Lesbók Morgunblaðsins - 22.12.1984, Blaðsíða 41

Jónas Halldórsson, hreppstjórí í Hrauntúni.
að hirða sem mest af kalviði í skóginum til
þess að rýma fyrir nýjum viði. í hlóðaeld-
húsinu var eingöngu notaður kalviður.
Hann logaði vel en var mjög ódrjúgt elds-
neyti. Hrísrif var þó óhjákvæmilegt en
Jónas mun ekki hafa fellt lifandi skóg
meir en nauðsyn þótti. En stór var hrís-
kösturinn sem dreginn var heim um haust-
ið. Hann var hærri en bæjarhúsin. Jónas
fór oft með kalviðarbagga á Rauð gamla
til Guðrúnar í Konungshúsinu.
Mestur var skógurinn austur og suður
frá bænum. Einusinni fékk ég fylgja Jón-
asi í eina af hinum mörgu skógargöngum
hans. Við stefndum í áttina að Hrafna-
björgum og gengum lengi þangað til kom
að grasigrónu rjóðri eins og dálitlu túni.
Þar sást í opið á víðum helli. Jónas hafði
þagað alla leiðina en nú sagði hann:
Sauðahellir Gapi. Hæðirnar þar austur af
heita Gaphæðir og í þeim sagðist Jónas
vilja hafa sinn legstað þegar hann dæi.
Ekki varð af því og mun Jónas hafa verið
grafinn annaðhvort í Þingvallakirkju-
garði, sem hann sagði að væri of blautur
legstaður, eða þá í Reykjavík þar sem
hann dó 1922.
Við komum að Hrafnagjá. Jónas sagði
að niðurhrunið gerði þessa gjá ljótari en
Almannagjá sem væri með grónari botn.
Hann minntist á jarðskjálftana 1896, hvað
gjárnar hefðu breyst og miklu meira
niðurhrun í þeim síðan. Hann benti mér á
eyðibýlið Litla-Hrauntún sem væri komið
úr byggð fyrir langalöngu.
Á þessum tíma fyrir 65 árum var svo
sem enginn skógur kringum Hrauntún
nema jarðlægar kræklur. Núna er sett
skilti við leiðina að Hrauntúni upp frá
Bolabás undir Ármannsfelli. Þar er rústin
af fjárrétt sveitarinnar og leifar af kerru-
vegi sem kom seinna en hér er frá sagt.
Á öllu þessu svæði var sáralítið um skóg,
sem væri það hár að 9 ára barn gæti ekki
séð yfir hann. Við túngarðinn í Hrauntúni
sást ekki hrísla en nú er þar víða svo mik-
ill skógur að túngarðurinn er í kafi.
Þá hefur skógurinn leitað inn á túnið,
bæði birki og víðir. í staðinn fyrir túngrös-
in hefir komið mosi og lyng sumstaðar.
Hitt er allt í sinuflóka. Þegar farið er Gjá-
bakkaveginn má finna troðninginn heim
að Hrauntúni. Þá götu var farið í átt til
Þingvalla. Við þann stíg var aðeins lágt
skriðult kjarr og sumstaðar aðeins gamb-
urmosi. Nú er þarna allt í kafi af birki-
skógi. Lítið var um beinvaxnar hríslur í
skóginum 1919. Helst var það austan undir
Gaphæðunum. Götuslóði lá milli Skógar-
kots og Hrauntúns, mjög ógreinilegur
enda sjaldfarinn. Við þennan slóða stóð
fallegasta hríslan sem ég man þarna eftir.
Hún var að minnsta kosti meira en mann-
hæð, þráðbein með fagra krónu. Hvítur
stofninn sást langt að því að hríslan var
einstök. Árið 1934 kom ég að þessari sömu
hríslu. Hún var þá skemmd af kali og á
henni ellimörk. Hin langa friðun hefir
bersýnilega aukið skóginn að miklum mun.
Þó eru gamburmosabreiðurnar býsna svip-
aðar að ummáli og áður var, að minnsta
kosti þegar horft er af útsýnisskífunni á
barmi Almannagjár.
hofmannaflöt
Heyskapurinn í Hrauntúni var aðeins á
heimatúni og Hofmannaflöt. Halldór faðir
Jónasar hafði heyjað á blettum hér og
hvar um skóginn en nú var sá siður aflagð-
ur. Á Hofmannaflöt heyjuðu þeir Halldór
og Bjarni. Þeir voru við slátt allan daginn
en var færður matur.
Þegar þokan læddist á loðnum skóm um
hraun og hlíðar fengu hólar, klettar og
runnar á sig undarlegar myndir og oft
ógurlegar. Enginn staður við engjaveginn
var eins ógnum þrunginn og Stórkonugil
sem skerst inn í Ármannsfellið. Þokuslæð-
urnar huldu hamrana að mestu en innst
inni glytti í svarta vota steina sem stund-
um glömruðu við, rétt eins og einhver væri
þarna í þann veginn að stíga fram úr gil-
inu þungum skrefum. Þá var gott að eiga
von á þeim Halldóri og Bjarna bak við
næsta leiti þar sem þeir stóðu blautir við
sláttinn fegnir hálfvolgri kaffiflösku í
sokkbol. Þeir sögðu alltaf það sama: Farðu
ekki út af götunni því þá villistu í hraun-
inu. — Það var heldur ekki fýsilegt því að
þarna úti í hraunhólunum voru fornar
rústir, enginn vissi hve gamlar. Þar gat
verið reimt og hollast að halda sig sem
lengst frá slíkum stöðum.
A meðan sláttumenn drukku kaffið var
gaman að príla upp í Meyjasæti þar sem
fornkonur höfðu setið í dómarasæti yfir
íþróttamönnum sem þreyttu kappi á
Hofmannaflöt. Norðar var Biskupsflöt þar
sem Skálholtsbiskupar tjölduðu fyrrum
með sveinum sínum og sátu á tali við
tröllkonur um nætur. — Bóndalegt tjald,
bóndlegur maður, — sagði ein stórkonan
við Brynjólf biskup Sveinsson. En langt
norður í hrauninu við rætur Skjaldbreiðar
var ungur maður á ferð og lét hestinn lötra
en rakki hljóp snuðrandi á eftir.
Heiðarbúar, glöðum gesti
greiðið för um eyðifjöll
einn eg treð með hundi og hesti
hraun og týnd er lestin öll.
Jónas Hallgrímsson var uppáhaldsskáld
móður minnar og hún söng Skjaldbreiðar-
kvæði hans frá upphafi til enda þegar við
vorum einar heima.
Fuglar Og
Ferfætlingar
Þeir Hrauntúnsmenn voru dýravinir.
Aldrei var rjúpa skotin heima við bæ en
Halldór fór til fjalls á haustin og skaut
þar. Rjúpurnar voru líkastar tömdum
hænsnum þegar þær komu inn á túnið á
kvöldin.
Fyrst settust rjúpukarrarnir í garðinn
til þess að gá að ferðum kattarins. Síðan
komu rjúpurnar með ungahópa sína inn á
túnið og jafnvel á stéttina fyrir framan
bæjardyrnar hópum saman og Jónas tal-
aði við þær tæpitungu eins og gæludýr. En
kisa lá á kettlingum og dró rækilega í bú
sitt. Ekki virtust rjúpurnar styggjast
verulega við það.
í fjósinu var bæli kisu og þar var um
tíma tófuyrðlingur bundinn á bás. Hann
varð gæfur eins og hvolpur og vildi leika
sér við mann. En býsna hvassar voru tenn-
urnar í greyinu.
Kýrin var ein á bænum og henni hefir
víst leiðst. Hún tók svo miklu ástfóstri við
móður mína að hún elti hana hvar sem
hún gat og þegar við fórum út í hraun að
tína litunarmosa færði kýrin sig meðfram
garðinum til þess að vera alltaf sem næst
mjaltakonunni. Þessari kú hafði verið
strítt af krökkum og hljóp í alla krakka
sem hún sá. Hún var stórhyrnd og ekki
árennileg. Hundurinn Skrámur var auðvit-
að sá besti félagi sem hugsast gat, ágæt
vörn við mannýgri kú.
Rauður var aðalbrúkunarhrossið en hin-
ir yngri menn áttu reiðhesta. Féð var um
allan skóg og mikið treyst á útigöngu á
vetrum.
haustar að
í HRAUNTÚNI
Senn fór að líða á sumarið og haustaði
að með svölum vindum norðan af Kalda-
dal. Ármannsfell varð grátt í rót. Vistar-
tíminn í Hrauntúni var á enda. Halldór
flutti föggur okkar á Rauð gamla til Þing-
valla. Við gengum út túnið og kýrin elti
móður mína eins langt og hún komst.
Hundurinn Skrámur barðist við tilfinn-
ingar sínar. Hann langaði að elta sumar-
leikfélagann sinn en húsbóndahollustan
sigraði. Með lafandi skotti og vesældarsvip
sneri hann heim á hæla Jónasi bónda sem
| gekk sínum löngu léttu skrefum til fjalls,
I einmana og þögull að vanda.
Sjá grein um hátíðina í Bayreuth á bls. 12.
Söguþráður
Niflunga-
hringsins
Hringur Niflungsins —
óperuflokkur til flutnings á
þrem dögum og einu sfð-
degi. Svo nefnir Richard
Wagner sjálfur verk sitt
„Der Ring des Nibelung-
en“, sem samanstendur af
fjórum óperum í fullri
lengd: Rínagullið (das
lthcingold), Valkyrjan (die
Walkiire), Siegfried og
Ragnarökkur (Götter-
dámmerung)* Hóf Wagner
að semja þetta tröllaukna
verk um 1848 og tók það
hann um aldarfjórðung að
Ijúka verkinu.
Söguþráðurinn er flókinn
og studdist skáldið við Nifl-
ungasögnina sem og fleiri
germanskar, norrænar og
grískar fornsögur. Fjallar
verkið um Rínargullið, fjár-
sjóð í Rín, sem gætt er af
Rínardætrum. Alberich
stelur gullinu og smíðar úr
því hring, sem á að færa
honum alræði. Wotan, sem
er æðstur guðanna, rænir
hann hringnum en missir
djásnið síðan til risanna
Fasolt og Fafner í laun fyrir
byggingu Walhall. Við
missi hringsins lætur Al-
berich þá bölvum fylgja
hringnum að hann verði al-
tíð eiganda sínum að aldur-
tila. Fafner drepur Fasolt
og umbreytist í dreka mik-
inn og leggst á hringinn auk
annars gulls. Tvíburarnir
Siegmund og Sieglinde,
börn Wotans og Erda hitt-
ast af tilviljun, játa hvort
öðru ákafa ást sína, sem
ber skjótan ávöxt þótt
skamvinn sé, en bæði deyja
eftir umtalsverðar hörm-
ungar og mótlæti. Valkyrj-
an Briinnhilde, dóttir Wot-
ans, brýtur gegn boði foður
síns er hún veitir Siegmund
lið í bardaga þrátt fyrir
bann föður síns og refsar
Wotan dóttur sinni með því
að leggja hana í dvala á
Valkyrjuklettinum með vaf-
urloga sem skjöld.
Barn systkinanna, mun-
aðarlcysinginn Siegfried,
elst upp hjá svartálfinum
Mime, sem girnist hring-
inn, sem Fafner gætir.
Ofurhuginn Siegfried drep-
ur bæði drekann og fóstra
sinn Mime og tekur úr sjóði
Fafner hringinn og huliðs-
hjálm. Að ráði skógarfugls
heldur hinn hjartahreini
Siegfried síðan á fjöll til að
huga að Briinnhilde. Á leið-
inni þangað slær í brýnu
milli ofurhugans og Wotan.
Hefir Siegfried betur og
hreppir meyna. Eftir unaðs-
nótt á fjöllum skiljast þau
að sinni meðan Siegfried
heldur til hallar Gibichunga
þar sem ráða Gunter og
systir hans Gutrune auk
hálfbróðursins Hagen, sem
raunar er sonur Alberich,
sem enn þráir hringinn.
Byrla þau þrjú Siegfried
óminnisdrykk og fellir hetj-
an hug til Gutrune, en sam-
þykkir síðan að vinna
Briinnhilde fyrir hönd hins
nýja fóstbróður síns Gunt-
er. Fcllur Bríinnhilde heit-
rofið þungt og eftir mis-
skilning og brigsl gerir hún
samsæri með þeim Gunter,
sem þykist svikinn af
fóstbróður sínum og Hagen
sem sækist eftir hringnum,
um að ráða Siegfried af
dögum. Fellir Hagen síðan
Siegfried, en Briinnhilde
fylgir ástmegi sínum á bál-
ið, sem gleypir bæði himinn
og jörð og ferst einnig
Walhall í logunum. Rín
flæðir yfir bakka sína og
dætur hennar ná aftur gull-
inu. Tjaldið.
Tónlistin er margslungin
og að miklu leyti samofin
úr þeim, sem fylgja ákveðn-
um viðburðum, hugtökum
og persónum. Notar Wagn-
er symfóníuhljómsveit í
fullri stærð og bætti raunar
við hljóðfærum. Þannig eru
t.d. hörpurnar átta og
bassatúburnar fleiri en er
að venjast.
Wagner samdi verkið í
öfugri tímaröð. Ragnarökk-
ur fyrst, en síðast Rínar-
gullið. Fyrstu drögin mun
hann hafa lagt um 1848, en
smiðshöggið á tónsetning-
una rekur hann ekki fyrr en
um aldarfjórðungi síðar.
’ Sennilega notar Wagner
vísvitandi afbakaða þýð-
ingu á ragnarök: Götter-
dámmerung.
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 22. DESEMBER 1984 41