Morgunblaðið - 30.03.2001, Blaðsíða 27

ERLENT
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 30. MARS 2001 27
TIL eru þrjár gerðir af efnahagssam-
drætti. Í fyrsta lagi sú sem orsakast
af miklu áfalli, til dæmis þegar styrj-
öld brýst út eða olíuverð hækkar
skyndilega mikið. Minnumst þess, að
OPEC-olíuáföllin á áttunda áratugn-
um leiddu tvisvar til heimskreppu.
Önnur gerðin af efnahagssamdrætti
verður af hendingu, til dæmis þegar
traust neytenda minnkar, eða fyrir-
tæki fá bakþanka og draga úr fjár-
festingum og/eða minnka birgðir.
Þetta var orsök samdráttarins í
Bandaríkjunum í byrjun tíunda ára-
tugarins.
Þriðja gerðin af efnahagssam-
drætti verður þegar ójafnvægi í hag-
kerfinu magnast uns ekki er hægt að
halda því lengur gangandi og spreng-
ing verður. Þessi gerð samdráttar
lýsir sér oft með gífurlegri skulda-
söfnun (fyrirtækja eða einstaklinga)
eða með svimandi spákaupmennsku,
annaðhvort á hlutabréfa- eða pen-
ingamarkaði sem á endanum hrynur
til grunna. Það var einmitt svona
eignablaðra sem „sprakk“ í Japan
fyrir tíu árum, og landið hefur enn
ekki náð sér eftir það.
Það er ógerlegt, næstum sam-
kvæmt skilgreiningu, að segja fyrir
um samdrátt af fyrstu gerðinni. Sam-
dráttur af annarri gerðinni er yfir-
leitt smávægilegur og auðvelt að eiga
við hann, ef ekki hreinlega komast
hjá honum. Yfirleitt þarf ekki að gera
annað en að lækka vexti eða hækka
gengi lítillega. Efnahagssamdráttur
af þriðju gerðinni er sá sem mestum
áhyggjum veldur. Standa Bandaríkin
nú frammi fyrir þess konar sam-
drætti?
Hvers eðlis verður næsti efnahags-
samdráttur í Bandaríkjunum eigin-
lega, það er, ef efnahagssamdráttur
verður í Bandaríkjunum? Bjartsýnis-
menn spá samdrætti af annarri gerð-
inni; svartsýnismenn grunar að
þriðja gerðin vofi yfir efnahagslífinu.
Hver hefur rétt fyrir sér? Svarið fer
næstum því algerlega eftir einum
einasta þætti: framleiðsluaukningu í
Bandaríkjunum í framtíðinni.
Þegar verðbólga hefur verið tekin
með í reikninginn kemur í ljós að
hlutabréfaviðskipti í Bandaríkjunum
um það bil þrefölduðust að verðgildi á
tíunda áratugnum. Hlutabréfaverð
tvöfaldaðist eiginlega miðað við
hagnað. Sparnaðarhlutfall heimil-
anna hefur breyst úr 5% af vergri
innanlandsframleiðslu árið 1990 í núll
árið 2000. Vöruskiptajöfnuður
Bandaríkjanna – munurinn á inn-
flutningi og útflutningi – er nú óhag-
stæður sem nemur 3% af innanlands-
framleiðslu.
Endurspegla þessar tölur hættu-
legt ójafnvægi eða eru þetta hefð-
bundin merki um uppsveiflu? Ef hag-
vöxturinn í Bandaríkjunum verður á
næstu áratugum sá sami og hann hef-
ur verið undanfarin þrjátíu ár er
svarið einfalt og ógnvekjandi. Hluta-
bréfaverð er þá allt of hátt. Heimilin
eru þá rekin af fullkomnu ábyrgðar-
leysi. Ytra ójafnvægi er þá óréttlæt-
anlegt og verður reyndar ekki lengur
við haldið.
Ef árleg framleiðsluaukning í
Bandaríkjunum reynist verða meiri á
næstu þrjátíu árum en verið hefur á
undanförnum þrem áratugum þarf
ekki að hafa neinar áhyggjur. Hátt
mat á hlutabréfum endurspeglar þá
bjarta framtíð, heimilin eru þá rekin
skynsamlega og það væri ráðlegt af
Bandaríkjamönnum að hafa við-
skiptahalla til að fjárfesta. Við slíkar
kringumstæður ættu smávægilegar
breytingar seðlabankans á vöxtum að
leysa öll smávægileg vandamál; ef
ekki, myndi skattalækkun nægja.
Efnahagssamdráttur væri að öllum
líkindum skammvinnur og takmark-
aður.
Hversu mikillar framleiðsluaukn-
ingar geta Bandaríkjamenn vænst á
komandi árum? Aukningin verður að
öllum líkindum meiri en fyrir 1995.
Það er ekki tilviljun að hún hefur rok-
ið upp úr öllu valdi á undanförnum
árum; hátæknisprengingin er raun-
veruleg. Engu að síður óttast ég enn
að umbætur í framleiðslu reynist
minni en spámenn nýja hagkerfisins
hafa lofað. Þessar horfur vekja mér
mikinn ugg. Ekki er nóg með að
framtíðin sé ef til vill ekki svo björt,
sú aðlögun sem verða þarf þegar blá-
kaldur veruleikinn blasir við gæti
leitt til verri samráttar og þrálátari
hægagangs í efnahagslífinu en nú er
spáð.
Efnahagssamdrátt-
ur af þriðju gerð
© Project Syndicate.
eftir Olivier Blanchard
Olivier Blanchard er forseti
hagfræðideildar MIT í Boston í
Bandaríkjunum.
Ég óttast enn að um-
bætur í framleiðslu
reynist minni en spá-
menn nýja hagkerfis-
ins hafa lofað.
YOSHIRO Mori, forsætisráðherra
Japans, verst nú ásökunum um að
hann hafi sýnt Noregskonungi
ókurteisi með því að mæta ekki í
veislu í boði konungsins á þriðju-
dagskvöld og snæða
þess í stað sushi með
pólitískum banda-
mönnum sínum.
„Ég viðurkenni
ekki að þetta geti
verið þrætuefni,“
sagði Mori við blaða-
menn. „Þið hlustið
ekki á neinn og eruð
bara eigingjarnir,“
bætti hann við og
virtist vísa til þess að
japanskir fjölmiðlar
hafa reynt að knýja
forsætisráðherrann
til að segja af sér
með æsifréttum um
hvert víxlspor hans.
Haraldur Nor-
egskonungur og Sonja drottning,
sem eru í vikulangri heimsókn í
Japan, voru gestgjafar veislunnar
og Akihito keisari var heiðurs-
gestur þeirra. Mori hafði sagt að
hann ætlaði að mæta í veisluna
en embættismaður í utanrík-
isráðuneytinu hringdi á síðustu
stundu í norska sendiráðið til að
skýra frá því að hann hefði hætt
við það.
„Ég tel að Noregskonungur
telji þetta ókurteisi þegar hann
kemst að sannleikanum og þetta
er ekki síður ókurteisi við keis-
arann og keisaraynjuna,“ hafði
dagblaðið Mainichi Shimbun eftir
blaðamanni sem
fjallar um japönsku
keisarafjölskylduna.
Talsmaður stjórn-
arinnar sagði að for-
sætisráðherrann
hefði þurft að hvíla
sig eftir sex daga
ferð til Bandaríkj-
anna og Rússlands
nýlega. „Mori hefur
verið með bakverk
eftir ferðalagið.
Hann hefur verið í
opinberum heim-
sóknum í sex af síð-
ustu átta dögum án
þess að geta hvílt sig
á laugardag og
sunnudag. Hann var
ef til vill úrvinda.“
Mori var þó fær um að snæða
kvöldverð með bandamönnum
sínum í Frjálslynda lýðræðis-
flokknum á sushi-veitingastað í
Tókýó kvöldið sem veisla kon-
ungsins var haldin.
Talið er að þeir hafi rætt
áform flokksins um að kjósa nýj-
an leiðtoga sem búist er við að
taki við embætti forsætisráðherra
á næstu vikum.
Mori sakaður um
að sýna Noregs-
konungi ókurteisi
Tókýó. Reuters, AFP.
Yoshiro
Mori
ÓEIRÐIR blossuðu upp í borginni
Lamerd í suðurhluta Írans í gær eftir
hörð átök milli öryggissveita og borg-
arbúa fyrr í vikunni.
Stjórnarandstæðingar gengu ber-
serksgang í borginni á þriðjudag,
brenndu myndir af forystumönnum
klerkastjórnarinnar og áttu í hörðum
átökum við lögreglu, að því er íranska
dagblaðið Kayhan greindi frá.
Samkvæmt frásögn blaðsins, sem
þykir íhaldssamt og draga að öllu
jöfnu taum stjórnvalda, færðust
óeirðirnar í aukana eftir að óeirðalög-
regla reyndi að bæla þær niður með
táragasi. Var meðal annars kveikt í
stjórnarskrifstofum og mótmælendur
lögðu flugvöll borgarinnar undir sig.
„Tilraunir lögreglunnar til að
dreifa mótmælendum gerðu ekki ann-
að en að æsa þá upp með þeim afleið-
ingum að stórfellt tjón varð á bygg-
ingum og opinberum eigum,“ segir í
blaðinu. Hefðu óeirðaseggir brennt
helg rit sem og myndir af Ajatolla
Ruholla Khomeini heitnum, leiðtoga
klerkabyltingarinnar og öðrum for-
ystumönnum írönsku klerkastjórnar-
innar, svo sem Ali Khamenei æðsta-
klerki og Mohammad Khatami
forseta. Munu íbúar Lamerd vera
stjórnvöldum gramir einkum vegna
þess að hætt hafi verið við áform um
að byggja gas- og olíuhreinsunarstöð
við bæinn og þess í stað ákveðið að
byggja hana við bæinn Mohr í stað-
inn, sem er skammt frá Lamerd.
Að sögn íranskra fjölmiðla voru 27
manns handteknir vegna átakanna á
þriðjudag og til óeirða kom aftur í
gær.
Óeirðir
í Íran
Teheran. AFP.
alltaf á miðvikudögum