Dagblaðið Vísir - DV - 29.08.1992, Blaðsíða 26

26
LAUGARDAGUR 29. ÁGÚST 1992.
Eins og hver
annar rússneskur
sveitamaður
- segir Jón Ólafsson fréttamaður sem er á leið til Bandaríkjanna í nám
Fréttir og pistlar Jóns Ólafssonar,
fréttamanns Sjónvarps í Moskvu,
hafa vakið athygli og umtal hérlend-
is. Jóni hefur tekist að gefa áhorfend-
um innsýn í daglegt líf í fyrrum Sov-
étríkjum og oft valið efni sem í sjálfu
sér var ekki frétt í þrengstum skiln-
ingi en athyglisvert. Skemmst er að
minnast þáttanna Römm er sú taug,
sem fjölluðu um tengsl íslenskra
kommúnista við Komintern og
Kommúnistaflokk Sovétríkjanna. En
hvemig stóð á því upphaflega að Jón
fór til Sovétríkjanna?
„Ég haföi lært rússnesku í MH og
hafði alltaf hugsað mér aö læra hana
almennilega. Eini möguleikinn var
að sækja um styrk sem menntamála-
ráðuneytið auglýsir fyrir einn náms-
mann á ári til Rússlands. Ég sótti
fyrst um strax eftir stúdentspróf, síð-
an nokkrum árum seinna og svo í
þriðja skiptið 1989 eftir að ég hafði
lokiö BA-prófi í heimspeki. Það var
kannski heppni að ég fékk hann ekki
fyrr því það var svo margt að gerast
síðustu árin sem Sovétríkin voru við
lýði,“ segir Jón hlæjandi. „Haustið
1989 var fólk í Sovétríkjunum búið
að ganga í gegnum tímabil vonar og
mikillar bjartsýni. Á þessum tíma
voru óvinsældir Gorbatsjovs orðnar
mjög áberandi í Moskvu. Þó hvarfl-
aði ekki að neinum aö Sovétríkin
ættu ekki eftir nema tvö ár. Það var
alveg sama hvernig menn voru sinn-
aðir en í augum almennings voru
Sovétríkin sjálf eilíf.“
Tómarúm
í háskólanum
Námsmaðurinn Jón Ólafsson lenti
smám saman í hringiðu atburða og
heimspekinámið varð aukaatriði.
Hann hafði verið sumarmaður hjá
Sjónvarpinu tvö sumur og það var
haft hak við eyrað að hann myndi
vinna eitthvað ef tilefni gæfist til.
„Ég var í hálfgerðu tómarúmi í
Moskvuháskóla. Af því ég kunni ekki
nógu mikið í rússnesku þegar ég kom
fékk ég ekki heimild til þess að skrá
mig í heimspeki. Ég var því hvorki í
framhaldsnámi né grunnnámi. Ég
mátti valsa um og semja við þá kenn-
ara sem ég vildi án þess að taka próf.
Kosturinn var sá að ég hafði fullt
frelsi en ókosturinn að ég hélt mér
ekki vel við námsefnið. Ég var ráp-
andi í nokkrum rússneskukúrsum
um haustið og eftir áramót sótti ég
kúrsa í heimspeki. Ef satt skal segja
þá eyddi ég mestum tíma í að lesa
blöð og fylgjast með dægurmálunum.
Þannig lærði ég mína rússnesku,"
segir hann.
Fréttamaður
og tökumaður
- Hafðirðu sama frelsið sem frétta-
maður og þú hafðir innan háskólans?
„Nei, ég hafði það auövitað ekki því
fréttamenn máttu sætta sig við alls
konar skorður. Hins vegar gilti að
því leyti þaö sama um fréttamennsk-
una og háskólanámið að mestu máli
skipti að láta fara sem minnst fyrir
sér. Þá var hægt að gera alla Muti.
því margir höfðu skilning á því að
maður vildi kynnast fleiru en hægt
var með opinberum leyfum. Opin-
bert leyfi sem fréttamaður gefur fyrst
og fremst viðurkenningu og ferða-
frelsi. Ef maður kann málið sæmi-
lega, þekkir sig vel og þarf ekki opin-
bera aöstoð er auðvelt að láta sig
hverfa og fara eigin leiðir."
Framan af naut Jón aðstoðar töku-
manna sem hann réð fyrir hvert
verkefni en undir það síðasta var
hann myndatökumaður og frétta-
maður. Hann réð sér nánast sjálfur
og fréttastjórar hér heima settu hon-
um fáar skorður í efnistökum.
„Það sem ég átti að gera var að
fylgjast með því sem var efst á baugi
og vera tilbúinn með síma„kom-
ment“ um helstu fréttamál. Það var
auðveldara að vinna fyrir útvarpið
því ekki þarf að hugsa fyrir mynd-
efninu," segir hann.
Frelsi vegna smæðar
Námið, ef nám skyldi kalla, tók
ekki nema einn vetur og sumarið
1990 kom Jón til starfa hjá fréttastofu
Sjónvarps. í september sama ár réð
hann sig til útvarpsins og var þar
fram í ágúst ’9l. Þá varð hann aftur
fréttamaður Sjónvarps þar til nú.
Fyrstu eiginlegu fréttaferðina fór
hann í desember ’90 og þá á fulltrúa-
þing, í janúar ’91 var hann í Eystra-
saltslöndunum og maí sama ár fór
han til Moskvu og Armeníu. Eftir
valdaránið í fyrra fór Jón til Moskvu
og Eystrasaltsríkjanna á ný. Frájan-
úar til júlí í ár hefur hann meira og
minna verið á ferð um gömlu Sovét-
ríkin að safna efni. Vann þar í mánuð
og kom heim í tvær vikur, svo aftur
í mánuð og vann heima í tvær vikur.
„Þetta var ágætis kerfi og hentaði
mér vel. Ég vann nokkur fréttainn-
slög, viðtöl og kannski stutta þætti
úr hverri ferð. í þessum efnum
reyndi ég að gera eitthvað öðruvísi.
Þá var ég beinlínis að hugsa um það
að draga upp einhverja mynd sem
ég vissi að fólk hafði ekki fengið í
gegnum aðrar sjónvarpsstöðvar.
Stóru fréttastofurnar hafa allt annan
stíl og án þess að ég vilji dæma, þar
verða fréttamennimir að sætta sig
við takmarkað frelsi af hendi stjóm-
enda. Þeir geta ekki leyft sér að gera
frétt. án þess að vera á nálum um að
efnið sé ekki nógu spennandi."
Skjalasöfnin opnuð
Síðasta ferð Jóns í austurveg var í
marsbyrjun þegar hann tók til við
að grufla í skjalasöfnum eystra.
Hann segir það hafa legið beint við
að skoða skjalasöfnin þar sem opnun
þeirra hafi verið mikið í fréttum.
Hann var einn af fyrstu útiendingun-
um sem fengu slíkt rannsóknarleyfi.
„Ég komst að því hvar flokks-
skjalasöfnin vom til húsa og sótti
um. Þegar ég var kominn með bréf
og þeir vissu hvaö ég vildi fékk ég
aðgang að lessalnum. Erfiðleikamir
eru tvenns konar. Þessi söfn eru
mjög óaðgengileg og það er mikil
kúnst að finna þaö sem maður hefur
áhuga á. Það er gífurlega erfitt að
taka eitthvert mál og lesa sig alveg
til enda.“
Skjalasöfnin, sem Jón vitnar til,
eru tvö, annað með skjölum Alþjóða-
sambands kommúnista - Komint-
erns og Kommúnistaflokks Sovétrík-
anna til ársins 1953, hitt með skjölum
flokksins eftir þann tíma. Leynd hvíl-
ir á öllum skjölum frá árinu 1981 og
síðar auk þess sem þijátíu ára leynd-
arregla er á meirihluta skjalanna.
Spjaldskrá segir lítið
„í fyrstu atrennu fékk ég aðgang
að spjaldskrá sem í eru útdrættir úr
fundargerðum til 1981. í sumum til-
fellum eru hengd á spjöldin skeyti til
sendiráðsins í Reykjavík þar sem
skipanir eru um framkvæmd þess
sem miðstjórn flokksins hefur
ákveðið. Annars er spjaldskráin að-
allega stikkorð í líkingu við: „Áætlun
um að efla tengsl við íslenska stjórn-
Sovéska kommúnistaflokksins þar
sem skráð er: „Ákveðið að veita bar-
áttumanni íslenskrar kommúnista-
hreyfingar, Kristni E. Andréssyni,
aðstoö í eitt skipti.“ Ég sá þetta spjald
sjálfur en fékk því miður ekki tæki-
færi til að skoða gögnin sem geta
sagt manni hvað nákvæmlega er á
ferðinni. Þessar upplýsingar eru ekki
nægar til að fullyrða eitt eða neitt
um þennan tiltekna styrk. Öðru máli
gegnir um 20 þúsund dollara styrk-
inn til Máls og menningar. Hann er
skráður svart á hvítu í bækur sendi-
ráðsins í Reykjavík og því hægt að
fullyrða að hann hafi verið veittur,
nema sendiráðsmennirnir hafi
hreinlega stolið peningunum sjálfir.
En það held ég að sé útilokaö."
Sendiráðs-
bækurnar opnaðar
Jón viðurkennir að það hafi verið
mikil vinna að þreifa sig áfram í
gegnum söfnin. „Það var mikið streð
samskipti Islendinga við Kommún-
istaflokk Sovétríkjanna gegnum
sendiráðið á íslandi, eru þrenns kon-
ar. í fyrsta lagi hefur maður skeyti
frá miðstjórninni til sendiráðsins.
Þar sér maöur fyrst og fremst hverja
afstöðu miðstjórnin telur einstaka
menn á íslandi hafa til flokksins og
sín. í öðru lagi eru skýrslur sendi-
ráðsins um pólitískt ástand á ís-
landi. Þar kemur fram sá sannleikur
sem sendiherra Sovétríkjanna á ís-
landi vill að yfirmenn hans hjá
flokknum hafi um ísland. Það er
kjánalegt að taka of mikið mark á
þessum skýrslum því að þær mark-
ast óhjákvæmilega fyrst og fremst
af óskhyggju og kannski líka af sov-
éskum hugmyndaheimi sem er þrátt
fyrir allt dálítið ólíkur vestrænum. í
þriðja lagi eru samtalsskýrslur
sendiráðsmanna og einstakra íslend-
inga. Það er þetta sem maður les af
mestri athygli, því að í samtals-
skýrslunum kemur fram hvað menn
hafi nákvæmlega sagt við Sovét-
mennina. Að sjálfsögðu fóru menn
úr öllum flokkum í viðtöl í sovéska
sendiráðið. Það vekur ekki athygli.
Áhugavert er að sjá hvað einstaka
maður, til dæmis Lúðvík Jósepsson,
Haukur Helgason, Einar Olgeirsson,
að ekki sé minnst á ýmsa forystu-
menn úr verkalýðshreyfingunni,
hefur að segja í sendiráði Sovétríkj-
anna á íslandi. Að þeir töluðu er
ekki áhugavert heldur hvað þeir
töluðu.
Sumir ganga of langt
„Það er erfitt að meta að hve miklu
leyti þessir menn hafa verið fulltrúar
flokka sinna og að hve miklu leyti
sjálfs sín fulltrúar. Ég verð aö segja
að mér finnst sumir ganga allt of
langt í því að fullyrða aö tengsl ein-
staklinga séu forkastanleg fyrir
flokka þeirra og fyrirtæki. Kristinn
E. Andrésson fékk vissulega peninga
frá flokknum, en það er ekki sérlega
frjó umræða sem skapast af því að
menn stimph þá Mál og menningu
sem glæpafyrirtæki. Mér finst líka
vafasamt að telja þessar upplýsingar
sanna að Alþýðubandalagið sé for-
stokkaður sovétkommaflokkur. Við
verðum að hafa það í huga að enn
þekkjum við bara lítinn hluta af
skjölum Kommúxústaflokksins. Á
meðan hið sanna í máUnu er ekki
komið fram er best að fuUyrða sem
minnst. Það er hægt að fara flatt á
því. Það er þýðir ekki að bjóða fólki
upp á kaldastríðsmálflutning nú þeg-
ar heimurinn er gerbreyttur frá því
sem var. Ef heimskommúnisminn er
hruninn, hver er þá þörfin fyrir
stækan andkommúnisma? “
Hörð viðbrögð
Þættir Jóns Ólafssonar vöktu hörö
viðbrögð hjá fólki úti í báe og urðu
Halldór og Auður Laxness fyrir
óþægindum í kjölfarið. Jón segist
ekki hafa búist við slíkum viðbrögð-
um.
„Þáð sýnir kannski frekar hvaö ég
er naív. Ég ímyndaði mér að þáttur
HaUdórs Laxness væri sögulegar
Fréttamaðurinn Jón Ólafsson að störfum i Moskvu.
málaflokka." Svo búið. Þetta er mjög
áhugavert en ég tel mjög vafasamt
að skrifa einhverjar fréttir út frá
spjaldskránni einni þvi hún segir svo
Utið.
Þessu til viðbótar eru til fundar-
gögn, misjafnlega ítarleg, oft fylgja
þó bréf með tilteknum erindum frá
Islandi. Öll fundargögn af þessu tagi
eru leynUeg séu þau yngri en 30 ára.
Þar af leiðir að maöur þarf sérstaka
undanþágu til að geta kynnt sér
nægilega vel ákvarðanir um íslensk
málefni aðrar en þær sem komnar
eru yfir þrítugt.
En til þess að geta áttað sig fylUlega
á einstökum málum er Uka nauðsyn-
legt að fá að komast í bækur sendi-
ráösins í Reykjavík. Það eru mörg
dæmi um að ákvarðanir miðstjóm-
arinnar hafi aldrei komið til fram-
kvæmda. Það er til dæmis í hæsta
máta vafasamt að gera eins og blaða-
maður Morgunblaðsins gerði um
daginn að fullyröa að Kristinn E.
Andrésson hafi sótt um eftirlaun og
fengið þau eingöngu vegna þess að
til er spjald í spjaldskrá miðstjórnar
að fá á hreint hvað ég mætti sjá og
hvað ekki. Svo var ég aUtaf að nauða
um að sjá meira og það tók ótrúlegan
tíma að ákveða að það mætti. Eftir
að ég var búinn að skoða spjald-
skrána, þar sem flestar ákvarðanir
miðstjómarinnar em skráðar, baö
ég um nauðsynlega undanþágu til að
skoða betur fjárstyrki til Máls og
menningar og tengsl tiltekinna al-
þýðubandalagsmanna við flokkinn,
sem ég hafði fengið vísbendingar um
í spjaldskránni.
Um þessi atriði hafði ég mjög óljósa
hugmynd í byrjun og ef ég hefði ekki
fengið að sjá sendiráðsbækur frá ár-
inu 1970 og 1971 hefði mér þótt afar
erfitt að fara að segja fréttir af þess-
um tengslum, þá hefði mér þótt vís-
bendingamar of óljósar. í sendiráðs-
bókunum em í mörgum tilfeUum
beinar tilvitnanir í fólk, sem maður
hlýtur að taka mark á. Því þótt sendi-
ráðsmenn vUji augljóslega segja yfir-
mönnum sínum það sem þeir vUja
heyra er ólíklegt að þeir Ijúgi til um
hvað menn hafi sagt við þá.
Upplýsingamar, sem er að hafa um
LAUGARDAGUR 29. ÁGÚST 1992.
39
staðreyndir sem hann sjálfur hefði
gert upp. Ég talaði við Auði og hún
hafði ekki neitt við það að athuga
sem fram hefði komið hjá mér. Eftir
útsendingu fyrri þáttarins hitti ég
Auði af tilvUjun og hún ásakaði mig
ekki fyrir þessi læti. Það hefur eng-
inn haldið því fram að ég hafi gert á
hluta þess fólks sem kom við sögu í
þáttunum. Dóttir Eggerts Þorbjarn-
arsonar var að vísu ósátt við að ég
leyfði Benjamín J. Eiríkssyni að
halda fram að faðir hennar hefði les-
ið bréf íslendinga á meðan hann
vann fyrir Komintern í Moskvu.
Fyrir mína kynslóð em þessir
geggjuðu tímar einfaldlega löngu
liðnir.“
Mogginn í gamla farið
Jón segir að tilgangurinn hafi verið
að gera semí-sagnfræðUega sjón-
varpsumfiöllun og honum fannst
Utiu máh skipta hvað hafði komið
fram áður og í hvaða formi.
„Þetta er saga sem aldrei hefur
verið rakin hlutlaust í fiölmiðlum.
Mér fannst þetta hvorki vera afhjúp-
anir né gamlar tuggur. Þess vegna
fannst mér pínulítið spælandi að öll
umræða um þessa þætti snýst um
þaö hvort einhverjar tilteknar sögu-
sagnir hafi fengist staðfestar eða
ekki. Þegar Alþýðubandalagið opn-
aði fundargerðarbækur sínar fannst
mér þátturinn hafa haft jákvæð
áhrif. Síðan hrekkur Mogginn í
gamla farið og fiahar um hvort Ólafi
Ragnari hafi tekist að hreinsa sig og
flokkinn. Þetta fer út í póhtískt dæg-
urþras og málið sjálft týnist. Eðli-
legra hefði verið aö taka menn á orð-
inu og krefiast þess að haldið yrði
áfram að gera gögn flokka, til dæmis
Sósílaistaflokksins opinber. Ég veit
ekki tU að neinn hafi skorað á þá sem
þar eiga í hlut opinberlega að leggja
fram pappíra Sósíalistaflokksins.
Raunar sýnist mér ótrúlega margir
í herbúðum vinstrimanna vera ann-
aðhvort svo gamhr eða gamUr í anda
að þeir kunna langbest við það að
karpa um svona mál við Moggann.
Þeim finnst bara óþægilegt að það
séu einhverjir að reyna eitthvað ann-
að. Ég hitti Lúðvík Jósepsson tvisvar
vegna þessa máls og lét ekkert út um
hann öðruvísi en að segja honum frá
því. Fyrra samtal okkar var ágætt
en í seinna skiptið var samsæris-
kenningin komin í huga hans og
hann var sannfærður um að ég væri
handbendi einhvers, annaðhvort vit-
andi vits eða sem nytsamur sakleys-
ingi. Það var ekki til í dæminu að
sannfæra hann um að ég væri ein-
faldlega að-reyna að vera hlutlaus."
Brjálaðir fréttamenn
Á ferðum sínum um Sovétríkin
hitti Jón háttsetta menn og má þar
nefna Sévardnadze og ýmsa minna
áberandi leiðtoga lýðvelda og sjálf-
stjórnarlýðvelda sem áður tilheyrðu
Sovétríkjunum.
„Það er mjög erfitt að fá viðtal við
topppóUtíkusa í Moskvu en þegar út
á landsbyggðina er komið er það
auðveldara vegna þess að þar er ekki
þetta fréttamannafargan. Þeir eru
svo brjálaðir, þessi útiendu frétta-
menn í Moskvu. Ég gat leyft mér að
vera utan við þennan slag að mestu
leyti. Það er ekki fyrir smáþjóðagepil
að standa í því. Að vísu fannst mér
ekki eftirsóknarvert að eyða tíma í
sUkt.“
- Var einhvem tíma kostur eða löst-
ur að vera íslendingur?
„Það er alltaf jákvætt að vera ís-
lendingur en þeir sem gera sér grein
fyrir því hvað við erum fá og smá
eru ekkert að leggja mikið á sig fyrir
íslenska sjónvarpsstöð. Ég beitti því
stundum að segja að Sjónvarpið væri
partur af EBU til þess aö blása mig
aðeins út. Það gat hjálpaði við að ná
viðtölum við menn sem ekki voru í
vindinum."
Barinn og rændur
Jón segir að hann hafi sjaldan lent
í vandræðum á ferðalögum sínum
um þetta víðfeðma ríki. Einu sinni
var hann þó hætt kominn í Az-
erbajdzhan.
„Það var aðeins fariö að haUa degi
en ekki orðið dimmt og fólk enn á
ferU. Ég var á leið á hóteUð þegar
tveir gæjar réðust á mig, börðu mig
Námsmaðurinn Jón Ólafsson í Reykjavík á leið til New York. „Kröfurnar eru miklar og það er öruggt að ég fæ ekki að valsa þarna um líkt og í Moskvu."
DV-mynd GVA
niður og tóku af mér myndavélina.
Það var mjög létt verk og löðurmann-
legt enda klaufaskapur af minni
hálfu að álpast á stað þar sem enginn
sá til okkar,” segir hann og augljóst
að honum finnst þetta jafnvel vand-
ræðalegt atvik.
Upplýstir sveitamenn
Jón naut aðstoðar almennings í
borgum og sveitum landsins og segir
Sovétmenn af hvaða þjóð sem er al-
úðlega.
„Sovétmenn eru innst inni miklir
sveitamenn í jákvæðri merkingu,
jafnvel þeir sem búa í miðborg
Moskvu. Fólk er gestrisið og jákvætt
í garð útlendinga og nfiög einfalt að
ná til fólks. Það er sjaldgæft að hitta
mann sem ekki veit hvar ísland er
og hefur sæmilega mynd af heimin-
um í kringum sig. Það er einhvers
konar sveitamannsleg fróðleiksfýsn
aUs staðar í ríkinu sem áður var.
Síbería forvitnileg
- Eftir að hafa flengst um ríkið þvert
og endilangt hljóta einhverjir staðir
að standa upp úr?
„Mér fannst Georgía athyglisverð.
Þetta er fomt menningarríki og
þangað langar mig að koma aftur.
Mest spennandi var Mið-Asía svo
sem Úzbekístan og þeir staðir sem
áttu sín blómaskeið fyrir 500-1000
árum. Forvitnilegust finnst mér Sí-
bería en ég hef því miður of lítið séö
af heirni. Eg hef komið til Irkútsk og
Úlan Úde sem em sitt hvorum megin
viö Bajkalvatnið. Það er nfiög erfitt
að útskýra hvað er svona spennandi
við Síberíu. Fyrir utan frumbyggja
hafa fæstir komið þangað af fúsum
og frjálsum vilja. Margir voru upp-
haflega sendir þangað í útiegð eða
eru afkomendur útlegðarfanga.”
Á leið vestur um haf
Þessa dagana stendur Jón í ströngu
við að pakka niöur fóggum sínum
því hann er enn á útleið og aö þessu
sinni vestur um haf til Bandaríkj-
anna. Þar hyggst hann ljúka því sem
hann upphaflega ætlaði að byija á
Moskvu, nefnilega doktorsnámi í
heimspeki. Hann sótti um í sjö skól-
um og fékk best tilboð frá Columbía-
háskólanum í New York. Það var
honum ekki til trafala að hafa verið
1 Sovétríkjunum og jafnvel talið til
tekna sums staðar. Hann segist ekki
ætia að vinna sem fréttamaður í
þetta skiptið, hann hafi einfaldlega
ekki tíma til þess. Námið tekur fimm
ár og því fylgir nokkur aðstoðar-
kennsluskylda.
„Það er enginn tekinn inn nema
skólinn hafi trú á því að maður geti
staðið sig. Kröfurnar eru miklar og
það er öruggt að ég fæ ekki að valsa
þarna um án mikilla krafna líkt og
í Moskvu,” segir hann brosandi.
Fyrir Jóni eru Bandaríkin ókunn-
ugt land því hann hefur aðeins kom-
ið þangað einu sinni í stutta heim-
sókn.
„Ég kem þangað eins og hver annar
níssneskur sveitamaður,” segir Jón
Ólafsson í Moskvu sem verður kom-
inn til New York eftir helgi.
-JJ