Árbók Landsbókasafns Íslands - Nýr flokkur - 01.01.1979, Side 39

RITUNARTÍMI ELDRITS SVEINS PÁLSSONAR KIRURGS
39
ijósi álit sitt á þeim Rothe-feðgum og Magnúsi settum landfógeta í
journal til félagsstjórnarinnar, efþað væri ekki á rökum reist. En Sveini
er sýnilega rnikið niðri fyrir, enda er þetta í annað sinn, sem honum
sárnar mjög við stjórn Naturhistorie Selskabets.
Tilefni þess fyrra gerðist í rannsóknarferð Sveins um Skagaljörð
haustið 1792, þegar Jón Pétursson fjórðungskirurg fræðir Svein á því,
að Naturhistorie Selskabet hafi sent sér erindisbréf hans með beiðni
um, að hann fylgdist með því, hvernig því væri framfylgt. Að vonum
bregzt Sveinn illa við þessurn tíðindum og fer í journal ársins 1792
mjög hörðum og honum lítt sæmandi orðum um Jón Pétursson (Sveinn
Pálsson 1945, 143-144), og í bréfi til Naturhistorie Selskabet 28.
september 1792 víkur Sveinn svo að þessu máli: „Imidlertid var det
mig et haardt Tordenslag, af en Publik Mand her paa Nordlandet, at
höre: At Naturhfistorie] Selsk[abet] havde sendt ham min Instruxion,
með Befaling, lönlig at indberette hvorvidt jeg efterkom samme. Om
Rigtigheden afdette bekymrer jeg mig intet, da min Samvittighed altid
skal vidne med mig, at mine faae Krævter ikke skal spares, men
Umueligheder kan jeg ei giöre muelige“ (Sveinn Pálsson 1976, 15; af
vangá hefur útgefandi bréfsins talið, að hér væri átt við Magnús
Stephensen).
Eðlilega vaknar þegar í stað spurning um það, hvort samband sé á
milli þessara tveggja atburða og hvort Naturhistorie Selskabet hafi í
raun sett mann eða menn til að njósna um, hvernig Sveinn rækti
fyrirmæli þess, það eru aðeins orð Jóns Péturssonar fyrir því, að félagið
hafi farið fram á slíkt, svo að það er hugsanlegt, að þar hafi aðrir aðilar
verið að verki, og koma þá helzt til álita Magnús Stephensen og Tyge
Rothe.
Til þess að átta sig á þessum málum er nauðsynlegt að hafa í huga
þau átök, sem urðu með Skúla Magnússyni landfógeta og öðrum
framámönnum í íslenzku þjóðlífi og mögnuðust til muna, meðan
Sveinn var við nám í Nesi, en þau voru að komast á lokastig, þegar
hann hóf rannsókn sína á náttúru landsins. Átök þessi skulu nú rakin
stuttlega eftir því sem dagbækur og journalar Sveins hrökkva til, en
síðan með hliðsjón affrásögn Þorkels Jóhannessonar í Sögu Islendinga
(VII, 88-101). Skaftáreldar byrja árið sem Sveinn hefur læknanám, og
er þegar um haustið er hann leggur upp frá Steinsstöðum að Nesi sýnt,
að til íjárfellis horfði í Skagafirði af völdum eldsmóðunnar. L. A.
Thodal var þá stiftamtmaður og jafnframt amtmaður sunnan og
vestan, Olafur Stefánsson var amtmaður norðan og austan, og Skúli