. Afrek Eggerts verður enn
glæsilegra þegar tekið er tillit til
þess að árin 1955-1959 var hann
skipstjóri á einum minnsta bát síld-
veiðiflotans. Bátur Eggerts var 56
tonn en meðalstærð síldveiðibáta á
þessum árum var 65 tonn.
Þorsteinn Gíslason, bróðir Eg-
gerts, var einnig aflasæll með af-
brigðum. Hann var í sjöunda sæti
1958, í öðm sæti 1959 og árið 1960
var hann aflakóngur vertíðarinnar.
1961 var Þorsteinn í þriðja sæti.
Annar aflaskipstjóri var Gunnar
Hermannsson. Á annarri sídarvertíð
sinni, 1958, var Gunnar í fimmta
sæti og árið eftir í þriðja sæti. 1960
veiddi bátur Gunnars næstmestan
afla síldarbátanna.
Skák og sjómennska
Frammistaða þessara þriggja
manna er ótrúlega góð og jöfn ár
eftir ár. Á stöplaritum hér til vinstri
má sjá hvað þeir fiskuðu mikið um-
fram meðalveiði síldveiðiflotans.
Þórólfur segist með góðri samvisku
útiloka að hér ráði heppni. Áður
hafa Gísli Pálsson og Durrenberger
ályktað að stærð báts og úthald hafi
lítið að segja á síldveiðum.
Til að hnykkja á þeirri skoðun
sinni að hæfni og geta hvers einstaks
skipstjóra er mikilvægur þáttur vel-
gengni í síldveiðum bar Þórólfúr
saman frammistöðu skipstjóra frá
vertíð til vertíðar við frammistöðu
hundrað stigahæstu skákmanna
heims frá ári til árs. Þórólfur notaði
skákmenn til samanburðar vegna
þess að það er óvíða þar sem úrslitin
eru eins mikið undir einstaklingum
komin og í skákíþróttinni. Könnuð
var frammistaða skákmanna á árun-
um 1984, 1985 og 1986 og frammi-
staða síldveiðiskipstjóra árin 1959,
1960 og 1961.
Samanburðurinn leiddi í ljós að
frammistaða skipstjóra er jafnari frá
einni síldarvertíð til annarar en
frammistaða hundrað bestu skák-
manna heims frá einu ári til annars.
Röð skipstjóra á aflalistanum breytt-
ist minna en röð stigahæstu skák-
manna heims á ELO-listanum.
Afburðamaður og meðal-
mennska
Þórólfur hefúr lagt fram sterk rök
fyrir því að framlag skipstjóra skipti
miklu í síldveiðum og vera kann að
þau gildi líka um fiskveiðar al-
mennt. Eitt vantar þó enn og það
er skýring á því hvað það er sem
gerir skipstjóra að aflaskipstjóra. I
ritgerð sinni, sem birtast mun í tíma-
ritinu Human Organization, nefhir
Þóróflur nokkrar ástæður sem hann
telur mikilvægar fyrir velgengni
skipstjóra.
Skipstjórinn verður að þekkja vel
til aðstæðna hverju sinni. Þekking
á fisktegundinni er afgerandi fyrir
síldveiðiskipstjóra. Síldin heldur sig
í misstórum torfum ýmist ofarlega í
sjónum eða neðarlega og hreyfir sig
mishratt. Hvort síldin er í rauðátu
eða ljósátu skiptir töluverðu máli
um hegðun hennar. Þessir þættir
ákvarða hversu veiðanleg síldin er
og hvernig best er að bera sig eftir
henni. Skipstjómarkunnátta og
þekking á tækjum og meðferð þeirra
var og er mikilvæg.
Skipstjórar héldu oft bækur um
þær athuganir sem þeir gerðu yfir
vertíðina og lögðu á minnið hvar og
við hvaða aðstæður vel aflaðist.
Smám saman mynduðu þeir sér
heildarmynd um síldina, hvar hún
kom að landi og hvemig hún hagaði
sér við ólíkar aðstæður. í samræmi
við hugmyndir sínar tóku skipstjór-
ar áhættu, yfirgáfu síldarflotann og
leituðu sfldarinnar upp á sitt eins-
dæmi. Áhættan var ekki síst í því
fólgin að koma tómhentur til baka
og verða aðhlátursefhi í síldarflotan-
um. Afburðaskipstjórar áttu það oft
til að fara einforum og finna sfld þar
sem engum öðrum datt í hug að leita.
Þá em ónefhdir óskýranlegir þætt-
ir eins og innsæi og draumar.
Vísindin em enn ekki komin á það
stig að þau geti vegið og metið slík
fyrirbæri.
Frumkvæði og sjálfstæði sfldar-
skipstjóra gat skipt sköpum og þegar
það kom fyrir vertíð eftir vertíð að
sömu skipstjóramir „fundu sína síld
sjálfir" er einsýnt að þeir höfðu eitt-
hvað til að bera sem aðrir höfðu
ekki, er ályktun Þórólfs.
Áhugi erlendis-
áhugaleysi heima
Þórólfur hefur haldið fyrirlestra
erlendis um rannsóknir sínar á afla-
skipstjórum. Efin fyrirlestranna
hefúr vakið athygli meðal annars
sökum þess að félagsvísindamenn
fást í auknum mæli við rannsóknir
á frumkvæði einstaklinga í starfi og
leik og hvaða gildi það hefúr fyrir
atvinnu- og efhahagslíf. Það er hægt
að finna hliðstæðu við íslenska afla-
skipstjórann í landbúnaðarhémðum
Bandaríkjanna þar sem einn bónd-
inn fær mun meiri uppskem en
nágrannabóndinn þótt þeir rækti
sömu jörðina og noti sömu vélamar.
Þórólfur segir ekki sömu sögu af
áhuganum hér heima á rannsóknum
sínum. Hann segist hafa leitað víða
stuðnings en oftast komið að luktum
dyrum. Eini styrkurinn, sem Þórólf-
ur hefúr fengið, er úr Rannsóknar-
sjóði Háskóla íslands, en betur má
ef duga skal, segir Þórólfur.
- Þrátt fyrir að við eigum hvort-
tveggja, gögn um sjómennsku og
heimildarmenn sem engin önnur
þjóð getur státað af, em rannsóknir
á sjómennsku, og öðm sem að henni
lýtur, í lágmarki hér á landi. Og
tíminn er naumur. Einn af öðrum
falla þeir frá sem muna eftir vinn-
unni á sjónum hér áður fyrr og með
þessum mönnum týnast ómetanlegar
heimildir. Þetta em mikil menning-
arverðmæti sem mega ekki glatast.
Ef rétt væri staðið að þessum málum
stæðu íslendingar framar öðrum
þjóðum í rannsóknum á öllu þvi er
varðar sjósókn. Reyndin er allt önn-
ur og það ríkir skilnings- og áhuga-
leysi um rannsóknir og heimilda-
söfhun á þessum grundvallarat-
vinnuvegi þjóðarinnar, segir
Þórólfur Þórhndsson prófessor
gramur.
Það er þó ekki á Þórólfi að heyra
að hann ætli við svo búið að leggja
árar í bát og hætta rannsóknum á
sjósókn og sjómennsku. Til þess er
áhuginn allt of mikill hjá prófessom-
um sem einu sinni var strákur á sfld.