Frjáls verslun - 01.02.1996, Síða 36

Fyrsti forseti íslands, herra Sveinn Bjömsson, til hægri á myndinni, ásamt
Þórami Bjömssyni, skipherra hjá Landhelgisgæslunni. Sveinn var forseti
frá stofnun lýðveldisins árið 1944 til ársins 1952.
Ljósmynd: Vigfús Sigurgeirsson.
árið 1941, sá fyrsti og raunar sá eini
sem því gegndi. Ríkisstjórinn var
kosinn af þingmönnum til eins árs í
senn og var Sveinn Bjömsson endur-
kjörinn 1942 og 1943. Hann var þó
umdeildur, einkum eftir að hann
myndaði utanþingsstjóm 1942, eftir
aðeins mánaðar langa stjómar-
kreppu. Víst er að þetta gátu margir
þingmenn aldrei fyrirgefið Sveini.
Eins og áður sagði var fyrsti forseti
lýðveldisins kosinn af þingmönnum
og hlaut Sveinn atkvæði einungis 30
þingmanna en 15 skiluðu auðu. Lítill
vafi þykir leika á að þar hafi þeir mun-
að Sveini inngrip hans í gang stjóm-
málanna.
En hvernig ætli farið hefði í þjóð-
kjöri? Hefði einhver annar en Sveinn
Bjömsson setið Bessastaði sem
fyrsti forseti lýðveldisins ef sú hefði
orðið raunin? Hér má benda á að
Sveinn hafði einungis búið heima um
fjögurra ára skeið en dvalið erlendis
tvo næstu áratugi á undan. Því er
varla hægt að segja að hann hafi verið
verulega „þekktur" hér heima eða
„áberandi í þjóðlffinu" í venjulegum
skilningi þeirra orða. Ekki er heldur
ólíklegt að einhver hefði sett fyrir sig
að velja Dana sem fyrstu forsetafrú
lýðveldisins en Sveinn var kvæntur
Georgíu Hoff-Hansen, lyfsaladóttur
frá Jótlandi. Ættemi Sveins sjálfs
hefði ýmist getað orðið honum fóta-
kefli eða þvert á móti stutt hann í
almennum kosningum. Efalítið hefði
landsmönnum líkað vel að kjósa mann
sem vílaði ekki fyrir sér að taka þing-
menn á beinið ef svo stóð á eins og
Sveinn hafði gert þótt þingmenn
kynnu ekki að meta slíka röggsemi.
Það má því segja að brugðið hefði til
beggja vona ef komið hefði til al-
mennra kosninga.
FYRSTA ÞJÓÐKJÖR UM FORSETA
Þjóðkjör um forseta íslands átti að
fara fram árið 1945. Engum mun hins
vegar hafa þótt viðeigandi að bjóða sig
fram gegn sitjandi forseta lýðveldis-
ins og var Sveinn því einn í kjöri.
Hann varð einnig sjálfkjörinn árið
1949.
Sveinn Bjömsson lést í byrjun árs
1952 og þá var loks komið að þjóðinni
að velja sér þjóðhöfðingja.
Kosningabaráttan hófst sjö vikum
fyrir kjördag og þrír dánumenn vom í
kjöri: Ásgeir Ásgeirsson, sr. Bjami
Jónsson og Gísli Sveinsson. Tveir
þeir síðamefndu voru komnir yfir
sjötugt en Ásgeir var 58 ára.
Ásgeir Ásgeirsson var efalítið
þekktastur þeirra þremenninga á
landsvísu. Hann var guðfræðingur að
mennt og hafði gegnt embætti
fræðslumálastjóra um alllangt skeið.
Einnig var Ásgeir bankastjóri Út-
vegsbankans.
Ásgeir hafði setið á Alþingi í um
þijá áratugi er hér var komið, verið
fjármálaráðherra í ríkisstjóm
Tryggva Þórhallssonar 1931-1932 og
forsætisráðherra 1932-1934. Hann
var framan af þingmaður Framsókn-
arflokksins en um skeið utan flokka
og endaði loks þingferilinn sem þing-
maður Alþýðuflokks. Fyrmm sam-
herjar Ásgeirs í Framsóknarflokkn-
um áttu lengi eftir að muna honum
þann kinnhest að hafa gengið til liðs
við Alþýðuflokkinn.
Meðal alþýðu manna virtist Ásgeir
hins vegar njóta mestu hylli; um það
vitna m.a. kosningaúrslit og margir
minntust hans frá Alþingishátíðinni á
ÞingvöOum árið 1930. Ásgeir var þá
forseti Alþingis og talaði tU mannfjöld-
ans svo að eftir var tekið og í minnum
haft.
Gísli Sveinsson var sömuleiðis
gamalreyndur pólitíkus en hafði þó
hvergi pólitískan „sjarma“ í líkingu við
36