Lesbók Morgunblaðsins - 22.12.1984, Page 26

næst á tveimur bæjum í Þistilfirði, en
leggjast aftur út 1767 og þá sjást merki um
þau á Brúaröræfum. Smali einn sér Höllu
þar að mjólka kvíær ofan í gjá, það er gerð
að þeim leit, en þá hafa þau líklega hrakizt
lengra suður öræfin og fundið Hvanna-
lindir og þar eru mikil mannvirki, bæjar-
tóttir og fjárhús, en það er ekki fyrr en
1772, að það fást aftur nákvæmar heimild-
ir um búskaparháttu þeirra, þá eru þau
handtekin í Þjórsárverum. Þar reka þau
mesta myndarbúskap miðað við það hall-
æri, sem var í landinu, og hafa greinileg
skipti við byggðamenn og þá mest Jón í
Skipholti, bróður Eyvindar; hann lagði
alltaf inn meiri ull en hann gat átt af eigin
búfé.
Sunnlendingar vildu um þessar mundir
leita hinnar fornu leiðar norður í land um
Sprengisand og Einar Brynjólfsson fer til
þeirrar leitar að ráði föðurbróður síns,
Sigurðar landþingsskrifara. Áður en Einar
fer að segja sögu sína er þess að geta, að
Eyvind dreymir um sumarið, að þau muni
finnast og færir bústað þeirra eina 9 km í
norðaustur af hinu upphaflega Eyvindar-
veri, þar sem þau höfðu reist sér bæ, en
hann var á bersvæði og sást langt til. Ey-
vindur reisir sér kofa í dalverpi einu milli
melaldna, og er þar nú kallað Innra-
Hreysi. Það sést ekki í þetta dalverpi af
alfara leið og því var þarna betri felustað-
ur en í Eyvindarveri, ef menn skyldu vera
þarna á ferð á réttri leið um Sprengisand.
En þessi flutningur kom nú fyrir lítið.
Einar Brynjólfsson færði ítarlega ferða-
dagbók og segir ekki hér af ferðum hans
fyrr en á 4ða degi fararinnar:
„7. ágúst. Þoka um morguninn, en er
henni létti tókum við okkur upp frá
Biskupsþúfu og var klukkan þá 8 árdeg-
is. Þegar við höfðum farið yfir lækj-
arsprænu, sem rennur norðan við þúf-
una og skammt komnir, sáum við
nokkrar kofatóttir. Þaðan riðum við
nokkrir saman og gengum úr skugga
um, að kofarnir hefðu verið fimm, (let-
urbr. ÁJ.) veggir fremur velhlaðnir, og
þóttumst við mega ráða af ýmsum vegs-
ummerkjum, að í þeim hefði verið búið
framá vorið. Síðan iögðum við upp á
Sprengisand og komum þá brátt á troðna
og breiða sióð. Þóttumst við geta greint
spor fjögurra manna, sem þar hefðu farið.
Akváðum við að fylgja brautinni, þó viö
sæjum að hún lægi nokkuð úrleiðis. Brátt
komum viö að smálæk með dálitlum
grasteygingum báðum megin. Með hon-
um lá brautin og fylgdum við henni, unz
við komum auga á nokkura kofa og
skammt þaðan var strjálingur af búfé. Ég
hlóð þegar skammbyssu þá, er ég hafði
meöferðis en þar sem fylgdarmenn mínir
höfðu engin vopn í höndum, gripu þeir
stafi sína og tjaldsúlur. Við fórum svo
fyrir lestinni og sáum tvo menn ganga
burt frá kofunum, en er við sóttum eftir
þeim sneri annar aftur og kom okkur í
móti, varpaði þó fyrst frá sér, því sem
hann hafði haldið á, nálgaðist síðan og
heilsaði hverjum okkar. Eg spurði hann
þegar um nafn hans en hann svaraöi: —
Eg heiti Jón.“ En er ég neitaði. að það
væri hans rétta nafn, svaraði hann: — Ef
ég á að segja sannleikann, þá er mitt rétta
nafn Eyvindur Jónsson.“ Hin persónan,
sem klædd var skinnúlpu, var kona hans
og kom hún einnig til okkar. Þau báðu
okkur innilega um að mega halda lífi og
griðum. Ég spurði Eyvind, hvar hestar
þeir væru, sem hann hefði en hann bauðst
þegar til aö sækja þá. Ég neitaði því og
benti hann þá, hvar þeir væru. Þangað fór
ég við annan mann, og fundum við fjóra
hesta í hafti (svo að þeir stryki ekki
skyndilega), en hófar þeirra voru mjög
gengnir. Við tókum þau bæði með okkur,
svo og hestana og héldum frá hreysi
þeirra hálfri stundu fyrir hádegi.“
Þeir Einar fóru með þau Eyvind norður
og afhentu þau hreppstjóranum á Græna-
vatni, en Eyvindur slapp strax og þegar
þeir Einar fóru suður úr aftur hafði karl
komið í hreysi sitt og „hafði sá brott-
hlaupni Eyvindur náð, páli, potti, kjöti,
mör og axarkjagga,“ en leitarmenn fengu í
sinn hlut, „skinn, beðjardýnu, nokkra
skinnbjóra og tágakörfu... Auk þess
reiddu þeir yfir Tungnaá 25 sauðkindur
með lömbum af misjöfnum aldri og kyni
og mörgum mörkum ...“
Þetta hefur verið góður kotbúskapur, 25
ær með lömbum og fjórir hestar og varla
hafa þeir náð öllu sauðfé Eyvindar þar
sem þeir smöluðu ekki Þjórsárver.
Eyvindur lá úti í Herðubreiðarlindum
um veturinn (1773) og þar átti hann versta
ævina, af því að hann gat ekki kveikt eld og
varð að éta hrátt. Það er eitt undarlegasta
í Eyvindar sögu, að hann virðist alltaf,
nema þennan vetur, hafa eld í hreysum
sínum.
Það var fólki erfitt í þennan tíma að
kveikja eld og þess var vandlega gætt á
Ilát úr fléttuðum tágum á Þjóðminjasafni ís-
lands, eignað Fjalla-Eyvindi, sem rar þjóð-
hagi í höndunum.
bæjunum að aldrei slokknaði eldurinn,
hann var falinn oft í mó, en til er sögn um,
að eldur gæti lifað langtímum saman í
einiviðarlaufi. Ef eldur sloknaði á bæ, var
hann sóttur á næsta bæ. Eyvindur hefur
ekki getað flutt með sér eld á flótta sínum,
hann hefur því oft orðið að kveikja hann
og við erfiðar aðstæður, frost og snjó.
í suðlægum löndum undir heitri sól,
gátu menn kveikt eld með núningi harðra
trjáviða og laufi, sem neisti kveikti í eld-
inn, en á noröurslóðum á vetrum hefur slík
eldkveiking ekki verið gerleg. Það er því
helzt að ímynda sér að Eyvindur hafi allt-
af borið með sér tinnu og eldstál, en
hvorttveggja var til, að því er heimildir
segja, en ekki almennt fólki tiltækt að því
er sögur um eldsókn milli bæja sýna. Þórð-
ur Tómasson telur, að við kveikingu með
tinnu og eldstáli hafi neistinn verið látinn
Grjót og meira grjót: Kofi Eyvindar í Herðu-
breiðarlindum. Opið á kofaþakinu er hægra
megin rið stöngina.
Eyvindarhver á Hreravöllum. Kofi þeirra Ey-
vindar og Höllu var í hraunsprungu rétt við
hverasvæðið. Hér var fyrsti viðkomustaður
þeirra á fjöllum eftir að þau fóru frá Vest-
fjörðum.
falla niður í skraufþurran torfusnepil og
það má hugsa sér einnig fiður eða lauf,
sem geymt hafi verið þurrkað. Það bíður
skýringar fræðimanna að gera grein fyrir
því, hvernig Fjalla-Eyvindur fór að því að
kveikja eld, því að í öllum hans hreysum
finnast hlóðir nema í Herðubreiðarlindum
og þar er hreysi hans gjóta, líkt og Fjalla-
Bensa síðar á þeim slóðum, eða grjótbyrgi
hlaðið meðfram gjávegg og ekki stærra en
svo að rétt var fyrir mann að liggja þar.
Eyvindur náði aftur tii sín Höllu um
vorið (1773?) og eru nú engar sagnir meir
um lifnaðarháttu þeirra í útlegðinni.
„VIÐ Skulum Heldur En
Verða Bit velta Röngu Og
SVÍKJA LlT“
Eyvindur og Halla voru þjófar, sém
stálu búfé fátækra bænda, sem margir
urðu hungurmorða og þeirra fólk, en þau
Eyvindur björguðust.
Menn skyldu hafa þaö í huga, að á tíma
Eyvindar og Höllu var mannfellir af
hungri tíður. Árið 1757 var talið að 9.744
menn féllu úr hungri og hungursóttum og
fólk fannst iðulega dautt milli bæja af
hungri. Það er áreiðanlega oft betra að
vera ræningi á fjöllum en byggðamaður.
Ekki verður þó mælt með því hér, að lág-
launafólk á Islandi leggist út, þótt gefin
væru fyrirheit um væna sauði, því nú er
líklegast að foringiarnir ætu þá sjálfir.
Það kemur alltaf þetta sama upp. Þeir,
sem ekki geta bjargað sér sjálfir, bjargast
ekki, og þetta skildi Eyvindur og fleiri
ræningjar eftir hans tíma.
Það er ósköp hætt við því, að mannseðlið
taki ekki neinni stökkbreytingu á þessum
jólum fremur en öðrum.
Nánar verður sagt frá Eyvindi og
Höllu í næstu blööum.
26