Morgunblaðið - 13.05.2001, Blaðsíða 34

SKOÐUN
34 SUNNUDAGUR 13. MAÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
TILEFNI þessara
greina eru skrif Sveins
Hjartar Hjartarsonar,
hagfræðings LÍÚ, í
Fiskifréttum 15. tlb. 19.
árg. undir fyrirsögninni
„Emil, kyrkt ’ann!“ um
skýrslu, er undirritaður
vann fyrir Byggða-
stofnun, „Sjávarút-
vegur og byggðaþróun
á Íslandi“. Einnig um-
mæli sem forstöðumað-
ur hagfræðideildar Há-
skóla Íslands viðhafði
við útkomu skýrslunnar
og nú nýverið um tillög-
ur OECD um auðlinda-
gjald.
Í grein sinni dregur Sveinn fram
eftirfarandi niðurstöðu úr framan-
greindri skýrslu: „Ljóst er að ákvæði
laganna um frjálst framsal veiðiheim-
ilda hefur haft víðtækar afleiðingar á
þróun byggðar í landinu með tilflutn-
ingi aflaheimilda á milli landshluta og
einstakra byggðarlaga. Þetta hefur
leitt til verulegrar skuldaaukningar í
sjávarútvegi, lækkunar launa í fisk-
vinnslu í samanburði við aðrar at-
vinnugreinar og fólksflótta af lands-
byggðinni.“
Um þessa niðurstöðu og skýrsluna
í heild segir Sveinn með tilvitnun í
aðra skýrslu Byggðastofnunar:
„Auðvitað er þessi síðasta tilvitnun í
skýrslu Byggðastofnunar frá 1998
sennilegri skýring en fljótaskriftin
um kvótakerfið, sem Nýsir hf. hefur
sett á blað sérstaklega fyrir stjórn
stofnunarinnar.“ Hér lætur Sveinn
að því liggja að við vinnslu skýrsl-
unnar hafi verið viðhöfð óvönduð
vinnubrögð og skýrslan unnin skv.
pöntun. Ummæli sem þessi hafa jafn-
an verið viðhöfð þegar rök hafa þrotið
og dæma sig sjálf.
Á öðrum stað í greininni undir fyr-
irsögninni „Búsetan skiptir ekki höf-
uðmáli“ segir Sveinn: „Það skiptir
ekki höfuðmáli varðandi nýtingu
fiskimiðanna hvar þeir aðilar búa í
landinu, sem veiða og verka fiskinn,
heldur það hvernig tekst að hámarka
þær tekjur, sem sjávar-
útvegurinn hefur af
nýtingu fiskimiðanna
og halda tilkostnaði í
lágmarki.“ Þetta sjón-
armið hagfræðings
LÍÚ gengur þvert á eitt
af meginmarkmiðum
laga um stjórn fiskveiða
sem fram koma í 1. gr.
laganna, en hún hljóðar
sem hér segir: „Nytja-
stofnar á Íslandsmiðum
eru sameign þjóðarinn-
ar. Markmið laga þess-
ara er að stuðla að
verndun og hagkvæmri
nýtingu þeirra og
tryggja með því trausta atvinnu og
byggð í landinu. Úthlutun veiðiheim-
ilda samkvæmt lögum þessum mynd-
ar ekki eignarrétt eða óafturkallan-
legt forræði einstakra aðila yfir
veiðiheimildum.“ Hér gerir hagfræð-
ingur LÍÚ lítið úr því ákvæði laganna
er varðar trausta atvinnu og byggð í
landinu.
Viðurkenning Sveins á að búsetan
skipti ekki máli þegar fiskveiðistjórn-
unin er annars vegar er afar mikil-
væg en í henni felst viðurkenning á
orsökum þess hvernig komið er í bú-
setu og afkomu fólks víða um landið.
Tilflutningur á aflaheimildum
og búseturöskun
Vart getur það talist tilviljun að
þeir tveir landshlutar, þ.e. Vestfirðir
og Austfirðir, þar sem aflaheimildir
hafa dregist mest saman, hafa misst
flest fólk frá sér að undanförnu.
Hlutfall þeirra sem vinna við sjáv-
arútveg er einna hæst í þessum
landshlutum, þ.e. um 30% á Aust-
fjörðum og 35% á Vestfjörðum. Þar
af leiðandi hefur hvert tonn í veiði-
heimildum, sem fer frá þessum
landshlutum, meiri búseturöskun í
för með sér en þar sem þetta hlutfall
er lægra. Ekki er að sjá að dregið hafi
úr fólksfækkun í þessum landshlut-
um á síðustu misserum, þvert á það
sem er að gerast víða annars staðar á
landinu.
Mynd 1 sýnir veiðiheimildir í afla-
markskerfinu, bæði í þorski og
þorskígildum sem hlutfall af veiði-
heimildum 1992/1993, annars vegar
fyrir Vestfirði og Austurland saman
og hins vegar fyrir allt landið. Mynd-
in sýnir einnig fólksfækkun á sama
tímabili í þessum landshlutum. Súl-
urnar sýna íbúafækkun en línurnar
veiðiheimildir á hverjum tíma sem
hlutfall af veiðiheimildum 1992/1993.
Á níu ára tímabili fækkar íbúum
Vestfjarða og Austurlands samtals
um 2.862, eða um 12,5%. Veiðiheim-
ildir þessara landshluta í þorskígild-
um árið 2000 eru 60% af því sem þær
voru 1992, þegar þær eru að með-
altali á landinu öllu 77%. Í þorski eru
veiðiheimildirnar 71% af því sem þær
voru 1992, þegar þær aukast í 108% á
landinu öllu. Þannig má ljóst vera að
samhliða verulegri minnkun veiði-
heimilda fækkar fólki umtalsvert.
Veiðiheimildir dragast saman bæði í
þorskígildum og í þorski. Slíkur sam-
dráttur veiðiheimilda getur vart ann-
að en haft mikil áhrif á íbúaþróunina,
þar sem um og yfir 30% vinnubærra
manna vinna við sjávarútveg.
Eins og mynd 2 sýnir hefur hlut-
deild veiðiheimilda í þorski af heild-
arveiðiheimildum í þorski í afla-
markskerfinu samtals á Vestfjörðum
og Austurlandi minnkað úr 31% 1992
í 20,5% árið 2000. Að sama skapi hef-
ur hlutdeild í þorskígildum minnkað
úr 26,3% í 20,5%. Vart verður deilt
um áhrif þessa á búsetuþróun í þeim
landshlutum sem hér eiga hlut að
máli.
Grindavík er dæmi um byggðarlag
þar sem tilflutningur á aflaheimild-
um á síðustu árum hefur haft jákvæð
áhrif.
Svo dæmi sé tekið af gagnstæðri
þróun þá hafa veiðiheimildir í
Grindavík aukist nokkuð á sama tíma
og fjallað er um hér að framan. Í
þorski úr 77% árið 1995 af því sem
þær voru árið 1992 í 197% árið 2000.
Þær hafa tvöfaldast í magni frá árinu
1992.
Sömuleiðis hafa veiðiheimildir í
þorskígildistonnum aukist í 110% ár-
ið 2000 af því sem þær voru árið 1992.
Til samanburðar eru heildarveiði-
heimildir í þorskígildum 77% af því
sem þær voru árið 1992 á landinu í
heild.
Áhrifin hafa heldur ekki látið á sér
standa. Frá árinu 1997 hefur íbúun-
um í Grindavík fjölgað um 188, sem
er 9% aukning. Á þessum tíma fjölg-
aði íbúum á landinu öllu um 4% og á
Suðurnesjum um 5%.
14.000 ný störf
Á undanförnum misserum hafa
orðið til um 14.000 ný störf og um-
frameftirspurn hefur verið eftir
vinnuafli. Hvar hafa þessi störf orðið
til?
Eins og mynd 4 sýnir hefur störf-
um á sama tíma fækkað um 1.330 í
sjávarútvegi og um 700 í landbúnaði.
Samtals eru þetta 2.030 störf. Þessi
störf voru svo til eingöngu á lands-
byggðinni.
Öll hagræðing í sjávarútvegi sem
leiðir til fækkunar starfa kemur með
meiri þunga fram í þeim landshlutum
og byggðarlögum, þar sem veiði-
heimildir minnka. Þar fækkar störf-
um vegna hagræðingar og vegna
minni afla, sem berst til vinnslu.
Þannig liggur fyrir að vegna til-
flutnings á veiðiheimildum frá Vest-
fjörðum og Austurlandi komi fækkun
starfa í sjávarútvegi þar fram með
meiri þunga en þar sem veiðiheim-
ildir aukast. Til dæmis fækkar ekki
störfum í sjávarútvegi í Grindavík
þótt þar náist fram mikil hagræðing,
þar sem auknar veiðiheimildir og
aukinn afli, sem á land berst, vega
þar upp á móti og gott betur. Störf-
unum fækkar í þeim landshlutum og
byggðarlögum þar sem veiðiheimild-
irnar dragast saman og minni umsvif
verða í fiskvinnslunni í landi með
áhrifum á aðrar atvinnugreinar.
Þannig má ætla að fækkun þeirra
1.330 starfa, sem orðið hefur í sjávar-
útvegi frá árinu 1996, hafi að stórum
hluta orðið á Vestfjörðum og Austur-
landi. Enda eru fólksflutningar frá
þessum landshlutum mestir.
Fólksflutningar af landsbyggðinni
eru mestir frá þeim byggðarlögum,
þar sem aflaheimildir hafa dregist
mest saman. Á sama tíma og því er
haldið fram að tilflutningur aflaheim-
ilda hafi ekki áhrif á búsetu fólks
fjölgar um 14.000 störf í öðrum at-
vinnugreinum, að stórum hluta á höf-
uðborgarsvæðinu.
Vandinn í hnotskurn
Þetta er vandinn í hnotskurn. Fólk
er að flytja af landsbyggðinni vegna
þess að það missir vinnu og vegna
lágra launa. Á sama tíma kallar höf-
uðborgarsvæðið á þetta sama fólk
vegna skorts á vinnuafli og þar sem
betri laun eru í boði.
Sjávarútvegur og nýting fiskimið-
anna ræður ekki við að standa undir
blómlegu atvinnulífi hringinn í kring-
um landið. Auðlindin er takmörkuð
og frekari vaxtarmöguleikar sjávar-
útvegs þar af leiðandi takmarkaðir.
Með hliðsjón af þessu, og ef mark-
miðið er að halda landinu í byggð,
verður að líta til annarra atvinnu-
tækifæra fyrir landsbyggðina ásamt
störfum í sjávarútvegi. Búseta á
landsbyggðinni mun ráðast af því
hvernig til tekst á sem skemmstum
tíma að skapa eftirspurn eftir vinnu-
afli fyrir aðrar atvinnugreinar en
sjávarútveg á landsbyggðinni.
Mikilvægt er að það verði viður-
kennt að fólk er að flytja af lands-
byggðinni vegna atvinnumissis og
lágra launa.
Í annarri grein verður fjallað um
skuldaaukningu í sjávarútvegi í sam-
hengi við lækkun launa í fiskvinnslu í
samanburði við aðrar atvinnugrein-
ar.
Heimildir eru fengnar hjá Fiski-
stofu, Þjóðhagsstofnun og Hagstofu
Íslands.
Mikilvægt er að það
verði viðurkennt,
segir Haraldur L.
Haraldsson í fyrri grein
sinni, að fólk er að
flytja af landsbyggðinni
vegna atvinnumissis
og lágra launa.
Höfundur er hagfræðingur
hjá Nýsi hf.
Haraldur L.
Haraldsson
SJÁVARÚTVEGUR OG
BYGGÐAÞRÓUN Á ÍSLANDI
Mynd 1 Mynd 2
Mynd 3 Mynd 4