Morgunblaðið - 16.03.2001, Blaðsíða 43

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 16. MARS 2001 43
Gunnlaugur Blöndal
LISTMUNAUPPBOÐ
SUNNUDAGSKVÖLD KL. 20.00 Á HÓTEL SÖGU.
Verið velkomin að skoða verkin í Galleríi Fold, Rauðarárstíg 14-16,
í dag kl. 10.00-18.00, á morgun kl. 10.00-17.00 eða á sunnudaginn kl. 12.00-17.00.
Seld verða um 100 verk, þar á meðal fjölmörg verk gömlu meistaranna.
Hægt er að nálgast uppboðsskrána á netinu: www.myndlist.is
Rauðarárstíg 14-16
sími 551 0400
og Kringlunni
sími 568 0400
www.myndlist.is
LANGT er síðan
opnuð var lítil verslun
við Miklatorg í
Reykjavík, sem átti
eftir að valda straum-
hvörfum í smásölu-
verslun á Íslandi.
Margir telja, að sá
verslunarrekstur hafi
fært íslensku launa-
fólki meiri kjarabætur
en oft hafa náðst í
samningum verkalýðs-
hreyfingarinnar.
Flestir þekkja þróun
Hagkaupa og síðar
þeirra stóru verslana-
keðja, sem náð hafa
fótfestu hér á landi.
Samkeppni í verslun á Íslandi
hefur vaxið hröðum skrefum og
orðið harðari og óvægnari með ár-
unum. Stórar verslanahallir hafa
risið víða og margir undrast þá
kaupgetu fámennrar þjóðar, sem
stendur undir þeim umfangsmikla
verslunarrekstri, sem hér hefur
þróast. En íslensk verslun dregur
dám af alþjóðlegri, raunar vest-
rænni, þróun á þessu sviði.
Hér hafa orðið til stórfyrirtæki í
matvöruverslun. Þau starfa með
mjög svipuðum hætti og alþjóðleg
risafyrirtæki í neysluvöruverslun.
Það er þekkt í viðskiptaheiminum
hvernig verslanajötnarnir takast á
með slíkum ógnarkrafti að allt
skelfur og nötrar og verður undan
að láta. Því er yfirleitt
haldið fram, að átökin
og samkeppnin snúist
fyrst og fremst um
hagsmuni neytenda;
allt sé gert til að
lækka vöruverð og
draga úr framfærslu-
kostnaði.
Risafyrirtæki í mat-
vöruverslun hafa víða
um heim náð slíkum
tökum á markaði, að
þau eru ráðandi afl
þegar kemur að verð-
lagningu hverskonar
framleiðsluvöru og tök
þeirra nálgast að vera
einokun. Umferðarreglur markaðs-
kerfisins hafa ekki verið virtar og
kerfið hefur að hluta snúist upp í
andhverfu sína.
Risavaxnar verslanakeðjur hafa
náð yfirburðastöðu á markaði með
hvers konar neysluvörur. Þær hafa
lokaorð um verðlagningu á flestum
tegundum matvöru.
Þar hafa framleiðendur orðið að
lúta ofurvaldi risanna, sem í raun
hafa ákveðið verð flestra vöruteg-
unda frá degi til dags. Viðskiptin
eru einföld.
Risinn býðst til að kaupa ákveðið
magn vöru fyrir tiltekið verð. Ella
engin viðskipti. Framleiðandinn á
fáa eða enga kosti. Kaupendur fáir
og markaður þröngur. Framleið-
andinn verður að selja fyrir það
verð, sem í boði er á hverjum degi.
Við þessar aðstæður og í þessu
viðskiptaumhverfi hafa framleið-
endur leitað allra leiða og beitt öll-
um tiltækum ráðum til að framleiða
meira fyrir minna verð. Og þar er
kominn rauði þráðurinn í sam-
keppni markaðssamfélagsins.
Meira fyrir minna. Í landbúnaði
hefur búum hvarvetna fækkað og
þau hafa stækkað. Hreinn verk-
smiðjurekstur í landbúnaði hefur
vaxið hröðum skrefum.
Hagkvæmni stærðarinnar! Með
nýjum aðferðum hefur kjötfram-
leiðslan verið aukin. Nautin og svín-
in vaxa hraðar en nokkru sinni fyrr,
fallþunginn verður meiri og meiri
eftir styttra og styttra líf. Vöxtur
kjúklinganna minnir á poppkorn í
örbylgjuofni. Fleiri egg eru kreist
úr hænunum og meiri mjólk úr
kúnum. Öllum þekktum aðferðum
er beitt til að verða við kröfum
markaðarins, verslanarisanna. – Á
síðustu árum hefur hins vegar kom-
ið betur og betur í ljós, að í öllum
atgangi jötnanna í þágu neytenda
og kannski hluthafa hefur umhverfi
þeirra orðið fyrir skemmdum. Lög-
mál náttúrunnar hafa verið brotin,
sjálfu lífinu hefur verið misboðið og
afleiðingarnar eru að koma í ljós.
Framleiðendum er nokkur vor-
kunn. Þeir verða að standa sig í
samkeppninni.
Hagræðing og sparnaður nægði
ekki og jafnvel ekki hagkvæmni
stærðarinnar.
Farið var að nota hormónalyf til
að auka vöxt dýranna. Margvísleg-
um lyfjagjöfum var bætt við til að
draga úr sjúkdómum og ónæmis-
kerfi dýranna veiklaðist, rétt eins
og hjá mannfólkinu. Aukadögum
var bætt í vikurnar til að fjölga
eggjunum. Skepnurnar voru aldar á
fóðri, beina- og kjötmjöli, sem búið
var til úr öðrum dýrum og margir
gera gælur við erfðafræðilegar
breytingar til að auka vöxt. Allt
gert til að mæta kröfum markaðar-
ins.
Líklega hafa einhverjir gleymt
því, að það gilda ákveðin lögmál um
samskipti manna við náttúruna.
Þessi lögmál hafa verið þverbrotin
og afleiðingarnar koma nú í ljós, al-
varlegri og alvarlegri: Afmyndaðir
mannslíkamar eftir neyslu horm-
ónakjöts. Stöðugt alvarlegri matar-
sýkingar.
Sjúkdómar í nautgripum og
sauðfé, vanskapaðir kjúklingar, of-
framboð og ofneysla og svo mætti
lengi telja.
Nú má spyrja: Er þessi þróun í
þágu neytenda? Er þetta allt gert
fyrir neytendur eða til að auka
hagnað í verslun? Svari hver fyrir
sig. Er það ekki fremur í þágu
neytenda, þótt varan verði eitthvað
dýrari, að gæði hennar séu tryggð,
hreinleiki og hollusta? Og svo gæti
það verið gott fyrir marga að borða
aðeins minna.
Ábyrgð verslanarisanna er mikil
og þeir þurfa að sjást fyrir í sam-
keppninni. Það eru ekki hagsmunir
neytenda að kaupa gallaða vöru né
að brotin séu lögmál náttúrunnar.
Ástæða er til að ætla að þegar hafi
of langt verið gengið í kröfum
markaðarins til framleiðenda. Nú
væri rétt að staldra við og kanna
hvort ekki væri rétt að draga úr
kröfunum um meiri framleiðni á
kostnað alls þess, sem eðlilegt get-
ur talist í framkomu okkar við um-
hverfið, náttúruna og lífið sjálft.
Eins og poppkorn
í örbylgjuofni
Árni Gunnarsson
Matvæli
Það eru ekki hagsmunir
neytenda að kaupa
gallaða vöru, segir
Árni Gunnarsson, né
að brotin séu lögmál
náttúrunnar. Höfundur er framkvæmdastjóri
Heilsustofnunar NLFÍ.
LYFJAÓNÆMI er
vaxandi vandamál í
heiminum í dag. Al-
þjóðaheilbrigðismála-
stofnunin (WHO) hefur
miklar áhyggjur af því
að margir sjúkdómar,
sem hægt hefur verið
að meðhöndla hingað
til, eru nú að verða
ólæknanlegir vegna
lyfjaónæmis. Sérfræð-
ingar telja lyfjaónæmi
eitt alvarlegasta heil-
brigðisvandamál sem
mannkynið stendur
frammi fyrir. Af þess-
um sökum hvetur
stofnunin heilbrigðisyfirvöld til að
að herða reglur um lyfjanotkun og
lyfjaútlát, bæði til manna og dýra,
þar sem eina færa leiðin í baráttu við
lyfjaónæmi virðist vera takmörkun á
notkun sýklalyfja og bættar um-
gengnisreglur um lyf. Sýnt hefur
verið fram á að lyfjaónæmi vex í
beinu hlutfalli við aukna notkun
sýklalyfja.
Uppgötvun penisillínsins, sem er
einhver sú merkasta í sögu lækna-
vísinda, hefur haft víðtæk áhrif á líf
fólks og þróun nútímasamfélags.
Framfarir í læknavísindum seinni
tíma byggja að miklu leyti á þessari
einu uppgötvun. Uppgötvunin hefur
gert mögulegt að lækna ýmsa sjúk-
dóma, sem áður voru ólæknanlegir,
svo sem berkla og aðra bakteríu-
sjúkdóma og sjúkdóma
sem oft krefjast skurð-
aðgerðar, svo sem
hjarta- og æðasjúk-
dóma.
Fréttir sem berast af
því að upp séu komnir
sýklastofnar, sem hafa
náð að mynda vörn
gegn sýklalyfjum og
eru þar með ónæmir,
valda því skiljanlega
miklum áhyggjum.
Lyfjaónæmi flyst milli
baktería, bæði skyldra
og óskyldra. Þannig
getur t.d. ónæmi hjá
saklausri bakteríu í
gripahúsi flust yfir í aðra bakteríu
sem getur verið sjúkdómsvaldur í
mönnum og fyrir því eru dæmi. Af
þessum sökum getur röng eða óhóf-
leg notkun sýklalyfja á einum stað
valdið gífurlegu tjóni í allt öðru sam-
hengi síðar meir. Sem dæmi um
ónæmi heyrist í fréttum af berklum í
fyrrverandi Sovétríkjum, tilfelli af
fjölónæmri salmonellu á Íslandi og
nú nýverið lokunar skurðdeildar á
Landspítala – háskólasjúkrahúsi
vegna baktería sem eru fjölónæmar
þannig að engin eða mjög fá lyf virka
á þær. Heilbrigðisöryggi manna er
ógnað og sjúkdómar sem áður var
talið að stjórn væri á reynast nú
ólæknanlegir. Ein ástæða þess að
svona er komið er, eins og áður
sagði, óhófleg og röng notkun sýkla-
lyfja sem skapar bakteríum skilyrði
til að mynda lyfjaónæmi.
Afleiðing þessa hefur nú náð til ís-
lenskra bænda og dýraeigenda þar
sem sett var reglugerð á síðasta ári
um heimildir dýralækna til að ávísa
lyfjum. Reglugerðin þrengir mjög
heimildir dýralækna og ákvæði
hennar um notkun sýklalyfja miða
að því að tryggja að sýklalyf séu ein-
göngu notuð þegar sjúkdómsgrein-
ing gefur til kynna að nauðsyn sé á
notkun þeirra.
Mikil umræða hefur orðið meðal
bænda um hertar reglur á þessu
sviði og er krafa sumra þeirra að
hömlum verði aflétt, þó að íslenskar
reglur hafi einungis verið færðar í
átt að því sem gilt hefur annars stað-
ar á Norðurlöndunum í langan tíma.
Nokkurs misskilnings virðist gæta
meðal bænda í þessari umræðu þar
sem lagt er að jöfnu greining á bakt-
eríutegund annars vegar og sjúk-
dómsgreining hins vegar. Rétt er að
ítreka að bakteríugreining er ekki
sjúkdómsgreining, heldur hjálpar-
tæki við hina endanlegu greiningu.
Margir aðrir þættir koma inn í sjúk-
dómsgreininguna og ákvörðun um
meðhöndlun. Því er það andstætt
meginmarkmiðum ábyrgrar lyfja-
stefnu að afhenda lyf á grundvelli
bakteríugreiningar eingöngu.
Einnig virðist gæta misskilnings á
ástæðum þess að reglum um afhend-
ingu dýralyfja var breytt. Jafnvel
heyrist því fleygt að reglugerðin hafi
verið sett til að gæta hags dýra-
lækna. Hver sá sem veltir hlutunum
aðeins fyrir sér og áttar sig á þeim
verðmætum sem fólgin eru í því að
halda virkni sýklalyfja óskertri um
ókomna tíð gerir sér grein fyrir að
þessi hugmynd er fjarstæðukennd.
Andstöðu við hertar reglur virðist
fremur mega flokka sem gæslu
skammtímahagsmuna, þar sem
hugsanleg áhrif hertra reglna á fjár-
hag dýraeigenda virðast talin mik-
ilvægari en barátta við raunverulegt
alþjóðlegt heilbrigðisvandamál.
Ég vona að með þessari grein hafi
tekist að skýra ástæður hertra
reglna og leiðrétta þær ranghug-
myndir sem hafa verið á kreiki. Ætíð
tekur nokkurn tíma að aðlagast nýj-
um reglum og breyttum áherslum.
Nauðsynlegt er að bændur og dýra-
læknar taki höndum saman um að
laga sig að breyttu umhverfi svo
unnt verði að tryggja enn frekar
heilnæmi og hreinleika íslenskra
landbúnaðarafurða, jafnframt því að
leggja okkar af mörkum til að
sporna gegn útbreiðslu sýklalyfja-
ónæmis.
Lyfjaónæmi – áhrif á
íslenskan landbúnað
Ólafur Valsson
Landbúnaður
Nauðsynlegt er að
bændur og dýralæknar,
segir Ólafur Valsson,
taki höndum saman um
að laga sig að breyttu
umhverfi.
Höfundur er héraðsdýralæknir og
formaður Dýralæknafélags Íslands.