Morgunblaðið - 21.03.2001, Blaðsíða 33

annvistar-
anleg eða
a talist til
er auðvelt
nara er að
lag því að
guna, sem
líka þekk-
ki hvergi
g
ndar
mkvæmda-
andasýslu,
og talaði
varðveislu
nja á Ís-
li sínu að
skrásetja
þyrfti að
ti samt við
ekki endi-
en sú sem
ga varlega
amfélagið
gengið um
fargað en
kað gildi í
þegar þær
kur meðal
rtíðina við
mfélaginu
er eins og
s, „ef ekki
nni fúlnar
aður hætt-
mhaldi af
n um gildi
ð og vekja
gu sinni og
menningu. Það væri best gert með
samvistum við börnin, að ausa úr
þekkingarlindinni fyrir þau, sagði
hann.
„Leggist búseta af hverfur um-
hverfisþekkingin, þessi staðþekking,
vitund og þekking á náttúrufari. Við
höldum kannski að það geri ekkert
til, en það vitum við bara nákvæm-
lega ekkert um,“ sagði Matthías að
lokum og bætti við að allt í kring
væru merki um mannvistarlandslag-
ið og hann væri þakklátur fyrir að fá
að vera hluti af því landslagi.
Næst talaði Þór Hjaltalín, minja-
vörður fyrir Norðurland vestra, um
skipulag minjaverndar á Íslandi og í
Strandasýslu. Hann fór í nokkrum
orðum yfir sögu fornleifarannsókna
á Íslandi og sagði að rekja mætti
upphaf hennar til stofnunar nefndar
um fornminjavörslu í Danmörku ár-
ið 1807 og hvernig valin voru nokkur
svæði til friðunar það ár. Hann rakti
svo söguna í stórum dráttum til
dagsins í dag þar sem hann segir
Þjóðminjasafnið með fáa starfsmenn
í Reykjavík ekki hafa nægilega burði
til þess að annast eftirlit með frið-
lýstum minjum um land allt. Hann
bætti þó við að þjóðminjalögin frá
1989 væru vönduð og metnaðarfull
og gengju mun lengra í varðveislu
fornminja en eldri lög. „Nú er talið
að allt að 20 til 30 prósent allra frið-
lýstra minja á landinu séu skemmd
eða horfin með öllu,“ segir Þór. Þá
sagði hann að stóraukin krafa um
upplýsingar og skráningu fornleifa
vegna mats á umhverfisáhrifum og
skipulagsmála hefði orðið til þess að
undirmönnuð fornleifadeild Þjóð-
minjasafnsins hefur ekki náð að
mæta þessum kröfum. „Aukin
ábyrgð hefur því færst yfir á sveit-
arfélögin,“ sagði Þór og bætti við að
þetta hefði haft þau jákvæðu áhrif að
sjálfstætt starfandi fornleifafræð-
ingar hafa í auknum mæli tekið að
sér fornleifaskráningu fyrir sveitar-
félögin. „Þannig hefur skráning
fornleifa stóraukist og allt það starf
verður seint ofmetið.“ Þór sagði tíu
minjastaði vera á skrá yfir friðlýstar
minjar í Strandasýslu og að þrír
þeirra væru í Árneshreppi, Trékyll-
isnaust í Árnesi, Kirkjugarður við
Bæ og tvö skipanaust á Dröngum.
Atvinna og lífskjör
Aðalsteinn Óskarsson og Dor-
othee Lubecki frá Atvinnuþróunar-
félagi Vestfjarða fluttu saman fyr-
irlestur um verndun menningar-
minja sem tæki til atvinnusköpunar
og báru saman lífsafkomu í jaðar-
byggð og þéttbýli. Þau byrjuðu á að
skýra hlutverk Atvinnuþróunar-
félagsins sem væri að veita einstak-
lingum og fyrirtækjum ráðgjöf sam-
hliða því að kynna Vestfirði sem
fjárfestingarkost fyrir innlendum
jafnt sem erlendum fjárfestum. Að-
alsteinn fór yfir þróun undanfarinna
áratuga og einkenni jaðarbyggða
sem hann sagði vera fólksfækkun,
einkum yngri aldurshópa, fækkun
starfa, fátækt atvinnulífs, strjálbýli,
óhagstæða efnahagsþróun og lækk-
að þjónustustig í verslun og heilsu-
gæslu. Hann lýsti því svo á einfaldan
hátt hvernig ákveðin keðjuverkun
verður: „Þegar störfunum fækkar
flyst ungt fólk í burtu. Við fækk-
unina minnka möguleikarnir til
þjónustu fyrir þá sem eftir eru og
það verður til þess að enn fleiri fara.
Þannig gengur það svo koll af kolli,“
sagði hann og fór að því loknu yfir
tölfræði máli sínu til stuðnings og
bar saman strjálbýli og þéttbýli.
„Viðvarandi fækkun fólks á Vest-
fjörðum sem og í flestum landshlut-
um hefur verið einkennandi á síð-
ustu áratugum. Þannig reiknast til
að íbúum Strandasýslu hafi fækkað
um 30 prósent frá árinu 1980 og
fylgir Árneshreppur þeirri þróun
sem önnur sveitarfélög. Á sama tíma
fjölgar þjóðinni um 25 prósent,“
sagði Aðalsteinn. Hann nefndi einn-
ig að kaupmáttur launagetugreiðslu
hefði rýrnað á svæðinu um tæp 20
prósent frá árinu 1991 til ársins 1998
en hefði aukist hjá launþegum um
tæp 15 prósent á sama tíma. „Fólk
verður að fá að lifa á sínum eigin for-
sendum og til þess þarf að auka
tekjur þess. Fólk þarf að geta fleytt
menningunni áfram eins og það vill
hafa hana sjálft,“ sagði Aðalsteinn.
Dorothee Lubecki fór svo yfir þær
aðgerðir sem tengjast menningar-
tengdri ferðaþjónustu á svæðinu og
skýrði þau verkefni sem verið hafa í
gangi. Upphaf þessarar verkefna-
vinnu sagði hún hafa hafist árið 1996
með skýrslu sem nefnist „Ferða-
þjónusta og þjóðmenning“ eftir Jón
Jónsson, þjóðfræðing og núverandi
framkvæmdastjóra Sögusmiðjunn-
ar. Sögusmiðjuna sagði hún hafa
tekið þátt í verkefnavinnunni á Vest-
fjörðum og að hún tengdist með
beinum hætti menningartengdri
ferðaþjónustu. Dorothee benti einn-
ig sérstaklega á Vestfjarðavefinn,
heimasíðu sem er samstarfsverkefni
Atvinnuþróunarfélags Vestfjarða og
Sögusmiðjunnar. Hún segir að verið
sé að vinna í að þýða síðuna yfir á
fleiri tungumál og vísaði á slóðina
www.akademia.is/vestfirdir/. Eitt
best heppnaða verkefnið segir Dor-
othee vera Galdrasýningu á Strönd-
um, sem opnuð var í fyrra, en sýn-
ingin hefur hlotið mikla athygli og
ætlunin er að fara með hana víðar
um Vestfirði. Í samtali við Dorothee
kom fram að það sem helst hamlar
verkefnavinnunni er fjárskortur.
Hún tiltók meðal annars verkefni
sem miðar að því að tengja alla Vest-
firðina í gönguleiðanet og annað sem
nefnist Sagnareki, en í því eru
áhugaverðir staðir á Vestfjörðum
merktir með íburðarmiklum skiltum
unnum úr rekaviði. „Hugmyndin var
að setja upp sögu í landslaginu og
eru upplýsingarnar á skiltunum á
þremur tungumálum, íslensku,
ensku og þýsku,“ sagði Dorothee en
bætti við að sárlega vantaði fjár-
magn til þess að viðhalda verkefn-
inu: „Það eru níu skilti tilbúin en eft-
ir að þau eru komin upp er óvissa um
framtíð verkefnisins því að pening-
arnir eru ekki til. Ekki þyrftu að
koma til nema tvær milljónir á ári til
þess að geta viðhaldið verkefnum og
gert markvissari áætlanir um fram-
tíðarstarf.“ Hún talaði einnig um að
mikið af vinnu við uppsetningu skilta
og viðhald gönguleiða væri unnið í
sjálfboðaliðastarfi og að hún hefði
góðan aðgang að sjálfboðaliðum,
bæði innlendum og erlendum, til
góðra verka. „Hins vegar er dýrt að
flytja þetta fólk hingað, að maður
tali nú ekki um frá útlöndum, og svo
þarf að útvega fæði og húsaskjól.
Það er kostnaðarsamt.“ Meðal
þeirra ungu manna úr sveitinni sem
fluttu erindi á ráðstefnunni var Arn-
ar Hallgrímur Ágústsson. Erindi
hans bar heitið „Hvaða augum lítur
ungt fólk búsetu í Árneshreppi?“
Þar voru tíndir til kostir og ókostir
við að setjast að í sveitinni og reynt
að varpa nokkru ljósi á hvaða þætti
unga fólkið metur mest þegar það
velur sér búsetu. Það sem hann taldi
að bæri hæst í huga unga fólksins
voru hagnýtir hlutir eins og skóla-
starf í sveitinni. „Fólk veltir fyrir sér
hvort í framtíðinni verði nógu mörg
börn til þess að halda uppi skóla-
starfi í sveitinni, en ef við unga fólkið
ákveðum að setjast hér að verður
það ekki vandamálið,“ sagði Arnar. Í
máli hans kom fram að svörin sem
ungt fólk gæfi þegar það væri spurt
hvort það vildi setjast að í sveitinni
væru misjöfn, allt frá jái til einfalds
neis. „Lykilatriði eru leiðir til þess
að auka lífsgæði, en krafan um lífs-
gæði er jöfn meðal ungs fólks á
landsvísu.“ Hann sagðist vonast til
að fundurinn yrði til að skýra línur í
þessum málum og að hugmyndir
yrðu að veruleika. Dorothee Lub-
ecki, frá Atvinnuþróunarfélagi Vest-
fjarða, greip þessi orð á lofti og áður
en fundurinn var úti mátti sjá hana
funda með ungu mönnunum sem
kvatt höfðu sér hljóðs.
Hugleiðingar heimamanns
Það voru ekki bara ungu menn-
irnir sem fóru yfir hvernig það er í
raun að búa í hreppnum því að
Oddný Þórðardóttir frá Krossanesi í
Norðurfirði flutti pistilinn „Hugleið-
ingar heimamanns“ þar sem hún fór
yfir helstu kosti og galla búsetu í Ár-
neshreppi frá eigin bæjardyrum séð.
Hún sagði gott fyrir börn að alast
upp í sveitinni þar sem þau nytu
samvista við fullorðna. „Ég hef trú á
að meira sé talað við börn í svona
umhverfi um allt sem viðkemur líf-
inu og tilverunni,“ sagði Oddný og
bætti við að þau tækju þátt í
vinnunni en byggju einnig við mikið
frjálsræði. „Það hefur sýnt sig að
unglingunum sem fara héðan hefur
gengið vel í skóla og að fóta sig í líf-
inu. Það bendir til að þau fari með
gott veganesti að heiman. Hins veg-
ar er kannski ekki skrítið að fólk
hugsi sig um þegar senda á 14 til 15
ára krakka að heiman og íhugi jafn-
vel að fara með þeim því að freisting-
arnar eru orðnar margar í fjölmenn-
inu en hér búa þau í mjög vernduðu
umhverfi.“ Hún gerði að umræðu-
efni hversu afskekkt byggðin er og
vegna þess gengi samfélagið út á
samhjálp og samvinnu. „Þúsund-
þjalasmiði þarf til að búa á svona
stað því ekki er hlaupið að því að fá
viðgerðarmann,“ sagði Oddný og
líkti íbúum hreppsins við eyjar-
skeggja á vetrum því að lokaðist
vegurinn í hreppinn vegna snjóa
væri ekki rutt fyrr en komið væri
fram á vor. Guðrún Þóra Gunnars-
dóttir og Guðrún Helgadóttir,
fulltrúar ferðamálabrautar Hóla-
skóla, fluttu erindi um gildi menn-
ingarminja fyrir ferðamenn. Guðrún
Þóra er deildarstjóri brautarinnar
og Guðrún Helgadóttir sérfræð-
ingur á sviði menningarmála. Hún
hefur meðal annars umsjón með
námskeiðinu „Menningartengd
ferðaþjónusta“ sem kennt er víða
um land í fjarkennslu. Í orðum
þeirra kom fram að milljón erlendir
ferðamenn eru ekki fjarlægur
möguleiki á Íslandi og sögðu þær
ljóst að ferðaþjónusta í dreifbýli nyti
hagstæðra strauma sem byggjast á
aukinni ásókn í þau lífsgæði sem fel-
ast í kyrrð og ró, sem og tengslum
við lífshætti sem byggjast á nánu
samspili manns og náttúru. Þær
sögðu að koma þyrfti til samstillt
átak ríkis, sveitarfélaga, hagsmuna-
félaga og fyrirtækja í greininni til að
þessir nýju straumar fengju fleytt
ferðaþjónustunni inn í ábatasama
framtíð. „Með því móti er mögulegt
að skapa einstökum landsvæðum þá
ímynd og sérstöðu sem nauðsynleg
er til þess að vekja athygli og áhuga
á því alheimsmarkaðstorgi sem
ferðaþjónustan er,“ sagði Guðrún
Þóra.
Hvað er einstakt á Ströndum?
Ómar Ragnarsson fréttamaður
flutti erindið „Hvað er einstakt á
Ströndum?“ Hann sagði gamansög-
ur og kom með eigin hugmyndir að
atvinnuuppbyggingu í jaðarbyggð
með áherslu á ferðaþjónustu við
góðar undirtektir heimamanna og
annarra ráðstefnugesta. Ómar sagði
frá upplifun sinni af svæðinu sem að-
komumaður. „En framtíð svæðisins
er kannski einmitt fólgin í aðkomu-
fólkinu sem kemur hingað að leita að
einhverju sérstöku,“ sagði hann og
bætti við: „Fólkið úr milljónaborg-
unum kemur hér til að upplifa eitt-
hvað sem það hefur aldrei séð áður,
landslag, náttúrufyrirbrigði og sam-
félög sem það ekki þekkir af eigin
raun [...] firrt fólk í útlöndum þráir
að komast nær náttúrunni.“ Ómar
tiltók sérstaklega hina löngu strönd
sem væri svo lítið snortin og þar sem
gamli tíminn væri enn að miklu leyti
við lýði. „Sagan og þessar einstöku
strandir eiga gríðarlega möguleika
sem svæði sem er alveg einstakt á
Íslandi,“ sagði Ómar.
Aðgerða þörf í jaðarbyggð
Lokaerindið á ráðstefnunni flutti
Jón Helgason, formaður Land-
verndar. Hann fór með erindið
„Leiðir til að treysta byggð og
vernda menningar- og búsetuminjar
í Árneshreppi“. „Auðnir er hægt að
endurrækta, en menning glatast að
eilífu,“ sagði Jón. „Þegar ráðherra-
nefnd Norðurlandaráðs samþykkti
fyrir fáum árum að verndun menn-
ingarminja og annars menningar-
arfs skyldi verða einn af þremur
meginþáttum umhverfisverndar
hlaut Landvernd þess vegna einnig
að taka þau málefni á verkefnaskrá
sína.“ Hann bætti við að í þessu
sambandi hefðu rifjast upp fyrir
honum ummæli nokkurra landbún-
aðarráðherra á Evrópuráðstefnu
Matvælastofnunar Sameinuðu þjóð-
anna fyrir meira en tíu árum: „Þeir
töldu að mesta umhverfisvá í sínum
löndum væri eyðing byggðar. Rökin
fyrir því voru að auðnir væri hægt að
endurrækta en horfin menning yrði
aldrei endurvakin.“
Í ræðu sinni upplýsti Jón að
Landvernd hafi gert það að tillögu
sinni við ríkisstjórn að Árneshrepp-
ur yrði hluti af fimm til tíu ára til-
raun í samstarfi við heimamenn til
þess að styrkja búsetu á jaðarsvæði.
„Fólki hefur fækkað ört í byggðar-
laginu síðustu áratugi eftir uppgang
á fyrri hluta aldarinnar. Vegna
þessa fámennis ætti tiltölulega lítið
fjármagn að nægja til að leiða í ljós
hvort að gagni geti komið einhver
þau úrræði sem föl eru fyrir krónur
og aura,“ sagði Jón.
Í viðtali við Tryggva Felixson,
framkvæmdastjóra Landverndar,
kom fram að félagið hefði viðrað til-
lögur sínar við eina fjóra ráðherra.
„Í júlí í fyrra funduðum við svo með
forsætisráðherra og sagðist hann
mundu taka málið upp við ríkis-
stjórn strax í næstu viku, — síðan
höfum við ekkert heyrt,“ sagði
Tryggvi.
Jón Helgason sagðist gera sér
vonir um að aukin umræða um mál-
efni hreppsins gæti orðið til þess að
ýta á aðgerðir því að vissulega væri
hér verðugt verkefni á ferðinni og
mikilvægt bæði landi og þjóð.
„Það yrði gert með þeim hætti að
íbúar Árneshrepps skyldu spurðir
um hvað ríkisvaldið gæti gert til
þess að fá þá til samstarfs við að
varðveita þennan menningararf með
gróandi mannlíf í byggðarlaginu.“
Hann sagði að ríkisvaldið ætti að
geta fundið úrræði til þess að útvega
þeim aflamagn sem í hreppnum eiga
lögheimili og sækja ekki vinnu utan
byggðarlagsins en erfiðasti þrösk-
uldurinn væri í landbúnaði þar sem
markaður væri lítill og verð of lágt til
þess að greiða fullan framleiðslu-
kostnað. „Viðhorfin virðast þó geta
breyst á skammri stundu eins og nú
þegar þeir sem mest hafa lofsungið
ótakmarkað frelsi til innflutnings
matvæla til að keppa við íslenska
bændur segjast á svipstundu vera
orðnir bestu vinir innlendra afurða,“
sagði Jón. Að lokum sagðist hann
vonast til þess að ráðstefnan gæti
orðið ríkisvaldinu nægjanleg hvatn-
ing til að láta hendur standa fram úr
ermum svo að yfirlýsingar, sam-
þykktir og framkvæmdaáætlanir
yrðu ekki aðeins fögur orð á guln-
uðum blöðum.
un byggðar í Árneshreppi á Ströndum
aðarbyggð?
efur
n
kyll-
t af í
rða.
Morgunblaðið/RAX


 




 




  



    


  





  

Höfundur er nemi í hagnýtri fjöl-
miðlun við Háskóla Íslands.
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 21. MARS 2001 33
HAUKUR Jóhannesson, forseti
Ferðafélags Íslands, fór yfir
helstu menningar- og bú-
setuminjar í Árneshreppi á
Ströndum, í lokahluta ráðstefn-
unnar sem sneri að búsetu, sögu
og náttúrufari Árneshrepps.
Hann velti fyrir sér hvers vegna
Árneshreppur væri áhugaverð-
ur.
„Í fyrsta lagi er þetta land-
fræðilega stórt og fjölbreytt
sveitarfélag frá náttúrunnar
hendi þó að búið sé á tiltölulega
litlu svæði. Hér hefur einnig
verið og er enn mjög sterk
sagnahefð. Hér var mjög fjöl-
breytt atvinnulíf fyrr á tíð þar
sem menn þurftu að reiða sig á
hlunnindi og á sjó með landbún-
aði,“ sagði Haukur
Hann tiltók einnig að jarð-
ýtan hafi komið seint í sveitina.
Byltinguna sem varð í jarð-
vinnslu með tilkomu hennar
sagði hann hafa verið einn
mesta óvin menningarminja.
Um 10 þúsund örnefni
í Árneshreppi
Örnefnaþekkingu sagði hann
mjög mikla í sveitinni því ör-
nefni væru sprottin af þörf og
að í sveitarfélaginu hafi reynst
tiltölulega auðvelt að skrá þau.
Í máli Hauks kom fram að í
Árneshreppi væru um 10.000
örnefni, jafnt á sjó sem landi, og
að samhliða skráningu þeirra
hafi verið skráðar ótal sögur og
sagnir sem þeim fylgja.
Jarðýtan
óvinur
menning-
arminja
rðamenn, hestaleigur, kajakaleigur og sund-
Eins talaði hún um að tengja betur ferðaþjón-
við landbúnaðinn og taldi að margur ferðalang-
æri tilbúinn til að greiða fyrir að fá að vinna að
setningu, fara á trilluveiðar og fleira slíkt.
Lausn á byggðavandanum
gaf svo syni sínum, Héðni Birni Ásbjörnssyni,
tsefni á Laugum, orðið og kynnti hann til sög-
sem fulltrúa þess unga fólks sem enn ætti lög-
sveitinni.
viljum koma skilaboðum til ráðamanna og ann-
ndarmanna sem sitja hér í dag með það fyrir
að benda á þann áhuga sem við unga fólkið höf-
yggðarlagi og einnig benda á kostina sem sveit-
r hefur fram yfir aðrar,“ sagði Héðinn. Hann
frá því að ungmennin fjögur úr sveitinni, sem
Laugum, ynnu að lokaverkefni sem tengdist
ni og hugsanlegum lausnum á byggðavandan-
á kostina