Morgunblaðið - 21.03.2001, Blaðsíða 12

FRÉTTIR
12 MIÐVIKUDAGUR 21. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ
RÚNA Jónsdóttir, fræðslu- og
kynningarfulltrúi Stígamóta, segir
að langflestar konur, sem leita að-
stoðar hjá Stígamótum eftir nauðg-
un, beri lítið traust til réttarkerf-
isins og hafi mjög skýrar hugmyndir
um að frásagnir þeirra af atburðum
muni þykja vafasamar. Þannig telji
flest fórnarlömbin að ekki sé unnt
að ná rétti sínum með því að kæra
verknaðinn.
Auk þess geti sum mál verið erfið
þegar konur greina frá nauðgunum
þegar langt er um liðið, allt frá
nokkrum dögum upp fleiri ár.
„Þar af leiðandi eru ekki til staðar
sönnunargögn sem væri hægt að
nýta,“ segir Rúna. „Hugsanlegir
áverkar geta verið horfnir og konur
grípa stundum til þess ráðs að losa
sig við fötin sem þær klæddust þeg-
ar þeim var nauðgað og þvo sér
ákaflega. Með þessu geta horfið
mikilvæg sönnunargögn eins og hár,
sæði, húð og slíkt. En jafnvel þótt
þessi sönnunargögn væru fyrir
hendi er ekki allur vandi leystur því
sjaldnast eru vitni að nauðgunum,“
segir Rúna og bendir á þá staðreynd
að nauðgarar eru í langflestum til-
vikum nákomnir fórnarlambinu. Af
frásögnum kvenna megi ráða að
árásin hafi verið undirbúin t.d. með
því að nauðgarinn tryggði að hann
væri einn með konunni. „Nauðganir
verða oftast við þessar aðstæður og
þess vegna stendur oft orð gegn orði
í nauðgunarkærum. Það hvetur ekki
konur til að kæra,“ segir hún.
Ábyrgðinni ekki velt
yfir á árásarmennina
„Þar að auki er sífellt verið að
flytja konum þau skilaboð með ein-
um eða öðrum hætti, að þær sem
ekki passa sig, séu hinar seku. Í stað
þess að velta ábyrgðinni yfir á árás-
armennina eru konur sífellt áminnt-
ar um að drekka ekki, klæða sig
ekki á þann hátt að þær „bjóði upp
á“ áreiti og sækja ekki vafasama
veitingastaði. Sú skömm og sektar-
kennd, sem tæplega 90% nauðgun-
arfórnarlamba þjást af, er studd af
allri umræðu í þjóðfélaginu á þess-
um nótum og einnig því, að þær sem
kæra nauðgun ná ekki rétti sínum.“
Rúna upplýsir að árið 1991 leiddi
ein nauðgunarkæra af 16 til ákæru.
Árið 1999, þegar 160 nauðgunar-
fórnarlömb leituðu aðstoðar hjá
Stígamótum og neyðarmóttökunni á
Akrueyri og Reykjavík, leiddu fimm
kærur af 65 til ákæru og fjórar
ákæranna enduðu með sakfellingu
fyrir dómi. „Þessar málalyktir eru
auðvitað skýr skilaboð til kvenna um
að það sé mjög erfitt að ná fram
rétti sínum. Þær konur, sem sýna
þann kjark að kæra, upplifa að þeim
sé ekki trúað og áfallið sem fylgir
því er mikið.“
En hvernig er hægt að fá rétt-
arkerfið til að ná utan um þessi mál?
Rúna bendir á jákvæða þróun í um-
ræðu á alþjóðavettvangi og nefnir
að í Noregi hefur verið innleitt laga-
ákvæði um svokallaða nauðgun af
gáleysi. „Nauðgun af gáleysi hljóm-
ar auðvitað undarlega, en ástæðan
fyrir innleiðingu þessa ákvæðis var
sá mikli fjöldi sakborninga sem var
sýknaður þegar þeir báru því við að
þeir hefðu „talið“ að konan vildi
samfarir – þegar hún var í raun sof-
andi, rænulaus eða einhverra hluta
vegna ófær um að gefa samþykki
sitt. Þá má nefna að í Bandaríkj-
unum hefur kynferðislegt sjálfræði
kvenna verið viðurkennt, en það
þýðir að virða skuli það ef kona er
ekki í ástandi til að segja af eða á
um það hvort hún kæri sig um kyn-
líf.“
Um átta ár eru liðin frá því Neyð-
armóttaka vegna nauðgunar á þá-
verandi Sjúkrahúsi Reykjavíkur var
stofnuð. Neyðarmóttaka er einnig á
Fjórðungssjúkrahúsinu á Akureyri.
Flest fórnarlömb á Neyðar-
móttökunni 16–25 ára
Á Neyðarmóttökunni sem er á
slysa- og bráðamóttöku á Landspít-
ala – háskólasjúkrahúsi í Fossvogi,
Reykjavík, starfar neyðarteymi
læknis, hjúkrunarfræðings og ráð-
gjafa sem kallað er út þegar fórn-
arlamb nauðgunar þarf á aðhlynn-
ingu að halda. Langalgengast er að
fórnarlömb nauðgana hringi og fái
tíma. Hvert mál er metið fyrir sig
með tilliti til þess hversu fljótt fórn-
arlambið þarf að komast í skoðun.
Þjónustan er ókeypis og nýtur for-
gangs og er fyrir bæði konur og
karla.
Ríflega önnur hver kona leitar á
Neyðarmóttökuna mjög fljótlega
eftir nauðgun, eða 2–4 klukkustund-
um eftir árásina og flest tilvik koma
upp um helgar. Tölur frá Neyðar-
móttökunni sýna að flestar konur
sem þangað koma eru á aldrinum
16–25 ára og oftar en ekki þekkja
þær eitthvað til meints geranda.
Boðið er upp á læknisskoðun og
réttarlæknisfræðilega skoðun, veitt
er sálfræðileg ráðgjöf auk þess sem
kona getur óskað eftir lögmanni á
staðinn til að láta upplýsa sig um
lögfræðileg atriði, hvort sem hún
ætlar að kæra verknaðinn eða ekki.
Ef nauðgunin er kærð er stundum
kallaður til lögreglumaður sem tek-
ur frumskýrslu af þolandanum og
lögmaðurinn annast réttargæslu
fyrir kærandann og leggur fram
miskabótakröfu í málinu.
Sakargögn úr réttarlæknisfræði-
legu rannsókninni eru geymd í lok-
uðu kerfi og færð til lögreglu ef
nauðgunin er kærð. „Ákvörðun um
að kæra getur verið erfið því sönn-
unarbyrðin í nauðgunarmálum er
erfið,“ segir Eyrún Jónsdóttir, um-
sjónarhjúkrunarfræðingur Neyðar-
móttökunnar í Fossvogi. „Vilji kona
kæra er hún studd í þeirri ákvörðun
hér í móttökunni og neyðarteymið
dregur frásögn hennar aldrei í efa.“
Hún vekur athygli á því að neyð-
arteymið samanstendur af fagaðil-
um sem veiti þjónustu sem slíkir en
gegni ekki hlutverki grasrótarsam-
taka þegar hún er innt eftir skoðuná
þeirri hugmynd að hafa innanborðs
einhvern sem þekkir af eigin raun
áhrif nauðgunar.
Í framhaldi af fyrstu heimsókn
skjólstæðinga á Neyðarmóttökuna
er þeim boðið upp á sálfræðiviðtöl,
alls tíu klukkustundir, þeim að
kostnaðarlausu, en þörf kvenna í
kjölfar áfalls vegna nauðgunar er þó
mismikil og einstaklingsbundið
hvort þær vilja nýta sér hana.
„Um 80% kvenna verða fyrir
áfallaröskun eftir nauðgun en það
eru ýmis andleg og líkamleg og
félagsleg vandamál og geðraskanir
sem geta varað í langan tíma. Það er
eitt hlutverka okkar að hjálpa þeim
að komast yfir áfallið og fá tilfinn-
ingu um eigin heilleika og komast í
sátt við sjálfar sig svo skömm, sekt-
arkennd og sjálfsásakanir, sem er
mjög algeng í kjölfar nauðgunar,
brjóti þær síður niður,“ segir Ey-
rún.
Þriðjungur málanna kærður
Að svo miklu leyti sem hún þekkir
til, hafa orðið nokkrar breytingar í
nauðgunarmálum hérlendis undan-
farin ár. Í fyrsta lagi má nefna að
færri konur sem leita til Neyðar-
móttökunnar kæra nauðgunina.
„Mörg undangengin ár hefur um
helmingur kvennanna kært nauðg-
unina en í fyrra brá svo við að þriðj-
ungur þeirra mála sem við komum
að, var kærður. Það er margt sem
getur valdið þessari fækkun. Við
fáum sífellt fleiri tilvik þar sem kon-
um sem dáið hafa áfengisdauða hef-
ur verið nauðgað. Mjög mikilvægt
er alltaf að koma sem fyrst eftir at-
burð og ekki síst ef um er að ræða
hugsanlega lyfjabyrlun, til að hægt
sé að taka blóðsýni til áfengis- eða
lyfjamælinga.“ Eyrún segir í fram-
haldi af þessu að lyfjamál, sem eru
tilkynnt of seint, þoli biðina á meðan
verið er að kalla saman neyðarteym-
ið, enda sé talið að sönnunargögn
séu þá þegar horfin. „Það má heldur
ekki gleyma því að margar konur
eru hræddar við hefndir af hálfu of-
beldismannsins, sem hefur e.t.v.
uppi hótanir við þær,“ segir hún.
„Enn ein ástæða þess að færri kon-
ur kæra er einfaldlega sú að það er
ekki uppörvandi fyrir konur að sjá
hver verða afdrif nauðgunarmála í
réttarkerfinu.“
Eyrún getur þess einnig að hóp-
nauðganir virðast vera að færast í
vöxt. „Við sjáum merki um meiri
ásetning en áður. Það hefur orðið
aukning á þeim nauðgunarmálum
þar sem eru margir gerendur. Það
kann að vera að vaxandi klámum-
ræða hérlendis og hlutgerving á
konum hafi þarna áhrif, þar sem
verið er að lítillækka og misnota
konur.“
Réttarkerfið nýtur lítils trausts meðal fórnarlamba nauðgana
Orð standa gegn orði
Nauðgarar eru í langflestum tilvikum nákomnir fórnarlambinu og oft er árásin undirbúin. Nauðganir standa
einnig í nánum tengslum við skemmtanalíf enda koma flest tilvik upp um helgar. Sviðsett mynd bandarískrar
miðstöðvar ber þau skilaboð að fimmta hver nauðgun eigi sér aðdraganda á borð við þann sem sést á myndinni.
Eitt af hverjum tíu
nauðgunarmálum sem
bárust Stígamótum í
fyrra komst til op-
inberra aðila. Ástæð-
urnar liggja m.a. í því að
mál eru oft fyrnd þegar
þau koma loks upp á yf-
irborðið en einnig er al-
gengt að fórnarlömb
nauðgana treysti sér
ekki í gegnum yfir-
heyrslu og réttarkerfið.
FRAM hefur komið að afdrif 85,7% þeirra
nauðgunarmála sem bárust Stígamótum í
fyrra, urðu þau að kæra var ekki borin
fram til lögreglu. 380 einstaklingar, þar af
96% konur, leituðu til Stígamóta í fyrra
vegna kynferðisofbeldis. Tæplega 700 fórn-
arlömb hafa komið á neyðarmóttöku vegna
nauðgunarmála á Landspítalann í Fossvogi
á átta ára starfstíma deildarinnar og flest
eru fórnarlömbin á aldrinum 16 til 25 ára.
Þetta eru meðal fjölmargra staðreynda
um nauðgunarmál hérlendis.
Í eftirfarandi frásögn konu, sem var
nauðgað fyrir hálfu öðru ári, kemur fram
að kærumál hennar var látið falla niður
vegna skorts á sönnunargögnum.
Konan kemur fram undir nafnleynd í
þessari grein, en hún segir að sennilega
hefði málið betur verið ókært ef hún hefði
vitað um það sem beið hennar í kæruferl-
inu.
„Með þessum skrifum vil ég vekja athygli
á seinagangi og einkennilegri afgreiðslu
dómskerfisins í nauðgunarmálum. Fyrir 17
mánuðum síðan varð ég fórnarlamb lyfja-
nauðgunar. Ég var hvött til þess að leita til
neyðarmóttöku Sjúkrahúss Reykjavíkur í
Fossvogi. Þar starfar fimm manna teymi
sem kallað er saman í svona tilvikum. Ég
hringdi undir hádegi en varð að bíða til kl
4 en það tók þennan tíma að kalla teymið
saman. Þetta er allt yndislegt fólk og á
þakkir skilið fyrir móttökurnar, en það
sem mér finnst vanta er ein manneskja
með reynslu, þ.e.a.s. sem hefur upplifað
þessar hörmungar. Það er ekki nóg að hafa
skírteini upp á vasann ef reynsluna vantar.
Það var lagt að mér að kæra til lögreglu,
en ef ég hefði vitað um það sem ég átti að
eftir að ganga í gegnum á því ferli, hefði
ég sennilega aldrei farið af stað.
Þrátt fyrir ítarlega rannsókn fannst
maðurinn ekki og eftir lögbundna 6 mán-
uði var málið sent til dómsmálaráðuneyt-
isins sem óupplýst, ásamt bótakröfu. Þegar
mig fór að lengja eftir svari og spurðist
fyrir, var mér sagt að bótakrafan væri ein-
hvers staðar í kerfinu. Ég pantaði viðtal
við dómsmálaráðherra, en þá kom í ljós að
hún vissi ekki að óupplýst mál væru bóta-
skyld. En það er í lögum frá 1995. Ekki
löngu síðar rakst ég á manninn, hann var á
gangi en ég var akandi með syni mínum.
Ég lét lögreglu strax vita, en fékk engin
viðbrögð af því að ég vissi ekki hvað mað-
urinn hét, eins og lögreglan orðaði það.
Það var ekki fyrr en ég fékk samband við
varðstjóra að þeir tóku við sér. Ég var búin
að fylgja honum eftir á meðan, en þessi
seinagangur varð til þess að hann slapp.
Það var svo síðastliðið haust að sonur minn
sá hann og þá var brugðist strax við. Eftir
skýrslutökur á báða bóga var málið sent
lögfræðideild ríkislögreglustjóra með þeim
tilmælum að málið yrði sent ríkissaksókn-
ara sem fyrst. Eftir langa bið spurðist ég
fyrir, en fékk þau svör að ekki hefði unnist
tími til þess að líta á málið, en var lofað að
það yrði gert sem fyrst.
Málið fellt niður vegna
skorts á sönnunargögnum
Skömmu síðar kom rothöggið. Ég fékk
bréf, ekki í mínu nafni heldur afrit af bréfi
til mannsins sem ég kærði þess efnis að
málið yrði fellt niður. Þarna upplifði ég í
raun og veru nauðgun aftur. Að því sem
hafði þurft að þola og kærunni minni
skyldi ekki vera sýnd sú virðing að tjá mér
þessa niðurstöðu í bréfi stíluðu á mitt nafn.
Mér leið eins og ég væri allt í einu orðinn
gerandinn í málinu.
Lögfræðingurinn minn fór fram á skrif-
lega skýringu sem yrði stíluð á mitt nafn.
Bréfið kom, en litlar útskýringar aðrar en
þær að vegna skorts á sönnunargögnum
væri málið fellt niður. Sem sagt þarna var
orð gegn orði, þrátt fyrir að ég teldi mín
rök nokkuð sterk.
Að lokum vona ég að þessi skrif mín
verði til þess að vekja, þó ekki væri nema
einn af þessum ráðamönnum til umhugs-
unar. Þegar tölur um afdrif nauðgunar-
mála eru skoðaðar og að fenginni þessari
reynslu er ekki óeðlilegt að spyrja: til
hvers erum við að kæra?“
„Til hvers erum
við að kæra?“