Frjáls verslun - 01.08.1988, Blaðsíða 61

Japanir standa öðrum þjóðum fremur í efnahagslífinu.
málalegra og félagslegra þátta í efnahags-
og tækniþróuninni. Samkeppnishæfni
fyrirtækja einstakra ríkja verður þannig að
skoða í ljósi hugtaksins „strúkturalísk
samkeppnishæfni" sem felur í sér að fyrir-
tækjunum eru skapaðar ytri forsendur til
hraðrar hagnýtingar nýrrar tækni, hvort
heldur hún er í formi skipulagsnýjunga eða
nýjunga í framleiðslutækni.
Þessar forsendur fela ekki aðeins í sér
stjómunarstefnur fyrirtækjanna, heldur
einnig samhæfingu ytri þátta eins og t.d.
samhæfingu samskiptakerfis aðila vinnu-
markaðarins (industrial relations), hlut-
verks ríkisvaldsins í nýsköpun, þróunar
grunngerðar (infrastmcture) hagkerfis-
ins, stjómkerfisins, menntakerfisins,
rannsóknar- og þróunarstarfseminnar í
tengslum við framleiðslu/markaðssetn-
ingu fyrirtækjanna og síðast en ekki síst
þróun iðnheilda (industrial complexes) þar
sem samskipti framleiðenda og notenda
framleiðslutækninnar eru náin og marg-
falda nýsköpunarstarfsemina í hagkerfinu
(dæmi um slíkt hér á landi er þróun fram-
leiðslutækja fyrir fiskvinnslu og útveg).
ÞRENNS KONAR ÞRÓUNARLEIÐIR
Nú á dögum eru flestir sammála um að
efnahagskreppan verði ekki eingöngu rak-
in til olíukreppunnar á áttunda áratugnum.
Vandamálið er djúptækara og tekur til
minnkandi arðsemi á Vesturlöndum sem
stafar af mettun markaða og harðnandi
samkeppni í iðngreinum sem nýttu sér
orkufreka færibandatækni til hins ýtrasta.
Kreppueinkennin voru þegar komin fram í
samdrætti í alþjóðaviðskiptum fyrir olíu-
kreppuna 1974 og þegar leið á áttunda
áratuginn áttu iðngreinar eins og bílaiðn-
aðurinn, framleiðsla „hvítra“ heimilis-
tækja, stál- og skipaiðnaðurinn og efnaiðn-
aðurinn í miklum erfiðleikum.
í grófum dráttum má segja að hægri-
menn og vinstrimenn meðal stjórnmála-
og fræðimanna séu sammála um að lausn
kreppunnar felist í endurskipulagningu
efnahagslífsins ásamt þróun og innleiðingu
nýrrar tækni. Það sem menn greinir á um
er hins vegar, hversu djúptæk þessi end-
urskipulagning þarf að vera og hvaða leið
ber að fara. I dag má greina þrjár megin-
þróunarleiðir á Vesturlöndum sem eiga
það sammerkt að bera mjög keim af sér-
stæðum félagslegum og pólitískum að-
stæðum í viðkomandi löndum. Hér er um
að ræða engil-saxnesku leiðina, japönsku
leiðina og þá norður-evrópsku.
Markmið þessara ólíku þróunarleiða er
hröð aðlögun að síbreytilegum aðstæðum
á alþjóðamörkuðum en félagsleg og tækni-
leg nýsköpun (social and technological
innovations) í hagkerfinu er hér lykilatriði
gagnvart bættri samkeppnishæfni fyrir-
tækjanna. Yfirburðir japansks iðnaðar
sýna þetta hvað skýrast og samkeppni í
dag er flóknari en svo að nægilegt sé að
skoða hana eingöngu í ljósi verðsam-
keppni; við núverandi aðstæður er gæða-
samkeppni og „strúktúralísk samkeppni"
enn mikilvægari fyrir afkomu fyrirtækja
og hagvöxt ríkja en áður var.
Samspil innri og ytri þátta er þannig
veigamest hvað varðar samkeppnishæfni,
en þetta samspil er ólíkt eftir löndum og
því er gjaman talað um „staðbundin ný-
sköpunarkerfi“ (national systems of inno-
vation), þegar nýsköpun og innleiðing
nýrrar tækni í atvinnulífinu er skoðuð. A
töflu 1 má sjá hvemig nýsköpunarkerfi
Japana hefur hlutfallslega bætt frammi-
stöðu þeirra samanborið við Bandaríkja-
menn, þ.e. gagnvart uppfinningum í iðnaði
eins og þær em skráðar veittum einka-
leyfum í Bandaríkjunum (sem hyglir
Bandaríkjamönnum í þessum saman-
burði). Línurit 1 og tafla 2 sýna hvemig
bandarískt efnahagsh'f hefur hlutfallslega
dregist aftur úr samkeppnislöndum sfnum
hvað varðar framleiðniaukningu.
Rannsóknir á tengslum tækniþróunar
og/eða nýsköpunar og hagvaxtar sýna að
nýsköpunarviðleitni hefur mjög hvetjandi
áhrif á hagvöxt 2 og 3 en ríkisstjórnir fara
ólíkar leiðir að því marki að hraða endur-
skipulagningu efnahagslífsins og auka nýs-
köpun. Bandaríkjamenn og Bretar hafa
gengið lengst í átt hefðbundinna nýklass-
ískra kenninga og peningamagnskenn-
inga, þó einkum Bretar. Hagstjómartil-
raunir Thatchers og Reagans em vel
þekktar og verður því ekki fjallað um þær
sérstaklega hér. Við skulum skoða nýs-
köpunarkerfi Japana og Svía sem dæmi um
n-evrópsku leiðina.
NÝSKÖPUNARKERFIJAPANA
Verðhmnið á verðbréfamörkuðunum í
október s.l. kom mörgum í opna skjöldu.
Ójafnvægið á verðbréfamörkuðunum staf-
ar af sveiflum í tiltrú á styrk bandarískra
fyrirtækja samanborið við evrópsk og þó
einkum japönsk fyrirtæki. Þessi óvissa
mun ríkja þar til nýr efnahagslegur leiðtogi
hefur tryggt sig í sessi og allt bendir til
þess að Japanir muni taka yfir þetta hlut-
verk. Astæðan er sú að japanska nýsköp-
unarkerfið er mun skilvirkara en víðast
annars staðar á Vesturlöndum og þeir
færa sér mun hraðar í nyt hina nýju upp-
lýsinga- og sjálfvirknitækni en keppinaut-
ar þeirra. Skýringanna er að leita í samspili
félagslegra og efnahagslegra þátta ekki
síður en í tækninni sjálfri. Það er einmitt
vegna þess hversu þróunin er í eðli sínu
samfélagsleg sem hagfræðin nú á dögum
er svo lítils megnug.
Helstu ástæður þess að Japanir hagnýta
sér hina nýju tækni miklu hraðar en sam-
keppnislöndin eru vafalaust þessar: í
fyrsta lagi höfðu þeir þegar á sjötta og
sjöunda áratugnum tekið í sína þjónustu
svokallaða lárétta stjómun sem, ólíkt hin-
um ríkjandi skýra valdapýramída og
ströngu sérhæfingu í vestrænum fyrir-
tækjum, byggir á fjölhæfu starfsfólki og
miklu upplýsingastreymi milli þess.
Ástæðan var sú að Japanir lokuðu heima-
markaðnum og fluttu inn tækni sem þeir
þróuðu áfram og aðhæfðu japönskum að-
stæðum. Um leið urðu þeir að brjóta niður
deildarmúrana milli hönnunar, þróunar-
starfssemi og markaðssetningar. Lárétt
stjómun var því til þar þegar fyrir upp-
lýsingatæknina.
í annan stað hafði MITI, iðnaðar- og
viðskiptaráðuneytið, þegar á sjöunda ára-
61