Lesbók Morgunblaðsins - 22.12.1984, Page 18

Valtý tíu árum síðar, og um langt skeið
gegndi því hutverki, sem Björn Bjarnarson
ætlaði Heimdalli. Vert er að gefa því
gaum, að tveir mótherjar og forystumenn í
íslenskri stjórnmálabaráttu um síðustu
aldamót. Hannes Hafstein og dr. Valtýr
Guðmundsson, skyldu báðir skrifa í fyrstu
tvö hefti Heimdallar. Björn Bjarnarson
varð hins vegar pólitískur samherji Hann-
esar og átti eftir að sitja á þingi fyrir
Heimastjórarflokkinn á árunum 1901 til
1907.
í auglýsingu, sem birtist í lok 2. tölu-
blaðs segir: „Við pólitík fæst Heimdallur
alls ekki, og persónulegar meiðingar og
skammir koma ekki í blaðið. Margir hafa
lofað mér að rita í blaðið, og skal helst
nefna háskólakennara Gísla Brynjólfsson,
vísiprófast Eirík Jónsson, skáldin Hannes
Hafstein, Einar Hjörleifsson, Bertel E.Ó.
Þorleifsson og Gest Pálsson. Myndirnar
hef ég fengið til láns hjá „Illustreret Tid-
ende“. Allir þessi menn, sem Björn telur
upp og hafa lofað að rita í blaðið láta verða
af því, nema Gestur Pálsson og Eiríkur
Jónsson. Hinir láta allir mikið að sér
kveða. í þriðja tölublaði ritar Hannes ít-
arlega grein um Georg Brandes og baráttu
hans við þröngsýna landa hans. Hannes
rekur feril Brandesar, sem þá er á besta
aldri, og engum getur dulist hrifning hans:
„Hann er fullkomnasta skáld það er snert-
ir framsetninguna og andríki hans sést í
hverju, sem hann ritar.“ í framhaldi af
greininni, birtist svo þýðingin, sem leiddi
Hannes í fyrsta sinn á fund Brandesar.
Hér gefst ekki kostur á að rekja efni
Heimdallar. En þess má geta, að fleiri
kunnir íslendingar rituðu og þýddu efni í
blaðið, m.a. Ólafur Davíðsson fræðimaður
og Klemens Jónsson landritari. Sá síðar-
nefndi var mágur Björns, bróður Önnu
konu hans, en Þorbjörg, fyrri kona Klem-
ensar, var systir Björns. Mér sýnst verðugt
verkefni að gefa út ljósprent af þessum
eina árgangi, sem út kom af Heimdalli og
telur 192 bls.
ugt, að upphafsmaðurinn að útgáfu þessa
vinsæla fjölskyldublaðs var íslendingur-
inn Björn Bjarnarson sýslumaður Dala-
manna.
SÖFN VOR
Áður en við skiljumst við blöð Björns
Bjarnarsonar, er rétt að staðnæmast við
grein, sem hann ritaði í júlíhefti Heim-
dallar 1884 og nefndi Söfn vor. Þessi grein
varð upphaf þeirrar framkvæmdar, sem
sennilega mun halda nafni hans lengst á
lofti. Greinin hefst á þessa leið: „Öllum
íslendingum ætti að vera annt um að
fjölga og stækka söfn vor, því að bæði er
að sómi fyrir landið að eiga mörg og góð
söfn og því næst mjög gagnlegt. Söfnin eru
ekki aðeins til skemmtunar, heldur nauð-
7 lílulil Ménaðarblað «ie5 mindum ; Júlím. HHI.
iltrr.-i* Eirlkeeon.
Forsíða Heimdallar íjúlí, 1884, með mynd af
Magnúsi Eiríkssyni.
fbúðarhúsið á Sauðafelli í Dölum sem Björn byggði. Hann situr í sýslu-
mannsbúningi utan við húsið ásamt fjölskyldu sinni.
stæðum hætti og miklu áræði. Er hann á
þessa leið:
„/ sambandi við þetta get éggetið
þess, að mér kom til hugar í vetur
að stofna olíumyndasafn heima í
Reykjavík, og átti safn þetta að vera
í eigu landsins. Myndirnar hugsaði
ég mér að fá að gjöf hjá málurum á
Norðurlöndum, en rammana utan
um þær með því móti, að biðja
menn hér og heima að gefa fé til
þeirra. Ég hef síðan farið þess á leit
við ýmsa málara hér, að þeir gæfu
myndir til safns þessa, og hef ég
fengið góðar undirtektir, og er nú
búinn að fá loforð fyrir 16 myndum.
Af þeim sem lofað hafa mér mynd-
um, vil ég nefna málarana Kröyer,
Locher og Blache (sem áðir hafa
verið heima á fslandi), próff.
Blache, Exner og Aagaard, Thor-
vald Niss og la Cour, og eru þeir
taldir beztir málarar í Danmörku.
Þar að auki hafa tveir myndasmið-
ir, prof. Steen og Norðmaðurinn
Castberg, lofað mér einhverju
myndasmíði. Ég hef nú von um að
geta safnað minnst 30 myndum og
er það að vísu ekki stórt safn, en
vonandi er það stækki síðar smám
saman. Myndirnar eigi að vera til-
búnar næsta vor og verða þá sendar
til Reykjavíkur. Húsrúm handa
verið dagsett 18. júní 1885, „en það finnst
ekki nú í skjalasafni landshöfðingja".
Þjóðminjavörður gerir skrá sína af
samviskusemi og sýnir hún, að ýmsir lista-
menn hafa bæst í hóp þeirra, sem Björn
nefnir fyrst. Er ekki að efa, að listamenn
þeir, sem Björn leitaði til voru mikils
metnir i heimalandi sínu og hefur vegur
sumra enst til þessa dags. Lang frægastur
þeirra var Peder Severin Kreyer, f. 23. júlí
1851 í Stavanger, d. 21. nóvember 1909 á
Skagen. Hann nam á Akademíunni í
Kaupmannahöfn og á skóla Bonnats í Par-
ís. Vann hann Grand Prix í París 1887 og
aftur 1900, og gullverðlaun í Berlín 1891.
Um hann hefur verið sagt, að hann hafi
verið á meðal þeirra, sem opnuðu dyrnar
fyrir danskri list að hinum stóra heimi, og
jafnframt endurvakið virðingu annarra
þjóða fyrir danskri myndlist með sérstæð-
um og vel gerðum málverkum, sérstaklega
áhrifamiklum sumarnæturmyndum frá
Skagen. Kroyer gaf listasafninu íslenska
mynd, sem hann nefndi Hjá Joakim á
Skaganum. Flestra hinna listamannanna
er getið í danskri listasögu, þótt frægð
þeirra hafi enst misjafnlega. En Björn
hefur ekki hikað við að ganga á fund þess-
ara manna, sem af glöggskyggni mátu ein-
lægan áhuga hans og brugðust vel við. Og
kunnugum ber saman um, að hann hafi
jafnan gætt þess vel, að vanda til umgerða
listaverkanna.
Hjónin Guðný Jónsdóttir, Björn Bjarnarson og börn þeirra, Anna ogStefán.
&argang lH8r, nr. 1
„t<*H vi«w’ lcfur l
«r»ii< :4 Crr Mvdtialrt
aUr K».v diiMrrr l
r.min.uf. A»idr. Svrrí.tr
IdMl cr» t'cli.'d-frnrt i
tdiinidrf. Cnlrllr Uumrr
teht i itpdldMmr U Crr
^eHniM iil Vrrtrnet'ofi
irrcni.iiirio v.tnfc toýrr
Vldírl I Jlr *iC. Jlt'nr
Idlrt, 7 Hr. nn C. «drli.|
frirdlr ful'Uril'rntlam
Irrr rrb. »rt 11 t*n?l (rit
Corfiagcn ö :! Danuar
. Srit virm- cri.t.irr
Xniion.tr imrc rd Vrtd.
Ii:id .ti l» Ctr tcr rrit
Artrrlit HpucdrciUinlr.
Ji iM»iurr mcM.ttce vad
Hl.tr<■* Heiilcr. Mt'lrcn
Ij.'ftd.itr d. H|.‘Criil’.H'n
IC.. »rr Ani'.oitct IStffti
tlonrr c.j df rc ficfit r-o.i
ÞdiiMcrr. Urr i'Umid.irl
irr (« H i rUcr vc» flctr.
Jlnncdcrr lnrrcmuit* !••
nl tu ptíi. íla'jdi.
^rafilini ^i.iefifaö for JjU'jniobrc, ubiiioeí af Caml. jur. "2i. •Zíiarniirfou
Blaðhausinn á Vort hjem — útgefandi cand. jur. B. Bjarnarson. Þessu húsmæðrablaði Björns
var síðan breytt íHjemmet, sem fslendingar þekkja vel.
Praktisk Ugeblad
Um það leyti, sem Heimdallur rennur
sitt skeið á enda, hefur Björn Bjarnarson
fengið nýja hugmynd, sem hann dregur
ekki að hrinda i framkvæmd. Hann setur á
stofn danskt vikublað, sem hann nefnir
Vort Hjem. Fyrsta tölublað kemur út laug-
ardaginn 3. janúar 1885, en stefnuskrá
blaðsins hefur Björn þegar samið í des-
ember 1884. Þetta er kvennablað eða eins
og segir á forsíðu: „Praktisk Ugeblad for
Husmodre, udgivet af Cand. jur. B. Bjarn-
arson.“ í aðfaraorðum getur Björn þess, að
konur muni að mestu leyti sjá blaðinu
fyrir efni og skrifa í það, enda muni það
fjalla um áhugaefni þeirra og aðstæður í
samfélaginu. Og hann telur upp fjölda
viðfangsefna, sem um verður fjallað. Þetta
blað verður síðan hægt að panta í hverri
bókabúð og hverju pósthúsi í Danmörku,
Suður-Jótlandi og í Noregi. Óneitanlega
minnir þetta framtak Björns á áhuga
Magnúsar frænda hans Eiríkssonar fyrir
málefnum kvenna og réttindabaráttu
þeirra. Og hann kemur blaðinu myndar-
lega af stað eins og hans var von og vísa.
Ritstýrir hann því í hálft ár og koma út 23
tölublöð á þeim tíma. Þá verða eigenda- og
ritstjóraskipti. Við blaðinu tekur K.E.A.
Vennervald ritstjori. Þetta athyglisverða
og nýstárlega kvennablað hélt áfram
göngu sinni, fyrst um sinn í sama búningi
og Björn hafði valið því, en smám saman
varð á því breyting. Það færðist meira í
þátt átt að verða fjölskyldublað og um síð-
ar breytti það um nafn og nefndist Hjemm-
et. Vikublaðið Hjemmet kemur ennþá út í
Danmörku í risaupplagi. Um árabil hefur
það komið inn á fjölmörg íslensk heimili.
Um hitt mun fæstum íslendingum kunn-
synleg, og alveg ómissandi ef vísindi og
fagrar listir eiga að geta blómgast;
forngripasafnið er t.a.m. nauðsynlegt fyrir
þá, er stunda þjóðmenningarsögu (kúltúr-
sögu) landsins og náttúrusöfnin fyrir þá,
er stunda náttúrufræði, og auk þess að
stór og góð söfn eru ómissandi fyrir lista-
og vísindamenn eru þau mjög menntandi
fyrir alla alþýðu, þvi að jafnvel þeir, sem
skoða þau sér til skemmtunar, læra á því
margt fyrirhafnarlaust og hjá mörgum
getur vaknað löngun til þess að læra
meira.“ Síðan hvetur höfundur til söfnun-
ar forngripa. Landsmenn megi ekki láta
um þá spyrjast, að þeir selji gripi úr landi,
í stað þess að gefa þá forngripasafninu í
Reykjavík. Þá fer hann nokkrum orðum
um söfnun náttúrugripa og er þá rétt að
geta þess, að síðar varð Björn einn af aðal-
forgöngumönnum að stofnun Hins ís-
lenska náttúrufræðifélags árið 1889 og
náttúrugripasafnsins það sama ár. Hins
vegar benda orð haris og áskorun til þess,
að þegar árið 1884 hafi verið kominn vísir
að náttúrugripasafni í Reykjavík. En
næsti þáttur greinar Björns er um það
safn, sem hann lagði grundvöll að með sér-
söfnum er ekki mikið í Reykjavík,
en með góðum vilja og lagi má lengi
bjargast, og þegar söfnin eru orðin
svo stór,að hvergi er hægt að koma
þeim fyrir, þá er ekki ólíklegt að
alþing láti byggja hús handa þeim.“
Bjartar Vonir
Og Daufleg
VlÐBRÖGÐ
Viðbrögð heima á íslandi voru ekki í
samræmi við bjartar vonir Björns Bjarn-
arsonar. Ekki ríkti sá skilningur, sem
hæfði þessri miklu gjöf og átti það eftir að
koma í ljós. Fara af því litlar sögur. f
Árbók Forleifafélagsins 1920 er að finna
skrá um Listasafnið eftir Matthías Þórð-
arson og segir þar: „Listasafnið var stofn-
að af cand.jur. Birni Bjarnarsyni, síðar
sýslumanni í Dalasýslu, 1885. Safnaði
hann saman í Kaupmannahöfn um 40 mál-
verkum á árunum 1885—87 og voru þau
send landshöfðingjanum, sem kom þeim
fyrir til geymslu í alþingishúsinu." Þess er
getið neðanmáls, að fyrsta bréf hans til
landshöfðingja viðvíkjandi safninu hafi
Myndir á Tætingi
Um þær mundir var ekki farið að kveða
að íslenskum myndlistarmönnum að neinu
marki og því var næsta eðlilegt, að Björn
Bjarnarson leitaði til valinkunnra lista-
manna á meðal frændþjóða okkar. Er til-
gangur hans augljós. Hann vildi kveikja
áhuga, ekki síst þeirra, sem hefðu hæfi-
leika á þessu sviði. Var þess heldur ekki
langt að bíða, að fram kæmu menn á ís-
landi, er hlýddu köllun sinni. Tíu árum
síðar sigldi Þórarinn B. Þorláksson til
Kaupmannahafnar og fékk inngöngu í
Akademíið og tveim árum á eftir honum er
Einar Jónsson byrjaður að feta sig áfram
á tréskurðarstofu við Grábræðratorg í
Höfn. En Einar var einmitt sá íslenskra
listamanna, sem síðar átti eftir að láta í
ljósi skoðun sina á dauflegum undirtektum
við framkvæmdum Björns. Sem fyrr er frá
greint var málverkasafnið sýnt í Barna-
skóla Reykjavíkur sumarið 1885. Siðan
mun því hafa verið komið fyrir á ýmsum
stöðum. Það, sem hægt var að koma fyrir í
alþingishúsinu, var hengt þar upp í fyrstu.
En síðar dreifðust myndirnar. I lok
minninga sinna birtir Einar Jónsson
erfðaskrá sína þar sem hann gefur ís-
lensku þjóðinni ævistarf sitt. Fyrir þeirri
miklu gjöf setti listamaðurinn tólf skil-
yrði, sem hann rökstyður síðan. 2. skilyrð-
ið er það, að ekkert af verkum hans verði
nokkurn tíma hreyft út úr safnhúsinu.
Rökin, sem hann færir fyrir því banni, eru
þessi: „/ þessu sambandi hafði ég í huga,
að málverk úr safni því, er Björn S. Bjarn-
arson sýslumaður safnaði á stúdentsárum
sínumm hafa verið sum tætt frá öðrum til
þess að prýða ýms einkaheimili — lánuð
hingað og þangað. En með því virðist mér