Morgunblaðið - 21.04.2001, Blaðsíða 32

32 LAUGARDAGUR 21. APRÍL 2001 MORGUNBLAÐIÐ
HVATNING til að fólk hætti að
reykja er ráðið, sem er efst á blaði
fyrir bættri lýðheilsu í Bretlandi,
enda algengustu dánarorsakirnar
tengdar reykingum þar eins og víð-
ar. En reynsla undanfarinna ára-
tuga hefur kennt að það dugir ekki
að nálgast lýðheilsu með boðum og
bönnum.
Don Nutbeam deildarstjóri lýð-
heilsudeildar breska heilbrigðis-
ráðuneytisins mun halda fyrirlestra
á námskeiði Endurmenntunar-
stofnunar HÍ um stefnumótun á
sviði lýðheilsu 26. og 27. apríl. Hann
hefur aðeins verið í starfi sínu sem
einn af mótendum breskrar lýð-
heilsustefnu í nokkra mánuði. Und-
anfarin tíu ár hefur hann verið pró-
fessor við lýðheilsudeild háskólans í
Sidney, en vann áður við stofnun
hliðstæða Hjartavernd í Suður-
Wales. Hann kemur því úr vísinda-
rannsóknum yfir í stefnumótun og
er umhugað um að umbreyta þekk-
ingu í aðgerðir.
„Ég er orðinn þreyttur á vísinda-
mönnum, sem stöðugt einblína á
greiningu vandamálanna,“ segir
Nutbeam af þunga. „Við vitum að
fátækt dregur úr heilbrigði. Við
þekkjum vandann en okkur vantar
svörin.“ Það kann að virðast und-
arlegt að tala um fátækt, því hér er
verið að tala um Bretland og ekki
þróunarland. En í Bretlandi er
félagslegur ójöfnuður mikill, tekju-
skipting ójöfn, táningamæður
hvergi algengari í Evrópu og hlut-
fall barna, sem alast upp í fátækt,
hátt. „Til að bæta lýðheilsu þarf að
bæta félagslega aðstöðu fólks, svo
það geti valið heilbrigðari lífs-
hætti,“ segir Nutbeam.
Áróðursherferðir
Meðferðis í nýja starfið hefur
Nutbeam fyrri reynslu og störf.
„Það þýðir ekki að skipa fólki fyrir
um hvernig það eigi að lifa lífinu og
það er heldur ekki nóg að dæla fé í
áróðursherferðir. Breska stjórnin
leggur áherslu á að hvetja fólk til
heilbrigðari lífshátta og auðvelda
því að breyta og bæta þar um,“ seg-
ir Nutbeam.
Langtímaáætlun
En það vefst ekki fyrir honum
hvað sé mikilvægasta atriðið. „Við
leggjum megin áherslu á að fá þá
sem reykja til að hætta að reykja
og koma í veg fyrir að ungt fólk fari
að reykja.“ Á þessu sviði eru að-
gerðirnar fjölbreyttar.
„Þetta er langtíma áætlun, en við
sjáum ekki betur en að hún gefi
góða raun,“ segir Nutbeam. „Tugir
þúsunda, sem hafa fengið ráðgjöf,
eru hætt að reykja og eru á leiðinni
að verða fyrrum reykingamenn,
sem eru ekki bara nýhættir, heldur
hafa ekki reykt í lengri tíma.“
En hvernig hefur þá tóbaksiðn-
aðurinn brugðist við?
Nutbeam segir að í Bretlandi sé
athygli hans fyrst og
fremst bundin laga-
frumvarpi gegn öllum
tegundum tóbaksaug-
lýsinga, líka óbeinum
auglýsingum eins og
styrkjum, til dæmis til
íþróttaviðburða. Slíkt
bann var hluti af kosn-
ingaloforðum Verka-
mannaflokksins 1997
„Auglýsingabann
kemur við kvikuna á
tóbaksiðnaðinum og
bindur athygli hans,“
segir Nutbeam.
En gæti bann við
auglýsingum leitt til
tóbaksbanns? Nut-
beam kýs að svara spurningunni
óbeint með því að vitna í Robert
Kennedy, sem í ráðherratíð sinni
sagði að ef tóbak hefði verið fundið
upp nú hefði það örugglega ekki
verið leyft. „En tóbak er leyfilegt
og ég vinn með það í huga, um leið
og hættur samfara tóbaksnotkun
eru útskýrðar.“
Að ná til þeirra sem
hlusta ekki
Herferðir undanfarinna ára og
áratuga fyrir heilbrigðari lifnaðar-
háttum hafa einkum náð eyrum
þeirra, sem eru vel menntaðir og
með góðar tekjur, meðan ómenntað
lágtekjufólk hefur lítt sinnt þeim.
Þetta hefur átt sinn þátt í að auka
muninn á heilsufari eftir menntun
og tekjum. Mest áhrif hefur hlutur
reykinga. Reykingar eru meiri
meðal ómenntaðs lágtekjufólk en
hinna.
Það er ákveðin kaldhæðni að góð-
ur árangur fyrri herferða hefur um
leið ýtt undir félagslegan ójöfnuð.
Og það er líka kaldhæðni að með
því að halda áfram að einbeita sér
að þeim, sem hlusta á upplýsingar
um bætta lífshætti, væri hægt að ná
tölulega betri árangri í að fækka
dauðsföllum af völdum reykinga,
sem um leið yki á félagslega mis-
skiptingu. Það er þó ekki sú leið,
sem breska stjórnin kýs að fara.
„Hluti af verkefnum
okkar er að draga úr
félagslegum ójöfnuði í
heilbrigðismálum. Þeir
sem hafa lágar tekjur
nota hlutfallslega mik-
ið af tekjum sínum í
efni eins og tóbak og
annað, sem skaðar
heilsuna,“ segir Don
Nutbeam. „Í örbirgð
getur falist huggun og
félagsleg uppbót í að
reykja. Við reynum að
vinna gegn þessu á
margvíslegan hátt. En
það dugir ekki að nálg-
ast þetta út frá heilsu-
farsráðstöfunum ein-
göngu, heldur verður að grípa til
víðtækari ráða. Þessi vandamál
verða ekki leyst með fjölmiðlaher-
ferðum, heldur með aðferðum sem
vekja von og bæta umhverfi
þeirra.“
Öfugsnúið lögmál
Þessi lýsing gefur góða hugmynd
um, um hvað nútíma heilsuvernd
snýst og Nutbeam leggur áherslu á
að menn verði að vera snjallari í að
vinna þvert á hefðbundna mála-
flokka og skiptingu ráðuneyta.
„Þeim, sem standa illa í þjóðfélag-
inu verður að finnast að það sé
munað eftir þeim. Það er því miður
öfugsnúið lögmál að þeir sem búi í
verstu hverfunum fái um leið verstu
þjónustuna, búi við verstu skólana
og svo framvegis. Þessu erum við
að reyna að snúa við.“
Fyrir Breta, sem þekkja ekki líf-
ið í fátækt í eigin landi, er það engu
síður framandi en útlönd. Don Nut-
beam segir með þunga að þeir, sem
þekki ekki fátækt af eigin raun, átti
sig ekki á hvað fátækt þýði. „Að
alast upp í fátækt og búa við fátækt
er ekki það sama og að vera blank-
ur námsmaður í nokkur ár,“ segir
hann. „Það vantar miklu fleira í líf í
fátækt en peninga og dót. Þar sem
flestir, sem koma inn á slík svæði til
að vinna, hafa ekki sjálfir reynslu af
fátækt vantar oft upp á skilning.“
Don
Nutbeam
Það dugir ekki að bæta lýðheilsu með
boðum og bönnum, heldur með bættri
félagslegri aðstöðu, segir Don Nutbeam
deildarstjóri í breska heilbrigðisráðuneyt-
inu í samtali við Sigrúnu Davíðsdóttur.
Nutbeam heldur fyrirlestra á námskeiði
Endurmenntunarstofnunar Háskóla
Íslands nú í lok apríl.
Lýðheilsa verður ekki
bætt með boðum og bönnum
LÝÐHEILSA er hugtak sem hefur
breiða skilgreiningu, segir Sig-
urður Guðmundsson landlæknir
en hann er einn þeirra sem halda
fyrirlestur á námskeiði Endur-
menntunarstofnunar HÍ um
stefnumótun á sviði lýðheilsu nú í
lok aprílmánaðar. „Lýðheilsa lýt-
ur að heilsu almennings,“ bendir
hann á og undirstrikar að hún
fjalli ekki beint um heilsu
einstaklinga þótt heilsa þeirra sé
að sjálfsögðu háð góðum að-
stæðum sem góð lýðheilsa er m.a.
til merkis um. Lýðheilsa varðar
ekki heilbrigðismál nema að litlu
leyti, segir Sigurður. „Þættir sem
varða lýðheilsu eru að fólk hafi í
sig og á og hafi möguleika á
menntun og atvinnu. Hún fjallar
um að það ríki jafnræði meðal
þegnanna og að þeir búi við frið
bæði á heimili sínu og utan þess.
Hún fjallar líka um skolpræsi og
frárennsli, hreint vatn, góð al-
menningssalerni, loftræstingu,
meindýraeyðingu, tannvernd,
mæðravernd og matvælaeftirlit.
Kampylóbaktersýkingarnar í
fyrra eru t.d. dæmigert lýðheilsu-
mál. Lýðheilsa snýst einnig um að
hvetja fólk til að líta sér nær, t.d. á
heimspekilegum nótum, að við
spyrjum okkur hver sé tilgang-
urinn með lífinu.“
Undir orð Sigurðar tekur Sig-
rún Gunnarsdóttir, deildarstjóri á
skrifstofu starfsmannamála Land-
spítala – háskólasjúkrahúss, en
hún er ein þeirra sem hafa skipu-
lagt námskeiðið.
Erum langt á eftir nágrannaþjóðum
„Lýðheilsa er hápólitískt mál,“
segir Sigrún, „og stefnumótun
hennar fer fram á pólitískum vett-
vangi. Til að hægt sé að taka
ákvarðanir um lýðheilsu verða að
vera til aðferðir og mælitæki til
að meta stöðuna hverju sinni og
árangur þeirra ákvarðana sem
eru teknar. Það verður t.d. að
vera hægt að meta árangur her-
ferða sem farið er af stað með.“
Hún segir að þetta megi m.a. meta
með viðhorfskönnunum og athuga
hvort fólk telji að tiltekin átaks-
verkefni hafi gert gagn. Slíkar
kannanir eru þó þeim takmörk-
unum háðar, segir Sigurður, að
átaksverkefni ná oft einungis til
þeirra sem þá þegar eru vel upp-
lýstir. „Við þurfum að mæla atriði
eins og hvers vegna sum börn eru
lögð í einelti og hvers vegna fólk
fremur sjálfsmorð. Nýleg rann-
sókn Matthíasar Halldórssonar
aðstoðarlandlæknis á aðstæðum
barna er gott dæmi. Niðurstöður
hans færa okkur tæki til að nota
við ákvörðun á aðgerðum til úr-
bóta. Það sama má segja um rann-
sóknir Sigrúnar Aðalbjarn-
ardóttur á uppeldisaðferðum
foreldra og áhættuhegðun ung-
linga,“ segir Sigurður.
Þau Sigurður og Sigrún segja
að margt gott hafi verið gert á
sviði lýðheilsu hér á landi en að
við stöndum eigi að síður langt að
baki nágrannaþjóðum okkar.
Heilsulæsi
Meðal hugtaka sem færa má
undir lýðheilsu er það sem Sigrún
kallar heilsulæsi. Þá er átt við að
fólk sé fært um að hugsa
gagnrýnt og hafi möguleika á
að brúa bilið milli þekkingar
og athafna. „Við vitum t.d. að
það er óhollt að reykja. En
fólk gerir það samt. Hvaða
þætti þarf að rækta til að
stuðla að því að fólk geti notað
þekkingu sína?“ áréttar Sig-
urður.
Hann segir einnig að það sé
skylda þeirra sem starfa á
sviði lýðheilsu að auka upplýs-
ingagjöf til almennings og að
gæta þess að upplýsingarnar
séu réttar. Það þarf einnig að
tryggja að jafnræði ríki meðal
fólks þannig að upplýsingar
nái til allra og að þær séu
sniðnar að þörfum og færni
þeirra sem þær eiga að ná til.
Lýðheilsustöð
Sigurður segir að um nokk-
urt skeið hafi áhugi verið á
því, bæði innan landlækn-
isembættisins og víðar, að
stofna til nokkurs konar lýð-
heilsustöðvar þar sem allar þær
stofnanir og ráð sem starfa að lýð-
heilsu samræmi aðgerðir sínar
með það að markmiði að stefnu-
mótun lýðheilsu verði markvissari
en nú er. Meðal verkefna lýð-
heilsustöðvar væri að finna hvar
við þurfum að bera niður til þess
að efla lýðheilsu í landinu, efla
rannsóknir, þekkingarleit og
tengsl við háskóla og aðrar stofn-
anir, sem og fyrirtæki. Sigurður
segist hafa ástæðu til að ætla að
innan tíðar verði draumurinn um
lýðheilsustöðina að veruleika.
Lýðheilsa er þver-
faglegt hugtak
Lýðheilsa snertir alla.
Morgunblaðið/Kristinn
ÞEIR sem telja að stór-
aukin fjárútlát vegna lyf-
seðilsskyldra lyfja stefni
bandarísku efnahagslífi í
voða ættu að slaka á, sagði
Uwe Reinhardt, hagfræð-
ingur við Princeton-
háskóla, nýverið.
„Í heildina eru útgjöld
vegna lyfseðilsskyldra lyfja
ekki stórfellt vandamál fyr-
ir efnahag þjóðarinnar,“
sagði Reinhardt á fundi
ráðgjafanefndar vegna
áhrifa breytinga í heil-
brigðiskerfinu á efnahags-
lífið. Nefndi hann að 1999
hefðu Bandaríkjamenn að
meðaltali eytt minna í lyf-
seðilsskyld lyf en í áfengi,
tóbak og aðgöngumiða á
skemmtanir.
Ofmetin útgjöld
vegna lyfja
„Það mætti rétt eins
halda því fram að fótbolti
sé vandamál,“ sagði Rein-
hardt. Aukin útgjöld vegna
lyfja eru einnig ofmetin
sem ástæða hækkunar á
sjúkratryggingaiðgjöldum.
Þá sé líklegt að þeir, sem
halda því fram að draga
megi úr lyfjakostnaði með
því að minnka hagnað lyfja-
fyrirtækja, verði fyrir von-
brigðum, því að hagnaður
lyfjaiðnaðarins er einungis
um 1,2% af heildar-
lyfjakostnaði í Bandaríkj-
unum.
„Það er auðvitað gaman
að skammast út af hagnaði
lyfjafyrirtækjanna, en þótt
hagnaðurinn yrði afnuminn
myndi það í raun og veru
ekki koma að miklu gagni
við að draga úr kostnaði
við heilsugæslu,“ sagði
Reinhardt.
Lyfja-
kostnað-
ur telst
tæpast
vandamál
Washington. Reuters.