Morgunblaðið - 10.04.2001, Page 48

UMRÆÐAN
48 ÞRIÐJUDAGUR 10. APRÍL 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Ábyrgð
áreiðanleiki
Gullsmiðir
ÖLDUM saman lifði fólkið í land-
inu við erlenda kúgun. Hafði vart í
sig og á, hírðist í moldarkofum
beygt og brotið í hlekkjum örbirgð-
ar. Óáran þessi og harðæri var bæði
af manna og náttúru völdum.
En síðan glaðnaði til. Þjóðin
braust til sjálfstæðis og ýmsar
tæknibyltingar gerðu langþráða
drauma að veruleika. Erlenda okið
tiheyrði liðinni tíð og eldhugar hinn-
ar frjálsu þjóðar gerðu hið ómögu-
lega mögulegt. Það var létt yfir
fólkinu og bjart yfir landinu á næstu
áratugum. Þeir einkenndust af öfl-
ugri uppbyggingu og bjartsýni. Og
framtíðin brosti við þessu duglega
kjarkmikla fólki sem hafði af eigin
rammleik brotist frá örbirgð til
sjálfsbjargar. Það var nálægðin við
hina gjöfulu náttúru, náðargjafir
skaparans, sem hafði riðið bagga-
muninn. Þeir voru ekki miklir land-
kostirnir eins og víða annars staðar
í landinu góða og hinn gjöfulu fiski-
mið voru harðsótt og kostuðu aftur
og aftur mörg mannslíf. En þótt oft
ríkti níðþung sorgin ein í litlu þorp-
unum þá var hið harðgerða fólk ekki
á því að gefast upp. Það vissi að
með búsetu sinni og störfum við að
nýta auðlindir hafsins var það einn
mikilvægasti hlekkur þjóðfélagsins.
En svo kom kvótinn. Aðgangur
að auðlindinni var takmarkaður. Og
hverjir fengu réttinn til nýta hana?
Sjómennirnir sem lagt höfðu líf
og heilsu undir í hinni hörðu glímu
við ægi konung?
Nei onei.
Fiskvinnslufólkið sem lagt hafði
nótt við dag á smánarlaunum til
þess að bjarga þjóðarverðmætum?
Nei onei.
Útgerðarmennirnir sem sumir
hverjir höfðu ekki gert annað en að
vera í klíkunni og höfðu því fengið
að skrifa upp á einhver skuldabréf
og kaupsamninga?
Já já, auðvitað, hvað annað? Ekki
gekk að afhenda lýðnum slík völd og
þá ábyrgð sem þeim fylgdi, maður
kastar jú ekki perlum fyrir svínin.
Að þessu fengnu útgerðarmenn-
irnir í reynd guðlegt alræðisvald yf-
ir sínum samfélögum. Þeir réðu nú
algerlega örlögum fólksins, þeir
gátu með einu pennastriki svipt það
öllu, atvinnu, eignum og framtíð-
ardraumum. Hið nýfengna sjálf-
stæði, hið nýfengna frelsi undan er-
lendri áþján og oki, gat nú orðið að
engu á einni svipstundu ef guðinum
þóknaðist svo. Og því miður reynd-
ust útgerðarmennirnir ekki allir
jafnfarsælir í hinu guðlega hlut-
verki. Þeir brugðust í hinu vanda-
sama hlutverki sínu af ýmsum og
mismunandi ástæðum. En eftir
stóðu samfélög duglegs og kjark-
mikils fólks sem ekki mátti lengur
bjarga sér í þeirri náttúru sem
fóstrað hafði forfeður þess öldum
saman. Og nú dugði kjarkurinn,
þorið og harkan ekki til bjargar því
hallærið var nú af manna völdum og
illt við að eiga. Alþingi Íslands hafði
sett ólög í landinu. Heilu
sjávarþorpin voru á
barmi örbirgðar og ör-
væntingar.
En það fannst ein leið,
guði sé lof. Að vísu
þurftu sjómennirnir að
taka skref aftur á bak
og hefja róðra á smábát-
um allt árið með þeim
hættum sem því fylgdu
en allt var betra en að
lenda á vergangi með
börn og bú. Gjaldþrota
atvinnuleysingjar voru
ekki þau hlutverk sem
hugnaðist þessu harð-
gerða fólki.
Nú er aftur bjart yfir þorpunum.
Fólkið hefur næga vinnu og hefur á
ný öðlast trú á framtíðina. Það er að
vinna það ferskasta og dýrmætasta
hráefni sem hægt er að fá. Sjó-
mennirnir eru að nýta grunnmiðin
við strendur landsins með vistvæn-
um veiðarfærum í fullkominni sátt
við náttúruna. Og þar á ofan eru
þetta sannanlega þjóðhagslega hag-
kvæmustu veiðar í landinu. Að
mestu leyti stjórnast veiðar þessar
af þeirri fiskgengd sem á miðunum
er, veiðarfærum, bátastærð og af
hinu erfiða náttúrufari sem lands-
menn mega lifa við. Þó er kvótinn
illræmdi á einni tegund fisks,
þorski, en hann er góðu heilli mjög
dreifður á margar smáútgerðir, sem
dregur verulega úr hættu á stór-
áföllum af manna völdum. Allt er
þetta nú gott og blessað en þó eru
enn blikur á lofti. Það er eins og
blessuðu fólkinu sé ásköpuð þau ör-
lög að geta aldrei um frjálst höfuð
strokið í þorpunum sínum. Þegar
ein plágan er yfirunnin er önnur
komin á kreik. Nú hafa stjórnvöld
samþykkt lög sem ganga í gildi 1.
september í haust og munu þau lög
verða það náðarhögg sem blessað
fólkið í litlu þorpunum mun ekki
standa af sér. Grátlegast er þó að
lög þessi eru þarflaus og þjóna eng-
um tilgangi nema til eyðileggingar.
Enginn sjáanlegur akkur er af laga-
setningu þessari. En stjórnvöld fela
sig bak við þá grýlu að lagasmíð
þessi hafi verið óhjá-
kvæmileg eftir að féll
svokallaður Valde-
marsdómur, en
nokkrir helstu lög-
spekingar landsins
hafa sýnt fram á það
í ýtarlega rökstuddri
skýrslu að hér er um
hrapallegan misskiln-
ing að ræða. Þau eru
sett vegna gífurlegs
þrýstings frá stórút-
gerðinni í landinu
sem öllu er að hag-
ræða til helvítis um
þessar mundir eins
og sést á afkomutöl-
um risanna þessa dagana. Þar eru
öfl sem vilja sölsa allt undir sig og
takmarkið er 4–5 fyrirtæki í sjávar-
útvegi á landinu öllu. Þeir vilja enga
smákalla sem veiða með vistvænum
veiðarfærum, koma í land með verð-
mætasta fiskinn, skapa flest störfin
á hvert veitt tonn og eyða til þess
margfalt minni olíu og minni kostn-
aði en þeir og gera þannig stólpa-
grín að allri hagræðingardellunni
sem helsýkti þjóðfélagið okkar eftir
að nokkrir strákar fóru í kauphall-
arleik hérna um árið. Og takið eftir
því að mörg litlu fyrirtækin sem
kaupa þennan trillufisk á fiskmörk-
uðunum eru að græða á meðan
stóra hagræddu risarnir sem gera
upp við sjómennina sína á smán-
arfiskverði eru þrátt fyrir það í bull-
andi mínus. Nei, við megum ekki
láta öfund og ágirnd þessara afla
verða til þess að lítil þorp víða um
land verði slegin af. Þorp sem mörg
hver eru nýrisin úr rústum eftir
meðferð hinna misvitru sægreifa
sem þar hafa drottnað í valdi kvóta
síns.
Góðir Íslendingar! Sameinumst
allir um það, að þrýsta svo á vald-
hafana í þessu landi, að augu þeirra
opnist fyrir þeim glæp sem þeir
ætla að fremja í haust. Teljum þeim
hughvarf. Þá verður létt yfir fólkinu
og bjart yfir landinu á næstu ára-
tugum.
Sagan af litla
gula þorpinu
Kvótinn
Nei, við megum ekki
láta öfund og ágirnd
þessara afla, segir
Snorri Sturluson, verða
til þess að lítil þorp víða
um land verði slegin af.
Höfundur er trillukall á Suðureyri.
Snorri Sturluson
Á AÐALFUNDI
Geðhjálpar, (sem var
frestað) brutust út
mikil átök sem hafa að
einhverju leyti verið
gerð skil í fjölmiðlum.
Af málflutningi þeirra
sem hafa tjáð sig um
málið á opinberum
vettvangi má ráða að
ágreiningurinn hafi
snúist um fundarsköp.
Það er ekki nema að
nokkru leyti rétt, að
mínu viti er ágreining-
urinn hugmyndafræði-
legur og endurspegl-
aðist í átökum um
fundarsköp. Þau átök
urðu svo hatrömm að fólk hafði á
orði að ástandið á fundinum hefði
verið „uggvænlegt“ á tímabili og
sumir áttu fullteins von á því að í
næstu andrá mundi koma til
handalögmála. Og þetta fólk var
ekki ofsóknarbrjálaðir geðsjúkling-
ar heldur ósköp venjulegt fólk
einsog sagt er. Í stuttu máli snýst
þessi hugmyndafræðilegi ágrein-
ingur um gamla tímann og nýja
tímann. Á síðasta ári hefur orðið
mikil breyting í málefnum geð-
sjúkra. Geðræktinni var komið á
fót á vegum Landlæknisembætt-
isins, geðsviðs Landspítalans og
Geðhjálpar en Geðræktin einbeitir
sér að forvörnum og fræðslu, bein-
ir sjónum að geðheilsu frekar en
geðröskun. Frumkvæði að Geð-
ræktinni átti Héðinn Unnsteinsson
sem er þar jafnframt í forsvari en
hann hefur kynnst geðsjúkdómi af
eigin raun. Þá voru í fyrsta sinn í
fyrra kosnir tveir
meðlimir í stjórn Geð-
hjálpar sem sömuleið-
is hafa þurft að kljást
við geðsjúkdóm, þau
Þóra Kolbrún Sigurð-
ardóttir og Sigur-
steinn Másson. Og
fyrir einu og hálfu ári
var komið á fót sjálfs-
hjálparhóp á Túngötu
7, húsi Geðhjálpar,
fyrir þá sem hafa
þjáðst og þjást af geð-
hvörfum. Það voru
sjúklingar sem hafa
náð bata sem áttu
frumkvæði að því. Nú
eru einnig í húsinu
sjálfshjálparhópar fyrir þunglynda,
kvíða- og fælnihópur, fyrir þá sem
hafa orðið fyrir einelti og fyrir að-
standendur. Slíkir hópar hafa
vissulega verið stofnaðir áður en
ekki náð fótfestu og auðvitað er
ekki útséð um þessa hópa ennþá,
þeir hafa aðeins verið að störfum í
rúmt ár. En þetta er í fyrsta sinn
sem ég veit til að starfsfólk geð-
deildanna vísar sjúklingum á þá,
og jafnframt í fyrsta sinn að þessir
hópar eru allir undir sama þaki og
hafa haft öruggt húsnæði. Að of-
ansögðu virðist klárt að þeir sem
hafa veikst á geði vilji nú sjálfir
hafa eitthvað um sín mál að segja
og þar með taka ábyrgð á þeim. Og
það er kannski í nafngiftinni, –
sjálfshjálp – sem snertipunktur
átakanna felst. Gamli tíminn hefur
ekki haft þessa sjálfshjálp að leið-
arljósi. Þar hefur forsjárhyggjan
ráðið ríkjum og allt meira og
minna snúist um að hafa vit fyrir
sjúklingnum. Þar virðist því ein-
læglega vera trúað að sjúklingur-
inn geti ekki læknað sjálfan sig,
heldur einungis læknirinn og lyfin.
Þegar ég veiktist á geði fyrir rúm-
um tuttugu árum sat ég í endalaus-
um viðtölum við geðlækna, engum
þeirra tókst að fá mig til að taka
lyf og enginn þeirra spurði: Hvað
heldurðu að þú getir gert til að
láta þér batna? Það voru enda-
lausar freudískar spekúlasjónir um
hringferðina í heilabúi mínu (ég
veit ekki hvort var flæktara í sál-
arflækjum mínum, ég eða geð-
læknirinn). Svo var skráður niður
næsti tími. Þegar ég veiktist átján
árum seinna fékkst ég heldur ekki
til að taka lyf, – ekki fyrr en ég
kynntist sjálfshjálparhópnum mín-
um – og samtöl mín við geðlækn-
inn minn í dag snúast meira um
uppvaskið á heimilinu en freud-
ískar sálarflækjur. Enda vil ég
taka fram að þótt ég haldi að átök-
in í Geðhjálp spegli þenna hug-
myndafræðilega ágreining eru ekki
allir læknar sem vilja halda í þessa
gömlu tíma. Ég vil líka taka það
fram að læknir og lyf eru lífs-
nauðsynlegir þættir en það er
þessi þriðji þáttur, sjálfshjálpin,
sem nú hefur bæst við og ég held
að geti haft úrslitaáhrif á bata. Þar
tekur sjúklingurinn ábyrgð á sjúk-
dómnum í stað þess að vera of-
urseldur fórnarlambshugmyndinni,
hann viðurkennir vanmátt sinn, að
hann getur ekki haft stjórn á sjúk-
dómnum nema með aðstoð: lyfjum,
læknisaðstoð og sjálfshjálparhópn-
um, hann getur rætt öll felumálin á
fundinum: Skömmina, áfallið,
klikkunina, sorgina, lyfin, fordóm-
ana, áhrif sjúkdómsins á fjölskyldu
sína, og yfirleitt þau mál sem
tengjast því að veikjast á geði. Og
hann hlustar á aðra og hefur þann-
ig tök á að brjótast út úr þeirri
einangrun sem þessir sjúkdómar
hafa valdið flestum. Það getur
jafnvel farið svo að hann eigi eftir
að hlæja að öllu saman. Hingað til
hefur hins vegar varla mátt tala
um geðsjúkdóma, ekki einu sinni í
hálfum hljóðum, rétt einsog allt
verður nú vitlaust þegar Sigur-
steinn Másson, sem sjálfur glímt
við geðsjúkdóm, ætlar að bjóða sig
fram til formanns Geðhjálpar.
Það hefur verið að gerast á fleiri
vígstöðvum að sjúklingar eru orðn-
ir virkir og vilja bæta ástandið fyr-
ir sjálfa sig og ekki síst þá sem á
eftir koma. Og nefni ég þar Kraft,
félag ungra krabbameinssjúklinga,
sem hefur að leiðarljósi að vilja
hafa áhrif á meðferð og möguleika
sína í heilbrigðis- og trygginga-
kerfinu, jafnt sem utan þess. Meg-
inafl þessara breytinga er kannski
að það er orðið viðurkenndara nú
til dags að líkami og sál verði ekki
aðskilin. Sjúkdómur er bara sjúk-
dómur og leggst á manneskjuna í
heild sinni.
Og ég er með framtíðarsýn í
málefnum geðsjúkra. Ég held að
eftir fimmtíu ár, hundrað ár, – þótt
það taki tvö hundruð ár, – þá kem-
ur að því að við beitum sömu að-
ferðum og hjá SÁÁ. Við byggjum
sjálf okkar sjúkrastöð, þar sem við
ráðum lækna, hjúkrunarfólk,
starfsfólk og mótum meðferðina í
sameiningu til að finna út hvernig
við viljum láta okkur batna.
Uppvask eða
sálarflækjur
Elísabet K.
Jökulsdóttir
Geðhjálp
Samtöl við geðlækninn
minn í dag, segir
Elísabet K. Jökuls-
dóttir, snúast meira
um uppvaskið á heim-
ilinu en freudískar
sálarflækjur.
Höfundur er rithöfundur.