Morgunblaðið - 06.01.2001, Síða 38

UMRÆÐAN
38 LAUGARDAGUR 6. JANÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Stjórnskipunin
Þrískipting ríkis-
valds í stjórnarskrá
er engin tilviljun.
Hugmyndafræðin er
að ekki safnist of mik-
ið vald á sömu hend-
ur, því hættan er sú
að menn kunni ekki
með slík völd að fara,
enda geymir veraldar-
sagan ógrynni dæma
um það. Ástæðan fyr-
ir því að þessi hug-
myndafræði er rifjuð
upp nú eru endurtek-
in viðbrögð forsætis-
ráðherra og annarra
ráðherra við niðurstöðum dóm-
stóla og sjálfstæðra stjórnvalda,
þegar pólitísk markmið og ákvarð-
anir ríkisstjórnar hans eru ekki
talin fá samrýmst grundvallar-
reglum samfélagsins. Skiptir engu
hvort viðfangsefnið er stjórn fisk-
veiða, sala hlutabréfa, sameining
banka eða málefni öryrkja; við-
brögðin eru ætíð þau sömu. Þegar
niðurstaðan samrýmist ekki vilja
forsætisráðherra eða ríkisstjórnar
eru viðbrögðin jafnan þau að nauð-
synlegt sé að breyta lögum, jafnvel
stjórnarskrá; oftast á þeirri for-
sendu að stofnanir og einstakling-
ar sem um þessi mál véla séu ekki
starfi sínu vaxnir.
Völd og áhrif
Að sjálfsögðu hefur forsætisráð-
herra rétt á því, eins og aðrir, að
verða reiður og hefur hann nýtt
sér þann rétt til fulls að undan-
förnu. Einnig hefur ráðherrann
eins og aðrir rétt á því að hafa
skoðun og gagnrýna niðurstöður
stjórnvalda og dómstóla. Á hinn
bóginn verður að gera ríkar kröfur
um að slík gagnrýni sé málefnaleg,
því áhrif forsætisráðherra, sem
leiðtoga ríkisstjórnarinnar (fram-
kvæmdavaldsins) og um leið Al-
þingis (löggjafarvaldsins), eru
mikil. Þessu til viðbótar tilnefnir
dómsmálaráðherra (forsætisráð-
herra) dómara til setu í Hæstarétti
(dómsvaldið). Það má
því halda því fram að
öflugur forsætisráð-
herra geti haft mun
meiri áhrif á alla þrjá
meginþætti ríkis-
valdsins en eðlilegt
má telja í ljósi hug-
myndafræðinnar, sem
býr að baki þrískipt-
ingu ríkisvalds, standi
vilji hans til þess. Það
er því ekki að ástæðu-
lausu að menn staldri
við þegar forsætisráð-
herra lýsir yfir því að
niðurstaða Hæstarétt-
ar séu „slys“, því þar
fer valdamikill maður.
Sjö manna dómur!?
Í tvígang hefur gagnrýni for-
sætisráðherrans beinst að Hæsta-
rétti sökum þess að hann hefur
komist að niðurstöðu í málum, sem
skipta stjórnvöld miklu, þar sem
„einungis“ fimm dómarar sátu í
dómi en ekki sjö, eins og hann
taldi eðlilegt. Vegna þessa hefur
hann lýst því yfir að það verði að
styrkja dóminn með því að setja
lög sem kveði á um með skýrari
hætti hvenær skipa skuli sjö
manna dóm. Ég get tekið undir
það að rétt sé að styrkja réttinn,
enda hef ég lagt fram hugmyndir á
Alþingi um nýtt fyrirkomulag við
skipun hæstaréttardómara. Á hinn
bóginn get ég ekki tekið undir það
að löggjafinn styrki réttinn með
því að setja hæstaréttardómurum
frekari skorður í störfum þeirra.
Það er mitt mat að áfram sem
hingað til eigi að treysta réttinum
til að meta það hvort og hvenær
rétt sé að hafa þriggja, fimm eða
sjö manna dóma. Í þessu samhengi
er rétt að hafa í huga að í Hæsta-
rétti eiga sæti níu dómarar, svo
jafnvel þótt fjórir af sjö dómurum
komist að samhljóða niðurstöðu er
ekki sjálfgefið að hún endurspegli
vilja meirihluta réttarins.
Hæstiréttur og „slysið“
Í hverju felst þá umrætt slys,
sem forsætisráðherra hefur orðið
tíðrætt um? Það er í reynd ekki
gott að átta sig á því hvað ráð-
herrann á við. Þó má leiða að því
líkur að forsætisráðherra eigi við
það að ef aðeins þrír dómarar af
fimm komist að sameiginlegri nið-
urstöðu sé málefnið mikilvægt og
það lúti að stjórnvöldum og stjórn-
arskrá, sé það „slys“. Og breytir
þá væntanlega engu hver niður-
staðan verður, eða hvað? A.m.k.
má túlka orð hans svo. Hvort ráð-
herrann telji að „slysið“ eigi rætur
að rekja til þess að dómararnir séu
ekki allir sammála eða afstaða
þriggja dómara sé ekki meirihluti,
sætu sjö í dómi, er ekki gott að
segja um. Sé skilningur minn rétt-
ur má væntanlega halda því fram
með sömu rökum að verðandi for-
seti Bandaríkjanna sé „slys“, þar
sem einungis fimm dómarar af níu
komust að þeirri niðurstöðu að
hætta skyldi endurtalningu at-
kvæða. Þ.e.a.s. þeir voru ekki allir
sammála, en að margra mati var
Forsætisráðherra
og stjórnskipunin
Lúðvík
Bergvinsson
Dómstólar
Þegar gagnrýni á nið-
urstöður dómstóla hætt-
ir að snúast um efni
dóms, þ.e.a.s. rök hans
og niðurstöður, en lýtur
þess í stað almennt að
dómstólnum sjálfum
sem stofnun, er verið að
draga úr trúverðugleika
dómstólsins, segir Lúð-
vík Bergvinsson. Það er
alvarlegt mál, sér-
staklega þegar ráðherra
á í hlut.
Á
ÍSLANDI er það
grundvöllur stjórn-
skipulagsins að rík-
isvaldið er þrískipt,
í löggjafarvald,
framkvæmdarvald og dómsvald.
Auðvitað gildir hér á landi eng-
in sérstök regla hvað þetta
varðar, því öll vestræn ríki
byggja á þessum grunni og
fæstum dettur í hug að hrófla
við honum.
Í bókinni Stjórnskipunarrétt-
ur, eftir Gunnar G. Schram
lagaprófessor, er það rifjað upp
að þrígreining ríkisvaldsins á
einkum rætur
að rekja til
rits franska
stjórnvitr-
ingsins
Montesquieu,
De l’Esprit des lois, sem kom út
árið 1748. Í ritinu lýsti Mont-
esquieu enskum stjórnarhátt-
um, en þar í landi skiptust völd-
in á milli konungs og þings, sem
aftur var skipt í efri og neðri
deild. Montesquieu vildi hins
vegar ganga skrefinu lengra og
setti fram eigin kenningar um
þrískiptingu ríkisvaldsins og í
riti Gunnars G. Schram er því
lýst svo: „Samkvæmt kenn-
ingum Montesquieu skyldi hver
aðili fara með sína grein rík-
isvaldsins. Hver þeirra um sig
átti að tempra eða takmarka
vald hins. Ef allt ríkisvald er á
einni hendi eða í höndum einnar
stofnunar er að áliti Montesq-
uieu hætt við ofríki og kúgun.
Með skiptingu ríkisvaldsins
milli þriggja sjálfstæðra vald-
hafa á að koma í veg fyrir að
nokkur þeirra verði svo sterkur
að hann geti svipt þegnana
frelsi með ofríki og að eigin
geðþótta.“
Þrígreining ríkisvaldsins er
bundin í stjórnarskrá Íslands,
sem eru grundvallarlög ríkisins
og öllum öðrum lögum þess
æðri. Svo aftur sé vísað í rit
Gunnars G. Schram þá segir
þar að hafa verði í huga að al-
menni löggjafinn og stjórn-
arskrárgjafinn séu tveir aðilar,
sá síðari sé hinum fyrrnefnda
æðri og beri að greina glöggt á
milli þeirra. Til breytinga á
stjórnarskrá þarf nefnilega
samþykki tveggja þinga með
kosningum á milli.
Gunnar tekur einnig fram að
það sé meginlögskýringarregla í
íslenskum sem erlendum rétti
að lög skuli vera í samræmi við
stjórnarskrá og brjóta á engan
hátt í bága við hana. Það sé
hlutverk þeirra sem annist laga-
setningu á Alþingi að tryggja
að svo sé. Ef misbrestur verður
á þessu er löng og óslitin rétt-
arvenja á Íslandi að dómstólar
landsins eru taldir hæfir til
þess að fjalla um þessi atriði og
kveða á um það hvort lög sam-
ræmast stjórnarskrá eða ekki,
segir í bók prófessorsins. Hefur
sú réttarvenja hlotið staðfest-
ingu í mörgum dómum og er í
fullu samræmi við þann hátt
sem á Norðurlöndum og víðar
tíðkast þar sem almennum dóm-
stólum er falið þetta hlutverk. Í
ýmsum öðrum löndum hefur
verið farin sú leið að skipa sér-
staka stjórnlagadómstóla til að
skera úr um hvort lög samræm-
ast stjórnarskrá, en slíkum
dómstól er ekki til að dreifa hér
á landi.
Þegar leikmaður fer að lesa
sér til í bókum um lögfræðileg
málefni er meira en líklegt að
eitthvað skolist til. Það er þó
óhætt að fullyrða að þessar
stuttu vísanir í bók Gunnars G.
Schram endurspegla grundvall-
arreglur íslensks stjórnarfars,
eins og ólöglærður almenning-
urinn hefur ávallt skilið þær.
Alþingi setur lög sem eiga að
vera í samræmi við grundvall-
arlöggjöfina, stjórnarskrána. Ef
einhver vafi leikur á um að svo
sé geta dómstólar skorið úr um
ágreininginn. Það hafa þeir gert
hingað til og miðað við þær
grunnhugmyndir sem stjórn-
arfar okkar byggir á, um þrí-
greiningu ríkisvaldsins, munu
þeir gera það áfram.
Ekki virðast allir dómar
Hæstaréttar Íslands jafn mark-
tækir, ef marka má upphróp-
anir um að hann hefði nú átt að
vera skipaður sjö dómurum til
að dæma um mikilvægt úrlausn-
arefni Öryrkjabandalagsins og
svo virðist sem þeir sjö dóm-
arar hefðu helst þurft að vera
sammála til að það væri nú að
marka þetta. Þegar slík hljóð
berast jafnvel úr horni Alþingis
er ekki að undra þótt menn
þurfi að láta segja sér það
tvisvar, því Alþingi starfar al-
deilis ekki eftir þeirri reglunni
að meirihluti allra 63 þing-
manna þurfi að samþykkja ný
lög. Þar nægir meirihluti
greiddra atkvæða, sem geta
verið mjög fá ef þingmenn eru
uppteknir við annað en at-
kvæðagreiðslu þá stundina.
Það ætti að vera þeim sem
sitja á Alþingi meira umhugs-
unarefni, hve háværar þær
raddir eru, sem telja Hæstarétt
hafa sinnt skyldu sinni með
sóma þegar hann dæmdi Ör-
yrkjabandalaginu í hag. Dóm-
urinn er nefnilega ekkert grín
fyrir skattborgara, sem þurfa
að líkindum að greiða einhverja
milljarða króna vegna þess að
lög um almannatryggingar sam-
ræmdust ekki stjórnarskrá.
Réttlætiskenndin virðist hins
vegar sterkari en svo að al-
menningur kippi sér upp við
það. Rétt skal vera rétt.
Þeir sem bera hag Hæsta-
réttar fyrir brjósti og vilja veg
hans sem mestan mættu frekar
huga að leiðum til að koma í
veg fyrir að æðsti dómstóll
landsins sé að drukkna í smá-
vægilegum málum þar sem
menn eru fundnir sekir um að
stela brauðrist eða falsa ávísun.
Þar er virðingu réttarins mis-
boðið, en ekki þegar dómarar
hans skera úr um hvort löggjöf
Alþingis samræmist stjórn-
arskrá.
Þrígrein-
ingin
„Það ætti að vera þeim sem sitja á
Alþingi meira umhugsunarefni, hve
háværar þær raddir eru, sem telja
Hæstarétt hafa sinnt skyldu sinni
með sóma þegar hann dæmdi Öryrkja-
bandalaginu í hag.“
VIÐHORF
Eftir Hönnu
Katrínu
Friðriksson
NAUÐSYNLEGT
er að endurskipuleggja
fyrirkomulag forvarna
á Íslandi. Aukin sam-
vinna og sameining
karfta allra þeirra aðila
sem starfa að forvörn-
um mun leiða til stór-
aukins árangurs á því
sviði, auk betri nýting-
ar fjármagns.
Fjölmargir aðilar
sinna forvörnum á sviði
geðheilsu, áfengis,
fíkniefna, ofbeldis, ein-
eltis og tóbaksvarna á
Íslandi í dag. Ríkis-
styrktar nefndir,
einkaaðilar, samstarfs-
verkefni, félagasamtök og sveitar-
félög. Meðal þeirra má nefna land-
læknisembættið, Landspítala
Háskólasjúkrahús, SÁÁ, tóbaks-
varnarnefnd, áfengis- og vímuvarn-
arráð, heilsueflingu í
skólum, rannsóknir og
greiningu, Götusmiðj-
una, Ísland án eitur-
lyfja, Vímulausa æsku,
Barnaverndarstofu,
framhaldsskólana,
samstarfsnefnd
Reykjavíkur um af-
brota- og fíkniefna-
varnir, Lögregluna í
Reykjavík, Stórstúku
Íslands, FRÆ, Geð-
hjálp og Heimili og
skóla.
Þessar stöku eining-
ar eru út um allar triss-
ur vinnandi að forvörn-
um og rannsóknum.
Sumar hverjar vinna einungis að for-
vörnum, aðrar bæði að forvörnum og
meðferð og enn aðrar að hagsmuna-
gæslu og forvörnum. Þeim miðar
misvel í forvörnunum, allar að sækja
á sömu mið varðandi fjármögnun og
margar upplifa sig í samkeppni við
aðra sem sinna forvörnum. Allir eru
þessir aðilar að vinna að náskyldum
og samofnum markmiðum. Til þess
að eitthvert vit sé í þeim aðferðum
sem þeir beita verður að sanna
virkni þeirra með rannsóknum. Ann-
að er eins og að skjóta hrafna í
myrkri. Allt kostar þetta mikla pen-
inga og orku. Tvíverknað og ósam-
ræmi er víða að finna í geiranum.
Eins og í einkageiranum finnst mér
kominn tími á aukna samvinnu og
sameiningu.
Samvinna er nú þegar til staðar og
er fræðsluhópurinn ,,Náum áttum“,
sem að koma fjölmargir aðilar, gott
dæmi þess. En betur má ef duga
skal. Frekari áherslu þarf nú að
leggja á að sameina krafta ólíkra að-
Fyrirkomulag
forvarna á Íslandi
Héðinn
Unnsteinsson
Heilbrigði
Auður okkar liggur í
heilbrigðu, hraustu
mannfólki, segir Héðinn
Unnsteinsson.
Minningarkort Styrktarfélags
krabbameinssjúkra barna
www.skb.is/framlog/minningarkort.html Sími 588 7555