Dagblaðið Vísir - DV - 08.07.1995, Blaðsíða 16

16
LAUGARDAGUR 8. JÚLÍ 1995
Sögur af nýyrðum_
Græðifingur
og keimlík orð
í hefðbundinni, sögulegri mál-
fræði er einn flokkur veikra sagna
kallaður ia-sagnir. Slíkar sagnir
enduðu í nafnhætti á -ian í frum-
norrænu. I-ið í þessum sögnum
hefir fallið brott og olli hljóðvarpi,
ef hljóðverpanlegt hljóð var í stofni
sagnarinnar. Hins vegar hefir i-ið
haldizt, þegar mynduð voru orð af
nafnháttarstofni slíkra sagna.
Taka mætti sem dæmi orðið græði-
fíngur „baugfmgur". Orðabók Há-
skólans hefir dæmi um þetta orð
úr bók, sem prentuð var árið 1600.
Samsvarandi orð kemur fyrir í fær-
eysku: greðifíngur. Hér er um gam-
alt nýyrði að ræða, gert eftir latínu
(digitus) medicinalis „læknandi
fingur".
Orðmyndun af þessu tagi er kunn
frá upphafi vega í íslenzku. Að
gamni skal ég taka dæmi úr vísu,
sem eignuö er Skallagrími Kveld-
úlfssyni í Egilssögu. Þar kemur fyr-
ir kenningin hrærikytjur hreggs
um smiðjubelginn. Oröið hræri-
kytjur er myndað af nafnháttar-
stofni sagnarinnar hræra, sem er
ia-sögn, og orðinu kytja „lítið byrgi,
skýli“ (myndað af kot): Hrærikytj-
ur hreggs eru þannig „það
smábyrgi, sem hreyfir vindinn"
(þ.e. smiðjubelgurinn).
Báðar sagnimar, sem ég hefi tek-
ið sem dæmi (gæða og hræra), eru
áhrifssagnir, en slíkar sagnir tákna
oft verknað. Orðið græðifíngur
gætum við leyst upp í setninguna
fíngur græðir (sár). Hér er fíngur
frumlag (gerandi), en græða um-
sögn. Eins má leysa kenninguna
hrærikytjur hreggs upp í setning-
una kytjur hræra hregg, þar sem
kytjur er frumlag, en hræra er
umsögn.
Flestar myndanir úr fornmáli eru
af þessari geröi, og sams konar
myndanir eru tíðar í nútímamáli,
t.d. ræstiduft(duftræstire-ð), fægi-
lögur (lögur fægir e-ð) o.s.frv. En
nú er einnig tekið að mynda sams
konar orð af áhrifslausum sögnum.
Slíkar sagnir tákna oft ástand eða
eigind. Af sögninni freyða er mynd-
aö orðið freyðivín. En hér verður
sama uppi á teningnum. Síðari lið-
urinn er frumlag sagnliðar (vín
freyðir). Loks er nú tekið að láta
sagnliðinn hafa þolmyndarmerk-
ingu. Sem dæmi um þetta mætti
nefna orðið dreifíbréf, sem leysa
mætti upp í setninguna bréfí er
dreift. Sama máli gegnir um tengi-
vagn, sem upp leyst í setingu yrði
vagn er tengdur.
Umsjón
Halldór Halldórsson
Allar þær myndanir, sem ég hefi
nú tahð, tel ég eðlilegt íslenzkt
mál. Hins vegar felh ég mig ekki
við þær myndanir af ia-sögnum,
þar sem sagnhðurinn er látinn fela
í sér merkingu hhðstæðs nafnorðs.
Aðallega ber á þessu, þegar mynd-
uð eru nafnorð af sögninni þrýsta.
Ég tek ekki dæmi um þaö að sinni,
en mun fjalla um það mál í næsta
þætti.
Þess má geta, að nú eru stundum
mynduö nýyrði af sögninni
hreinsa, eins og hún væri ia-sögn,
t.d. hreinsibúnaður, hreinsitæki.
Hér eru á ferðinni dönsk áhrif. Slík
orð byrja á rense- á dönsku.
Krossgátuvísur
25/3 Þó að síst sé gatan greið gjaman fótur lúinn ber mann vonin langa leiö ljósið gefur trúin 20/5 Iðja mín í heimi hér er huggun þess sem grætur þetta sagði sólin mér og sorgin stóð á fætur
8/4 Arum linnir allt fer burt ellin grynnir sporið aldrei finnur einær jurt öðru sinni voriö 3/6 Sumarmála sólin blíð sýnir tál og glepur þegar gálaus grimmdar hrið grænar nálar drepur
22/4 Renna ámar upp í mót ofan gjósa hverir hylur jökull hlíöar fót hima tindar berir 17/6 Heyrði ég úthafs öldugný uppi á regin heiðum lóuna syngja dirrindí djúpt á sjávar leiöum
6/5 Ekki þarf aö óttast hér óláns horinn þvi skulda súpan öllum er ómæld borin 1/7 Sólin upp i austri rann ylhýr sína venju kann meðan vitskert veröld brann og vonina góðu enginn fann
Daggæsluráðgjafi
Staða daggæsluráðgjafa á skrifstofu Dagvistar barna
er laus til umsóknar. Leikskólakennaramenntun eða
önnur sambærileg menntun áskilin.
( starfinu felst m.a. eftirlit með dagmæðrum, ráðgjöf
til dagmæðra og foreldra og umsjón með leikfanga-
safni.
Nánari upplýsingar gefur Bergur Felixson fram-
kvæmdastjóri í síma 552 7277.
Dagvist barna
Hafnarhúsinu, Tryggvagötu 17, sími 552 7277
Krossgáta___________________ _______________pv
Ann- I R/K/£> HU/n/H r/EP TflK FO/p MUN/V TÓBflK L/Tflí)/ fluÐ- KFHpþ/ LCA
m SfimHL. //iYNTiH UPPH/Z,
/R 1 u p rE F+jbT 9 /
KH/EPfl /.£/£>/) // z
BoÐ- BETLAR 19 GLEÐI 3
SfimHl. ÖL'flPT /R
LE/r/)/z A"/9/? /% 5 KbFlfl / H
RE/KULá ÞHFfí T/T/ll
1 HV/LT ftmóTfl 5
f 7 VF/SLU KflCúfl GUN6U ZZ (d
'T/tUT SORú ETjYim um bLFPJfl L'/F/L- SKJfíTL flST 7
f u AL/- PVfífl /ZUfífl O/fmuR V 8
FlUTT- /R 77/. v/zv/vu Söm KUi/v/P //C> (a(a ■ 9
'0HRE///K Ffífl- SÓ6N/N /6 VIT- Lsysfi ÖÞPPKt /R 10
í S/ifiUTfl Tó/v/v n
RE/Jfí- LE/KAR L/Ðfíi)
MflL/nj /7 TPkÐ /3 IZ
KoXKfl m’ftLFJ?. SKBT.
HflV- FUflL F'uQÞ 5 /3
FoflflR VflUXK /A'/V' ► /5 F/oSPfi /H
BflÐflR. Tó’LU AFflR Smh 8 5 ÖN6L flR <bPtLfl /5
i 5 flífl 5 T V Fu6L. GLflT- F)5T /b
’oúBLr- /R %H SRfíLL JftPL !H /7
FER vjúpt SmsuiL Ht-IÐ; SJÖR 'OrnRM - /8
\ l Tó/y/v ‘ATT 6 . /9
Hj'flH/ NN 'RSTPflL '/UTPÉ
STULV þV£F>- H/zýF/p 23 T/rtfíR %o
3/FTf) %o /'£/££ ufí 2/
AFj/rp | flH H£/MS flLFfí
8 l>F/G/ BLflÐ uj? 21
Gfth{G FLÖTuR /£Ð/ /?fluJ/B TÓ/S/v /O V
VOTflrj RflPT KoHfl T/T/LL /8 2H
[ : 3 TFI L*1
03
< < Cö Vn Cn Qí
Þ- < < < GN Cj < < < Ö3 S < X -- <
X Q "A Cn 'A \ Vö < 'A < < GA ÚA t- "ö ln X
:*> c: < X X) Þ- CL < < c: < <
>1 Þ- L. < V- < • < - X < <
* Có: < < 0): < Vn < s N X < < < X X CLi
'— Gs Sj' < N < < cS' Q) < X X G3 ö:
Q < Vn < < Cb < £ < X < X X X ö <
< < V \ < C < U- X- < QA < X Q Í3 c: ct)
Úi T" < < < Ln < Cn X < < < < < a: ■o ~o c
S < < Vn < < < < < < X Ln X -
Cb < N < Cr> < 'n < < < < < Cb X cr- Cr>
< * < S <• <33 C3 < >1 < Cd' Cn a) X Cn c: