Lesbók Morgunblaðsins - 22.12.1984, Page 6

samt er, hvernig sá dýri arfur heföi enst
og ávaxtast, ef ekki hefði komið til sú bók-
menntavakning, sem trúarvakning lúth-
erskrar kristni kom til vegar. Henni var
það að þakka, að hér varð læs þjóð og
furðulega áhugasöm um lestrarefni. Trú-
arvakningin leiddi til þess, að þjóðin mót-
aðist gjör en á öðrum tímaskeiðum sögu
sinnar af óbilandi trúartrausti og þar með
af von, sem ekkert gat slökkt. Þessi trú ber
sér vitni í sálmum Hallgríms og ræðum
Vídalíns. Þar er sá Guð, sem öruggt er að
treysta, af því að hann er alvöruguð og
ekki neins konar mjúkhært og makrátt
gæludýr. Hann lætur ekki að sér hæða.
Það er engin kallsmælgi hjá honum, að þú
megir miskunn hljóta, enginn sjálfsagður
hégómi að sjá hans stranga vilja, hans
stóra leyndardóm gegnlýstan, uppljómað-
an, af krossins björtu náð. Hans orð, hans
hjálp gat ekki brugðist, hvernig sem hin
vondu veður sveigðu og beygðu þetta
kuldastrá meðal þjóða.
En það er ekki margt í minningu þjóðar-
innar um öld Hallgríms, sem þótt hefur
bjart eða gleðilegt.
í Kópavogi, þar sem ég á heima núna, er
minnismerki, nærri þeim alfaravegi, sem
nú er fjölfarnastur á landi hér. Það merki
skal minna á Kópavogsfundinn, en þar
voru íslendingar kúgaðir til þess að afsala
formlega og um aldur öllum rétti landsins
í hendur útlends einvaldskonungs.
Einn þeirra fyrirmanna landsins, sem
kvaddir voru til þess að undirskrifa þetta
skuggalega skjal fyrir hönd þjóðarinnar,
var Hallgrímur Pétursson.
Það er vert að minnast þess, að hann var
þar. Hann varð eins og aðrir að skrifa
undir þann texta, sem staðfesti pólitíska
niðurlægingu og allsleysi íslenskrar þjóð-
ar. En Hallgrímur hafði þá nýlega skráð
og skrifað undir aðra pappíra. Það gerði
hann frjáls og til þess að hylla konung
frelsisins, ríki friðarins.
Hvað er sá ósigur, sem íslendingar biðu
fyrir útlendu ofurefli á Kópavogsfundi á
móti þeim sigri íslenskra yfirburða í þjón-
ustu frelsarans, sem skráður er og stað-
festur í Passíusálmum? Og má ekki hið
augljósa svar við þessari spurningu minna
á, hvar og hver sigurinn er fyrir mig og þig
og alla þjóð?
Hallgrímur hefur flýtt sér heim í túna-
sláttinn eftir Kópavogsfund. Skömmu síð-
ar brann bærinn í Saurbæ með nær öllu,
sem í var. Þá orti hann:
Guð er minn Guð þó geisi nauð
og gangi þanninn yfir ...
Nafn Drottins sætt fær bölið bætt,
blessað sé það án enda.
En þegar hann hélt heim úr Kópavogi,
hefur leið hans kannski legið um holtið
hér, vafalaust í námunda við það. Hvað
sem hann hefur hugsað þá, stendur hér nú
mesta minnismerki landsins, reist 1 þakk-
arskyni fyrir það orð, sem hann hafði
skráð til þess að boða og hylla frelsið undir
konungsvaldi Krists.
Mér þykir gott að geta séð turn Hall-
gríms úr Kópavogi og hlutföllin milli þess-
ara tveggja minnismerkja, sem annað
minnir á ísalands óhamingju, hitt á þá
Jesú náð, sem lét lýði og byggðir haldast í
þessu landi og fjötrana falla, það krossins
konungsorð, þau stóru, máttugu sigurmál,
sem gerðu snauða, veika hlekkjaþjóð rík-
ari og sterkari en annað, sem íslenskur
andi hefur þegið og gefið.
Nú er öldin önnur en ekki að öllu góð.
Ekki standa fyrirmenn landsins núna
frammi fyrir opnum byssukjöftum, sem
kúgi af þeim rétt og æru. En menn hafa
klærnar hver í annars holdi og sjást einatt
lítt fyrir. Og ekki allt ugglaust um sæmd
og framtíð landsins. Það er hollt og gott að
minnast þess, að Island átti menn, sem
voru ekki með frosinn heila, því síður freð-
ið hjarta.
Turn Hallgríms rís hærra en merki
Kópavogsfundar. Það er bending um það,
hvað var stórt og hvað verður mest:
Jesús er mér í minni,
mig á hans vald éggef.
Hann er mín hjálp og hreysti,
hann er mitt rétta líf.
INGiMAR ERLENDUR SIGURÐSSON
Hallgrímur og heimsmyndin
Himinn guðs var lífs á kistu lok,
lýður herðum bar á dauðans ok;
lausnarflís úr lífsins krossi tegld
lúrði hvar sem jörð var stráum negld.
Tímans á sig tók hann syndakaun,
trúarskáldi kross er verkalaun;
himnesk frelsun fargar eigingirnd,
fórnin yfir krossi verður stirnd.
Fyrir sjónum manns var heljarmyrkt,
máttug synd hvern geisla hafði kyrkt;
gröf var jörðin, gröf var himins djúp,
girndir lífi sniðu dauðans hjúp.
Skáld er glatar lífi fyrir list,
lifir þá í sálum manna fyrst;
vitnisburður var hans píslarljóð,
von og trú og kross hjá snauðri þjóð.
Þekkti sína þrá hver myrkvuð sál,
þegar birti skáldið: upp mín sál;
lostin skilning lauk upp sjón á ný,
lokið himna var á augum ský.
Allt er fárið ennþá rétt og satt,
áa sem við Ijóðin forðum batt;
engan frelsar félagshyggja mann,
fullt af einsemd hennar glæsta rann.
Ljóð þess endurleystu feigðaröld,
lífið yfir dauða fékk þar völd;
dýrleg gerðu göngu píslar skil,
goldin synd er vegur lausnar til.
Auðlegð hér um engu getur breytt,
örbirgð sálar fær ei velferð greitt;
eiturlyf í orðsins kemur stað,
útlæg sjón er hvergi læs á það.
Allt sem var af örbirgð tímans sýkt,
óður píslar gjörði vonum ríkt;
krossfest sló þar hjarta dýpstan hljóm,
hóf í kvöl og synd upp dýrðarróm.
Blindfædd nútíð neitar erfðasynd,
neti augans föst í dómsins mynd;
tárið upp í óði Hallgríms rís,
endurlausn er mennskum harmi vís.
Dómsins mynd var dregin skálds í hold,
dýrðar himni sáð í jarðar mold;
Hallgríms ásýnd heljarmerki bar,
helgimyndín sálar birtist þar.
List er orðin lygisaga tóm,
ljóðin hafa niðurdrepinn róm;
skelfing eru skáldin trúarsnauð,
sköpun þeirra sálum manna dauð.
Hallgrímur sunginn
heila nótt
EFTIR
SÉRA JÓN THORARENSEN
Síðasta veturinn, áður
en að ég fermdist í
Kirkjuvogskirkju, var
kennari sveitarinnar,
Vilhjálmur Ketilsson, þá
óðalsbóndi á höfuðbóli
sveitarinnar, Kirkjuvogi.
Hann var góðum gáfum
gæddur eins og ættfólk
hans. Hjá honum fengum
við krakkarnir fyrst að
heyra um skáld og ritverk
þeirra. Að vísu var ég eins
og aðrir krakkar búinn að
læra ýmis kvæði úr skóla-
ljóðum, sem við sungum
oft, en Vilhjálmur sagði
okkur frá Grími Thomsen,
sem hann var hrifinn af.
Hann sagði okkur frá
Gesti Pálssyni, Steingrími
og Kristjáni Fjallaskáldi
o.fl. Þetta var nýtt og
gaman. Má segja, að þetta
hafi verið fyrsti vísir að
bókmenntasögu þjóðar-
innar, sem við fengum á
ævinni. Af sálmaskáldum
minntist hann einungis á
Hallgrím og Passíusálma
hans. Svo kom að því, þeg-
ar hann hafði frætt okkur
um Hallgrím og sagt
okkur, að Kirkjuvogs-
kirkja hefði einu sinni
verið „Annexía" hans, og
hér hefði hann verið sókn-
arprestur forðum í fjögur
ár á Hvalsnesi, að hann
sagði: Þess vegna er það
skylda ykkar að læra
eitthvað af sálmum hans.
Nú fundum við, að
vandast tók málið, þegar
hann sagði: Ég læt ykkur
læra 44. sálminn fyrst,
sem er sjálfsagðastur af
öllum, en ef, aftur á móti,
það gengur vel og þið
verðið dugleg, getur verið,
að ég bæti einhverju við
af sálmunum, því allt er,
hvað öðru betra hjá Hall-
grími. Við vorum ekkert
hress yfir þessu, því þetta
var reglan að læra þetta
utan að.
Þegar ég kom heim,
sagði ég frá þessu, en fóst-
urforeldrar minir settu
strax Kristínu Gísladótt-
ur, vinnukonuna, sem var
Guðsorðalesari heimilis-
ins mér til höfuðs, að
fylgjast með að ég lærði
þetta. Ég var nú ekki sem
ánægðastur með þetta,
því Kristín var látin hafa
eftirlit með mér við lær-
dóm Helgakvers. Kristín
var ströng og sagði oft við
mig: Það er ekki nóg,
Nonni minn, að kunna
utanbókar. Þú verður allt-
af að kunna að raða ritn-
ingargreinunum í réttri
röð í huganum. Þá er
þetta sómasamlegt. Sjálf
kunni hún Helgakver og
ritningarstaði í réttri röð.
Hún þurfti ekki að nota
kverið, þegar hún hlýddi
mér yfir. Eins var þetta
með 44. Passíusálminn.
Þegar ég kunni sálminn
og verin öll í réttri röð, þá
var hún ánægð.
En það er frá Vilhjálmi
kennara okkar að segja,
að þegar þetta hafði geng-
ið vel hjá okkur með 44.
sálminn, þá herti hann á
klónni, sem kallað er, og
sagði: Úr því þið eruð nú
búin að læra 44. sálminn,
— megið þið endilega til
að læra svolítið meira hjá
honum sr. Hallgrími í
þessu dásamlega Guðs-
orði. Það er bæði gott og
nauðsynlegt að læra í
Passíusálmunum, þið
finnið það, þegar þið verð-
ið stór. Svo lét hann okkur
læra 25. og 48. sálminn.
Okkur fannst þetta mikið
þá, en svo varð að vera.
Kristín Gísladóttir var
látin sjá um utanaðlær-
dóm minn í þessu öllu.
Svo leið tíminn, svo liðu
árin. Alltaf kunni ég
Helgakver og Passíusálm-
ana þrjá. Svo varð ég
prestur, og þá þegar ég fór
sjálfur að búa börn undir
fermingu, þá fann ég hve
gott var, að ég kunni þetta
í Passíusálmunum. Þá
datt mér oft í hug orð
Vilhjálms kennara míns,
þegar hann sagði: Þið
finnið það, þegar þið verð-
ið stór.
Já, ég fann það og mat
það mikils í sambandi við
starf mitt. Ég gerði það að
reglu minni að láta öll
fermingarbörn hjá mér
alla tíð læra 10 valin vers
úr Passíusálmunum, und-
ir fermingu. Það var ekki
mikið móts við heila
sálma, en ég lét börnin
læra þessi vers utan að.
Svo var það einu sinni,
eftir að Neskirkja í
Reykjavík var risin, og ég
var búinn að starfa þar
líklega um tíu ára skeið,
að ég var vetur einn að
spyrja fermingarbörnin
þar sem oftar. Var ég að
hlýða þeim yfir versin úr
Passíusálmunum, sem
þau áttu að læra. Þá datt
mér allt í einu nokkuð í
hug, og ég sagði við þau:
Nú skulum við snúa þessu
einu sinni við, og þið skul-
uð hlýða mér yfir. Þið
skuluð öll fletta upp 44.
sálminum í Passíusálm-
unum og hafa hann fyrir
framan ykkur og vita,
hvort ég fer með hann
réttan, allan sálminn og
öll versin í réttri röð. Þið
megið ekkert leiðbeina
mér eða minna mig á. Þið
eigið bara að segja mér
þegar ég er búinn að fara
með hann allan, hvort
hann hafi verið réttur og
versin í réttri röð. Nú
varð uppi mikill áhugi,
allir urðu á augabragði
vel vakandi og áhugasam-
ir. Það hefði mátt heyra
nál detta. Nú ætluðu þau
að hlýða mér yfir. Nú var
enginn annars hugar á
þessari stundu. Ég byrj-
aði, stillti mig vel af og
fór hægt með versin, en
aðalhugsunin fór í það að
raða þeim rétt, en versin
sjálf kunni ég svo vel, að
ég þurfti ekkert að hugsa
um þau. En með því að
fara rólega með þau, tókst
mér þetta. Þegar ég
spurði börnin, hvort þetta
hefði verið rétt, þá sögðu
þau: Já, alveg rétt. Krökk-
unum þótti ákaflega gam-
an að þessu. Þau færðust
nær mér við þetta.
Nú kem ég að lokaatrið-
inu í þessum hugleiðing-
um. Á fyrstu prestsárum
mínum hér í Nessöfnuði í
Reykjavík, líklega
1942—43, var einu sinni
hringt til mín og ég beð-
inn að koma til deyjandi
konu í Kaplaskjóli. Ég fór
og kom í lítið hús og inn í
hreinlega og smekklega
litla stofu á móti suðri,
þar sem gamla konan lá.
Loftið inni var gott og
hreint, og einhver friður
og alúðarblær yfir öllu.
Gamla konan lá í rúminu
við gluggann. Hún hreyfð-
ist ekki og þagði, en þegar
ég hafði sest hjá rúmi
hennar, sagði hún lágt og
dauft, svo að það heyrðist
varla: Syngdu Passíusálm.
Á ég ekki að lesa hann?
Syngdu, bað hún. Ég varð
að byrja. Ég valdi nú 44.
sálminn, kunni öll versin í
réttri röð, lagið er fallegt
og syngst vel. Ég byrjaði,
söng lágt, mjög hægt og
skýrt sem bezt ég gat, svo
hún nyti Guðsorðsins.
Þegar ég var búinn með
sálminn, stundi hún upp:
Æ, byrjaðu aftur á Sálm-
inum. Ég var, Guði sé lof,
vel fyrir kallaður á allan
hátt, svo ég byrjaði aftur
á sálminum og söng hann
allan eða raulaði hann
lágt. Gamla konan gaf
aldrei hljóð frá sér annað
en: Aftur. Er ekki að orð-
lengja það frekar, að ég
söng þennan sálm alla
nóttina, hvað eftir annað
til klukkan að ganga níu
um morguninn. Þá allt í
einu rís gamla konan upp
í rúminu, en við höfðum
haldið, að hún myndi
skilja við þá og þegar.
Okkur brá mjög, sem inni
vorum hjá henni og héld-
um, að hún væri að taka
svona hastarleg andvörp.
Nei, málrómur hennar var
nú gjörbreyttur orðinn,
skýr og sterkur og hún
mælti: Nú vil ég fá gott og
sterkt kaffi strax. Það
fékk hún og tók hraust-
lega á móti því.
Hún lifði 3—4 vikur eft-
ir þetta.
JÓN THORARENSEN.
6