Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1986, Page 28

N J Á L A A
L A T f N U
Ýmsir sem um ræða telja þetta mjög ein-
kennilega gjöf og fá ekki botn í. Gætum
svo að heimsmyndinni, eins og hún blasir
við af launsögn Njálu. Kerling Hel — in
Ógnlega Móðir — situr við Hliðið út úr hinni
jarðnesku tilveru. Þar — á Jólum — er
myrkrið mest um miðjan vetur. Kerlingin
er annars vegar Skip ins skarða mána, hins
vegar eðli Öxarinnar.
Gjöfin, sem áður sýndist svo furðuleg,
skýrist einfaldlega, ef in allegóriska merking
er gaumgæfð. Skálholt var skorðað við
Bergþórshvoli og þar var kirkja Péturs
postula. Það er á verksviði Kerlingar Heljar
að skila sálum að Hliði Péturs; axargjöfin
verður beinlínis auðskilin, ef mið er tekið
af Bergþórshvoli.
SköpunOgEyðing
Ef við sökkvum okkur enn dýpra í merk-
ingar innar Ógnlegu Móður verður bert, að
sú er hinn mikli „eyðandi" (destroyer) ald-
anna, hún hefur í sér fólgna táknmerkingu
„hins hræðilega máttar upplausnar, er
gleypir og veitir bana; hún er skapari og
nærandi alls lífs og GRÖF ÞESS
(lbr. mín)“2.
Þetta mun fáum torskilið. Dauðinn veldur
upplausn, eyðingu líkamans, hið jarðneska
hold rotnar, frumefnin renna til síns heima,
til nýrrar sköpunar, nýs lífsgervis. Þannig
skapar Dauðinn forsendur fyrir nýjum getn-
aði, nýr getnaður felur í sér Dauðann. Þetta
eru meginhugtök Bergþórshvols í goðsögn-
inni.
Á þessum stað þarf hins vegar að auka
við meginatriði: Samkvæmt fomu tánmáli
var Bergþórshvoll jafnframt Hvoll Upphafs
og Endis. Að sjá Skarpheðin — sem einmitt
bygðist á goðmynd getnaðar og dauða, sem
eitt helzta einkenni slíks hvols, fellur þann-
ig fullkomlega að táknmálinu.
Dauðinn átti sér vísan stað, við tímaskil.
Eldur
Þá er hreint ekki óathyglisvert fyrir ís-
lendinga að frétta í Alfræðum Tákna, að
in Ógnlega Móðir var talin vera „kvika sem
í eldi og hita“. Vart þarf að skýra fyrir
nokkrum manni, að eldur mikill varð laus
við Bergþórshvoli — og að tveir nafnkunnir
tákngervingar vom sveipaðir þeim eldi —
Skarpheðinn og Bergþóra. Við vitum nú
hver Eldur Bergþórshvols var í goðsögn-
inni, sá Eldur er eyðir veröldu vð heimsslit.
Eldurinn markaði endalok heiðni og upphaf
ríkis Krists. Þegar öll dæmi koma saman
verður nánast bert, að þeir er forðum settu
saman slíkar launsagnir hafa talið eðli Elds
felast í Skarpheðni og Bergþóm kerlingu
móður hans.
En minnumst þess í leiðinni, að sá Eldur
kviknar einmitt við Hlið Tímans — Bmni
ins heiðna tímaskeiðs og upphaf ins kristna
— varð fyrir dumm ins Gullna Hliðs.
Pétur, sá er gætir lykla þess Hliðs, mundi
kenna Eld Skarpheðins og Bergþóm.
Bruni Upp Að Hnjám
Margir íslendingar vita, að draugar
ganga fætur sína upp að hnjám. Þekkist
sú mynd furðu víða. Af eldfornum gögnum
sem ég hef skoðað virðist mér mega ráða,
að „fætur upp að hnjám" séu eitthvert
merkilegasta og skrýtnasta orðtak sem til
er í táknmáli. Má reyndar sjá þetta af inum
upphávu svörtu skúum Skarpheðins, sem
flugu á vængjum Nætur.
Ef við skyggnumst dýpra niður í hugtak-
ið finnum við líkama Skarpheðins eftir
brennuna: „ok vám bmnnir fætr af honum
mjök svá neðan til knjá“3. Þegar það fer
saman sem við vitum nú, að svartir skór
Nætur náðu upp að hnjám — og að tákn-
gervingur þeirrar Nætur, Dauðinn, brann
„mjök svá neðan til knjá“ mega allir sjá,
hve ótrúlega fast merkingar em saman
njörvaðar.
Þegar ofan á þetta bætist, að Skarpheð-
inn ætti að bera sjalft „eðli“ þess Elds er
brennir hann upp að hnjám — og að Berg-
þórshvoil er „hné“ í táknmáli miðalda,
verður víst flestum ljóst, hví gjörsamlega
óhugsandi er að sniðganga slíkar merkingar
við túlkun.
Auðskilið mætti hins vegar hveijum
manni vera HVAÐAN mynd þessi berst inn
í draugatrú íslendinga: Ef fætur DAUÐANS
vom bmnnir upp að hnjám verður auðskilið
hví dauðum mönnum yfirleitt er ætlað
SAMA EÐLI. Svar fæst við gátunni.
BláKlæði
Eftirtektarvert er, að in Ógnlega Móðir
er sögð bera blá klæði4. Snorri greinir svo
frá í Eddu (k. 34), að Hel sé „blá hálf, en
hálf með hörundarlit." Þetta er í stílnum
og kemur raunar heim við víxlun ins bláa
og svarta litar að fomu, samanber „blá-
manns“heiti negra og svo framvegis. Það
sem að okkur snýr á þessum stað er hins
vegar, að Skarpheðinn „var svá búinn, at
hann var í blám kyrtli ok í blárendum brók-
um, ok uppháva svarta skúa; hann hafði
silfrbelti um sik ok öxi þá í hendi, er hann
hafði drepit Þráin með ok kallaði Rimmu-
gýgi.. .“6 . Blá klæði Skarpheðins væm
ekki umtalsverð, ef ekki kæmi til samband
það er þau eiga við: þarna getur að líta allt
í einni andrá, ina upphávu svörtu skúa,
öxina Rimmugýgi, silfurbelti, silfur var
málmur tungls, og klæðin blá. Eitt sér segði
liturinn fátt, en þama kemur hann heim við
annað efni, svarar rétt öðmm eðlisþáttum
táknmáls.
Klæðin blá skýrast, ef Skarpheðinn var
gæddur eðli hinnar Ögnlegu Móður goð-
sagna.
• SVALAN
Fimm fuglar vom að sögn Coopers tákn-
gervingar Móður að fomu og skulu tveir
hér til nefndir: Svalan og Gæsin.
Egils saga greinir frá því er Egill skyldi
bjarga höfði sínu og yrkja Höfuðlausm
Hann freistar ráðsins, en er dmkkið hefur
verið til miðrar nætur gengur Arinbjörn
hersir til svefnhúss og spyr hvað líði kvæð-
inu: „Egill segir, at ekki var ort, —“ hefir
hér setit svala ein við glugginn ok klakat
í alla nótt, svá at ek hefí aldrei beðit ró
fyrir“6 . Arinbjörn sezt við glugginn, sér
hvar „hamhleypa nökkur fór annan veg af
húsinu". Hver var hamhleypan? Enginn mun
efa það: sú er klakaði og torveldaði yrking-
ar var Gunnhildur. Hvert var viðumefni
þeirrar konu? KóngaMÓÐIR. Sagan væri
auðskilin þótt eigi væri Svalan. En skæm
ljósi bregður Svalan yfir sambandið, þegar
þess er minnzt, að Svalan var tákn innar
miklu MÓÐUR. Sjálf kónga-móðirin, sem
jafnframt hlýtur að vera einskonar fmm-
móðir í hugmyndafræði konungdæmis,
birtist í SVÖLU-líki. Betra dæmi verður
vart fundið til að gera það sennilegt að rit-
endur íslenzkra fornsagna þekktu það
táknmál sem hér er að vikið.
Hið forvitnilegásta við svölu-söguna er
þó e.t.v. HVAÐ það var sem hélt vöku fyr-
ir Agli. Samkvæmt táknmerkingum sat sjálf
öxin Rimmugýgur við glugg Egils — Böðuls-
öxin.
Höfuðlausn barg þungum haus Egils
undan Gunnhildi. Öxin Remigia er ekki
nefnd með nafni — í það skiptið hvein ekki
remigio alarum — í Vængjum Nætur á
upphávum svörtum skúum.
Grágás
Hitt Móður-táknið sem hér skal til nefnt
er Gæsin. Oft hafa lesendur fomra fræða
séð þá athugasemd, að eigi hafi skýrð verið
nafngift innar fyrstu íslenzku lagaskrár —
Grágásar.
Ef lesandinn hyggur að því, að hinn mikli
tákngervingur laga og réttar, sem jafnframt
bjó í Öxi Dauðans, átti sér Móður:tákn í
Gæs, skilst þetta. Sá Dauði er ber Öxi ins
jarðneska valds er Miðjungur. Sá miðlar lífi
jafnt sem dauða, markar tíma jafnt sem
rúm. Finnum við þetta í Njálu?:
„Flosi bað Sigfússonu ganga til með sér;
gengu þeir þá út allir ok gingu austan at
lögréttu; Njáll gekk vestan at lögréttu ok
synir hans. Skarpheðinn gekk á meðalpall-
inn ok stóð þar.“
Hvers var að vænta af þeim Dauða er
stendur á meðalpalli? Skörp öxi böðuls er
augljóst tákn í slíkum hugmyndavef; það
er hún sem sker úr — um rétta mörkun í
tíma og rúmi. Hún er æðst laga.
Ef Gæsin var Móður-tákn Skarpheðins í
þessari veru skilst m.ö.o. heiti Grágásar.
Grágás hefur hugsanlega nefnzt öðru nafni
Kerling Hel — og Bergþóra inu þriðja. Lög-
rétta var mörkuð frá Bergþórshvoli.
Á vorum dögum er Gæsar-táknið aðallega
haft um lauslæti, og virðist í fljótu bragði
andstætt Heljat-eðii Grágásar. Þar er þó
aðeins hálf sagan sögð — Kerling Hel er
með hörundarlit að hálfu. í henni bjó athöfn
getnaðarins, sú er í sér fól rétta sköpun.
Réttri sköpun hefur þar verið jafnað til
réttlætis.
LindirMána
Tvennt er svo umhugsunarefni, þá er
getið er Vatns-eðlis Móður. Hið fyrra er
vísa Njáls, sem við sáum í þriðju grein, þar
sem þeir sextán ausa í fjórum rúmum. Telja
má ljóst, að Böðulsöxin var tákngervingur
tungls. Sem slík var hún Kerling Hel. Þetta
vekur skringilega spumingu: ausa þeir sext-
án þá úr fjórum rúmum „Bergþóru"? Þótt
einkennilegt megi virðast, er svo að sjá.
Ef Móðirin sem „skip“ er fley það sem við
köllum Mána, hefur Vatn verið því tengt.
Og hvað vitum við bezt um tungl? Annars
vegar það, að tungl ríkir yfír næturhimni,
og er af þeim sökum augljóst tákn Dauð-
ans, og hins vegar, að sjávarföll fylgja
tungli. Vatn er þannig í beinu lífrænu sam-
bandi við mána. En að auki fylgja tíðir
kvenna tungli; telja má þannig nokkum
veginn gefið, að fommenn hafa álitið konu
— sem lífveru — stjómast af tungli. Af því
keri hefur mátt ausa; skipi nætur fylgdi
vatn og ftjósemi eigi síður en dauði.
Því má svo við bæta, að talan fjórir var
tákngervingur KONU í tölvísi fomaldar.
Þá er eigi ófróðlegt að hyggja að Spöng-
inni á Þingvöllum milli gjáa þeirra er
vafalítið vom kenndar við þá Njál og Flosa.
Ætla verður, að lindir gjánna hafi beinlínis
verið orðaðar við ina miklu Móður. Ef svo
var — vom þær nær örugglega kenndar við
Grágás. Merking þeirrar gæsar sýnist fólgin
í öxinni Remigiu, vængjaburði lífs og dauða.
Myndin verður heil. Bergþóra var „lindin"
í gjá Njáls. Og lögin mnnu frá Bergþórs-
hvoli.
KORNGUÐ - KONUNGUR
Síðasta atriðið sem hér verður tíundað
um Móður-hugtak goðsagna varðar kon-
ungsfórn. Þótt fátt finnist nú ömggra
heimilda er það mál varðar, er talið víst,
að konungum — sem tákngervingum fijó-
guðs — hafi verið fómað til árs forðum.
Svo segir Cooper: Móðirin „er tengd kon-
ungs-fóm; konunginum, er þá var settur í
samband við áveitu (irrigation) og fijósemi,
var fómað Jarðar-Móður, er fijósemi hans
tók að þverra... “9)'
Og má nú greina nýja hlið á fmmsögn
Njálu. Lengi hefur verið ljóst, að sú fmm-
sögn er byggð á hugmyndafræði konung-
dæmis, einkum konungdæmi Nials á
Bretlandseyjum. Ætla má þannig, að fmm-
sögn Njálu hafí í upphafi varðað fóm
fijóguðs, þess er hafði í sér fólgna fijósemi
óshólma suðurs. Staðsetning Bergþórshvols
í suðvestri í Landeyjum kemur augljóslega
heim við þann goðvef. Eðlilegt er, í slíkri
sögn, að sjá komguðinn hvíta uppfóstraðan
að Hvoli Upphafs og Endis hjá Kerlingu
Hel og syni hennar, Dauðanum. Hin Ógn-
lega Móðir hlýtur að hafa búið í Böðulsöx-
inni, vopni Dauðans, sem Kerling Hel —
enda „skarður máni“ að eðli — eins og
Öxin. Er allskrýtið að hugsa það mál til
enda: Skarpheðinn heggur Hvítanesgoðann
með Rimmugýgi — sem ber eðli Bergþóm.
Þar fellur komguðinn ungi í Móðurskaut
fyrir þeirri skörpu egg er leysir upp lífsgerv-
in, gleypir þau, og skilar aftur í fyllingu
tímans.
Remigia verður Rimmugýgur.
Sannleikur Fornsagna
Launsagnir vom einatt sagðar um sagn-
fræðilega viðburði og raunvemlegt fólk. Er
Njála augljóslega þeirrar tegundar. Laun-
sögnin dýpkar allar merkingar og gerir
myndmálið auðugra. Þar sést fátt yfirborðs-
kennt og beinabert að hætti nútímans. En
varhugavert er að nefna „æðri sannleik"
allegóríunnar „skáldskap". Flestir skilja
„skáldskap" sem ósanna sögn. Greinilegt
er, að Njálu var ekki hugað slíkt hlutverk;
henni var ætlað máttugra eðli til fordæmis
síðari kynslóðum. Kjarni hennar er bmni
Heimsaldranna Sjö, þeirra er heiðnir vom,
og innreið ins áttunda heimsaldurs Krists —
samhljóms og friðar í heimi hér.
Ljóst er hins vegar, að fmmsögn Njálu
er þeirrar tegundar er að jafnaði nefnist
„rnyta" á Evrópumálum. í mannfræði merk-
ir slík sögn „ótímabundinn sannleika", og
má með sanni segja, að sú er raunin í
Brennu-Njáis sögu. Fmmsöguin er þriðja
vídd sögunnar; í Njálu er henni einmitt beitt
til að greina frá örlögum sjálfs Tímans: sá
mikli hefnandi finnur að lokum frið eftir
storma heiðni. Bálið sjálft að Bergþórshvoli
er miklu meira en bmni; táknmerking þess
er brenna aldanna í æðra veldi.
Njálaálatínu
Þegar þetta er ritað em ýmis gögn kom-
in til sögunnar sem öll benda í eina átt:
fmmsögn Njálu þ.e. hinn goðræni kjami,
var til í Rómaveldinu foma. Svo sterkar em
líkumar, að málið má heita ljóst. Er þetta
að nokkm skýrt í tveim síðustu bókum RÍM;
mörkun Rómaborgar, sem lýst var 21. apríl
1986, virðist reka smiðshögg á tengslin.
Þetta opnar þann möguleika, að sagnir af
Skarpheðni og Öxi hans hafi verið sagðar
á latínu. Og þó koma öll framangreind
tengsl við latínuna á óvart.
Niðurstaða RÍM er einmitt EKKI, að
Njála sé tekin að láni úr erlendum ritum.
Því er öfugt farið: yfirgnæfandi líkur benda
til að Brennu-Njáls saga sé að stofni til
fmmsögn landnáms í Rangárhverfi. Sú
fmmsögn verður svo baksvið kristnitökunn-
ar á íslandi og uppgjörsins við keltneska
konungdæmið í Bijánsbardaga. Þannig sýn-
ist fátt sennilegra en að Bergþóra, Skarp-
heðinn og Rimmugýgur hafi verið LIFANDI
HUGMYNDAFRÆÐI Ketils hængs og
þeirra er stofnsettu Alþingi á Þingvöllum.
Hví þá latneska heitið Remigi um Öxi Skarp-
heðins?
Remigi - Rimmugýgur
Hin víðgreindu hugmyndatengsl „ræðar-
ans“ foma, remigis, og skyldra orðmynda
svo sem remigi, remigio, remi og svo fram-
vegis, útiloka nánast þann möguleika að
þau hafi ekki verið höfð um Skarpheðinn
og Öxi hans. Og hlaup Jóns Vídalíns yfir í
latínu, þá er hann nefnir Skarpheðin og
Öxina í bréfínu til Peters Raben aðmíráls
25. ágúst 1720, verða að teljast ærið um-
hugsunarefni út af fyrir sig. Sá möguleiki
blasir því við okkur, að Jóni hafi verið kunn
latnesk rit, er höfðu í sér fólgin helztu hug-
tök Njálu. Ekki mun neinn telja sig hafa
fundið slíka fmmmynd, og hljótum við þó
að setja fram þá tilgátu að hún finnist. En
nú þýtur í inu stærra axarblaði Heðins rem-
igio alarum. Eigi er unnt að láta sem
líkindin milli Remigi og Rimmugýgjar séu
ekki til.
Merkingar Remigi benda alls ekki í þá
átt, að hið íslenzka orð Rimmugýgur sé
fmmmynd þess heldur öfugt: að Rimmugýg-
ur hafi verið aðlöguð — tillíkt — Remigi.
Þetta getur vart þýtt annað en það, að hin
latnesku hugtök framsagnar Njálu hafi
veirð kunn íslendingum þá er núlifandi saga
var færð í letur. Aðlögunin hefur þá orðið
svipuð því er Fen-eyjar em tilliktar orðinu
venetia og mynda gott íslenzkt orð sem er
í raun óskylt frammyndinni á Ítalíu.
Latína á Landnámsöld
Landnáma greinir frá því, að Örlygur
Hrappsson á Esjubergi hafí haft norður
hingað plenárium — latnesk guðspjöll. Hún
greinir og frá því, að Örlygur hafí verið „at
fóstri með enum helga Patreki byskupi í
Suðureyjum"10 . Latína var ríkjandi mál
kirkjunnar; ef Örlygur lærði eitthvað af
Patreki hefur það vafalaust verið á latínu.
Örlygur er af ætt Bjamar bunu og á frænd-
garð mikinn um landið. Talið er, að hann
og frændur hans hafi staðið að fyrstu þing-
um íslendinga. Þetta er ekki lítið umhugsun-
arefni eins og á stendur. Latínulærdómur
er beinlínis vottfestur í ríkjandi landnáms-
ætt íslands.
Gjörvöll rökleiðslan bendir til þess; sem
flestum mun þykja með ólíkindum, að Island
hafi ekki einasta verið numið með tölvísi
fomri og helgað djúpum merkingum goð-
sagna, heldur beinlínis, að íslendingar hafi
þekkt latneskar sagnir er greindu frá helztu
hugtökum goðvefjarins. Er þetta eðlilegasta
skýringin á því, að helgun lands og stofnun
þings skyldi óslítandi úr hugmyndavef, sem
egypzkur er að stofni. Hins vegar kemur
niðurstaðan svo á óvart, að engum mun
hafa í hug komið fyrr en táknmálið var
kmfið.
„Hildir ok Hallgeirr ok Ljót, systir þeirra,
vám kynjuð af Vestrlöndum; þau fóm til
íslands ok námu land milli Fljóts ok Rang-
ár, Eyjasveit alla upp til Þverár"11 . Þetta
fólk er frá Bretlandseyjum, vafalaust krist-
ið, og mægist við Ketilhæng. Kristið fólk
ólst upp við latínu. Að auki vom goðsagnir
Nials lifandi vemleiki ins keltneska konung-
dæmis.
Dæmið lítur svona út: ætt Bjarnar bunu,
svo og Ketill hængur og Vestmenn, virðast
hafa þekkt orðtök er tengdust Skarpheðni
og Öxi hans — á latínu. Sú latína varðveit-