Dagblaðið Vísir - DV - 22.02.1992, Blaðsíða 21

LAUGARDAGUR 22. FEBRÚAR 1992.
21
Ásakanir Wiesenthal-stofnunar-
innar á hendur Eðvald Mik-
son/Hinrikssyni mn meinta stríðs-
glæpi hans í Eistlandi á tímum
seinni heimsstyrjaldarinnar hafa
vakið mikla umræðu hérlendis.
Þar hefur spumingunni um sekt
eða sakleysi Miksons verið velt upp
frá ýmsum hhðum og nýjustu
frétta um leit að frumskjölum
málsins, er varpað geti skýrara
ljósi á máhð, er beðið með eftir-
væntingu. Hins vegar hefur minna
verið gert af því að skoða sögulegan
bakgrunn artburðanna í Eistlandi
á þeim tíma sem Mikson starfaði
þar.
Sjálfstæðisbarátta Eistlendinga á
sér langa og sviptingasama sögu,
aht frá síðustu öld. Það er saga sem
einkennist af nálægð rússneska
keisaradæmisins og síðar Sovét-
ríkjanna og af stríðsátökum þar
sem Þjóöveijar ná stundaryfirráð-
um í báðum heimsstyijöldum.
Meðal Eista er það fyrst og fremst
bullandi þjóðemishreyfing og þjóð-
ernisandi sem rekur þá áfram.
Ógnarstjórn Stalíns
1939 er örlagaár fyrir Eistland.
Þá skrifuðu Hitler og Stahn undir
griðasamning sinn. I honum vom
ákvæði um að tugþúsundir Þjóð-
veija, sem búsettir höfðu verið í
Eystrasaltsríkjunum í fjölda ára-
tuga, yrðu að flytjast á brott. Sá
brottflutningur gekk fljótt fyrir sig
þótt Þjóðveijarnir hefðu orðið að
skhja eftir mikil verðmæti í land-
inu. Þeir vissu sem var að Sovét-
menn ætluðu að leggja Eystrasalts-
ríkin undir sig. Líf þeirra, fyrrum
yfirstéttar í ríki zarsins, var í
hættu.
Sumarið 1940 höfðu Sovétmenn
náð yfirráöum í Eistlandi og var
landið innlimað í Sovétríkin. Þá
hófst alræmd ógnarstjórn komm-
únista. Fyrsta árið voru 60 þúsund
manns fluttir nauðarflutningum
úr landinu eða drepnir.
Þjóðverjum fagnað
í júní 1942 réðust Þjóðveijar á
Sovétríkin. Eistar náðu reyndar að
frelsa hluta lands síns áður en
Þjóðverjum var tekið fagnandi í Eistlandi 1941, eftir um árs ógnarstjórn af hálfu kommúnista. Þar fór fram
tvenns konar uppgjör: annars vegar gegn þeim er höfðu starfað með ógnarstjórn kommúnista og hins vegar
gegn gyðingum. Mikson tók virkan þátt i fyrrnefnda uppgjörinu en hafnar þátttöku i hinu síðarnefnda. Wiesen-
thal-stofnunin er á öðru máli. DV-mynd GVA
hörku. Það er yfirmaður Miksons
á þessum tíma, Sandberger, sem
stjórnar lögreglunni, þeirri þýsku
og eistnesku, og þessari herferð
gegn gyðingum jafnhhða uppgjör-
inu við ógnarstjóm Sovétmanna,"
segir Þór.
Aðeins uppgjör
við kommúnista?
Menn spyija sig hvort, og jafnvel
hvernig, Mikson hafi getað forðast
að lenda í þessum aðgerðum Þjóð-
verjanna, sem fóru fram meðan
hann var undir þeirra stjórn. Þar
getur spurningin um hollustu eða
trúnað við þýska yfírmenn vaknað.
Auk þess vekur vitneskjan um
mikla grimmd og hörku heima-
manna, sem unnu með Þjóðverjum
í sumum hemumdum ríkjum, til
að mynda Lettlandi, upp spurning-
ar.
í ævisögu sinni, Úr eldinum til
íslands, segist Mikson ekki hafa
komið nálægt ofsókninni á hendur
gyðingum, aðeins uppgjörinu við
ógnarstjórnina.
„Spurningunni um þátttöku hans
í gyðingaofsóknum nasista verður
ekki fyhilega svarað fyrr en gögn
málsins liggja fyrir. Það er útilokað
að átta sig á þessum spurningum á
þessari stundu," segir Þór.
Öfgargyðinga
og Eista
Hann bendir á þá hhð málsins
sem snertir gyðinga í dag sem er
galli á þeirra málatilbúnaði.
„í þeirra huga er ekki um tvenns
konar uppgjör að ræða í Eistlandi.
Þeir hugsa aðeins um útrýmingu
gyðinga. Reyndar tengdust gyðing-
ar hka ógnarstjóminni og þvi
spurning hvort Mikson hafl hand-
tekið gyðinga á þeirri forsendu aö
um væri að ræða fólk tengt stjórn
Sovétmanna í landinu.
Það eru tvennar öfgar í þessu
máh. Afstaða gyðinganna er á þann
veg að allir sem unnu með Þjóð-
verjunum á einhvern hátt hafi ver-
ið skóSveinar Hitlers, nasistar,
glæpamenn og úrhrök. Hitt öfga-
Sögulegtbaksvið atburða í Eistlandi í seinni heimsstyrjöldinni:
Gat Mikson sneitt hj á
voðaverkum nasista?
Þjóðveijamir komu á vettvang en
Eistar fögnuðu þeim engu að síður
sem frelsurum og var landið undir
þýskum yfirráðum næstu þijú ár.
Þjóðveijar sýndu hins vegar enga
thburði í þá átt að veita Eistum
sjálfstæði.
1944 vom Sovétmenn mættir aft-
ur við landamæri Eistlands og
þrátt fyrir kröftuga mótspyrnu var
ógnarstjóm kommúnista komin th
valda fyrir árslok það ár. 30 þúsund
Eistar flúðu þá th Svíþjóðar og um
33 þúsund th Þýskalands.
Eftir yfirtöku Sovétmanna voru
20 þúsimd Eistar fluttir nauðugir
úr landi árin 1945-46 og 40 þúsund
1949. Óvíst er um afdrif fjölda
þeirra.
Sögusviðið er aht annað en ein-
falt í Eistlandi á þessum tíma. Þar
var aht að gerjast í senn: þjóðemis-
hyggja og barátta við risann í austri
og hemám Þjóðveija og tvíþætt
samstarf við þá gegn ógnarstjóm
Stalíns og gegn gyðingum.
Hryllileg martröð
„Það er óhætt að segja að saga
þessarar þjóðar frá 1939 og fram
yfir stríð sé hrylhleg martröð. Eist-
ar lenda milh steins og sleggju.
Fyrst með griðasáttmála Hitlers og
Stahns og innlimim Eystrasalts-
ríkjanna. Þá hefst einhver versta
ógnarstjóm sem sögur fara af í
Eystrasaltsríkjunum, með fjölda-
morðum, nauðungarflutningum og
almennri kúgun,“ segir Þór White-
head, prófessor í sögu við Háskóla
íslands.
„Síðan koma Þjóðverjamir. Þá
gerist það sama og í Úkraínu og
víðar í Vestur-Rússlandi: Þeim er
fagnað sem frelsurum undan þessu
oki. Hins vegar átta Eystrasalts-
þjóðirnar sig fljótt á því að Þjóð-
verjar ætla sér ekki að gefa þeim
neitt sjálfstæði heldur aö halda
þeim eins og hjálendum. Það olh
vonbrigðum. Nokkur fjöldi Eist-
lendinga slóst reyndar í hð með
Þjóðverjunum og sumir fóm með
þeim inn í Rússland en það er aht
saman afskaplega dapurlegur
kafh.“
Stilltupp viðvegg
Nýr kafli hefst þegar Rússarnir
era lagðir af stað í vesturátt og
nálgast Eystrasaltsríkin aftur.
Eystrasaltsþjóðirnar sjá að gúlag-
kerfið er aftur að hvolfast yfir þær.
„Það rennur upp fyrir Eistum að
búið er að setja þá upp við vegg og
þá ganga margir þeirra th hðs Við
Þjóðveija. Himmler gekkst í að
stofnaðar voru vopnaðar SS-sveit-
ir, Waffen-SS, í Eystrasaltsríkjun-
um sem skipaðar vom þarlendum
mönnum. Þessar sveitir börðust af
geyshegri hreysti, ekki fyrir Hitler,
heldur th þess að reyna að bægja
Rauða hernum aftur frá sínu landi.
Eistlendingar áttu engra kosta
völ. Þeir urðu að velja á mhh og
völdu Þjóðveijana sem skárri kost
af tveimur slæmum. Þeir vissu að
Rússamir ætluðu að tortíma þjóð
þeirra og menningu og innhma þá
í Sovétríkin um aldur og ævi.“
Uppgjör
við kommúnista
En hvemig tengjast þessir at-
burðir Eðvald Mikson, aðstoðar-
lögreglustjóra stjórnmálalögregl-
unnar, og ákæmnum á hendur
honum?
Eftir að Þjóðveijar taka Eystra-
saitsríkin á sitt vald sumariö 1941
fer fram uppgjör. Annars vegar við
aha þá er tengdust ógnarstjóm
Stalíns í þessum ríkjum, uppgjör
sem svipar um sumt th þess upp-
gjörs við handbendi nasista sem fór
fram í lok seinni heimsstyijaldar-
innar í þeim löndum Evrópu þar
sem nasistar höfðu verið með sinn
her. í þessu uppgjöri er fjöldi
manns handtekinn og líflátinn.
„Þessir atburðir eru skhjanlegir
þegar á það er horft sem hafði farið
fram í þessum löndum á tímabihnu
1939-1941. Eðvald Mikson er með í
þessu uppgjöri sem lögreglumaður
í póhtísku lögreglunni sem starfaði
undir stjóm Þjóveija, nánar thtek-
ið undir stjóm yfirmanns SS og
öryggislögreglunnar, Martins
Sandbergers. Mikson hefur aldrei
dregið dui á það,“ segir Þór.
Helförinhefst
En Sandberger og hans dehdir í
Eistlandi höfðu annað verkefni
samhliða þessu. Það vom gyðinga-
morðin. Má segja að helfórin hetjist
í Eystrasaltsríkjunum með því að
Þjóðveijar gera Lettland að blóð-
vehi fyrir gyðinga. 1941 hefjast
fjöldamorð á gyðingum fyrir utan
Rigu. Þar eru tugþúsundir gyðinga
leiddir th slátrunar. Þetta fólk er
aht saman skotið niður og grafið í
fjöldagröfum. Th em hroðalegar
lýsingar á þeim atburðum.
í Eistlanch vom fáir gyðingar, 4-5
þúsund. Þjóðveijamir tilkynntu
strax haustið 1941 að þeir væm
búnir að leysa gyðingavandamáhð
í Eistlandi. í desember 1941 er Mik-
son handtekinn.
„Það er gengið í skrokk á gyðing-
unum mjög fljótt og af gífurlegri
viðhorfið hefur komið upp í Eystra-
saltsríkjunum upp á síðkastið. Þar
er htið á mennina, sem börðust
meö Þjóðverjunum gegn Sovét-
mönnum, sem þjóöhetjur - af eðh-
legum ástæðum. Samvinnan meö
Þjóðveijunum var síðasta vömin
gegn ógnarstjóm Stalíns.
í Eistlandi er thhneiging th að
afneita ahri þátttöku í grimmdar-
verkum Þjóðveijanna, Eistar neita
að horfast í augu við þá skuggahhð
á sjálfstæðisbaráttu sinni. Því er
varla hægt að taka mark á yfirlýs-
ingu eistneska utanríkisráðuneyt-
isins um sakleysi Miksons. Þeir eru
ekkert búnir að rannskaka þetta
mál,“ segir Þór.
Hvareru
frumskjölin?
„Spuming mín er: Hvað er th af
skjölum um þetta og hvar eru
frumskjöhn. Þessi bók eftir Saare,
sem kom út fyrir 20 árum, er greini-
lega engin heimhd út af fyrir sig.
Hún er skrifuð í þeim thgangi aö
ófrægja manninn. Kommúnista-
stjórnin í Eistlandi ófrægði alla
útlaga á skipulagðan hátt. Án
frumskjala hefur bókin ekki mikið
ghdi sem sönnunargagn,“ segir
Þór. -hlh